اقول: (ان هذا حکم للصدیقین الذین یستشهدون به لا علیه.)(2) یعنی دقت کن چگونه بیان ما برای اثبات وجود خداوند و یگانگی و بری بودن او از نقصها به چیزی جز تأمل در حقیقت هستی احتیاج ندارد و نیازمند به اعتبار و لحاظ خلق و فعل خداوند نیست هرچند فعل و خلق خداوند دلیل بر وجود اوست و از این طریق می توان به اثبات ذات واجب پرداخت. اما آن را که از نظر مستقیم به وجود حاصل می آید مطمئن تر و بهتر است. اما چون وجود را از آن جهت که وجود است در نظر گیریم، بر وجود او گواهی میدهد، آن گاه وجود حق بر سایر اموری که در واجب هست نظیر وحدت و یگانگی گواهی میدهد و کتاب خداوند(قرآن کریم) به مثل آنچه بیان شد اشارت دارد آنجا که می فرماید: «و آیات خود را در آفاق و نفس هایشان بزودی نشانشان می دهیم تا برای آنها روشن شود که تنها او حق است» و البته این شیوه از آگاهی نسبت به حق تعالی مخصوص به قومی است و سپس قرآن کریم می فرماید: «آیا خود پروردگار تو که بر همه امور گواه و یا در همه اشیاء مشهود است، کفایت نمی کند» این گونه حکم مختص به صدیقین است که با نظر به خداوند بر او گواه می گیرند و با نظر به غیر بر او استدلال نمی کنند. به فرموده آیت الله جوادی آملی:
عبارت اخیر آیه (انه على کل شیء شهید) که مورد استشهاد (بوعلی) قرار گرفته است، به معنای این است که خداوند فوق هر شیء مشهود است. یعنی حتی اگر بخواهید خودتان را بشناسید، اول خدا مشهود بوده و بعد خود شما و بیان امام صادق (علیه السلام) طلالة آنجا که می فرماید: «لایدرک مخلوق شیئا الا بالله و لاتدرک معرفة الله الا بالله»(3) هیچ شخصی هیچ چیزی را جز به خداوند نمی شناسد و خداوند را جز به خداوند، به همین معناست.(4) ولکن مرحوم صدرالمتألهین براساس اصول حکمت متعالیه، برهانی به نام برهان صدیقین» اقامه نموده است و آن را استوارترین براهین و شایسته نام برهان صدیقین دانسته است. این برهان براساس سه مقدمه تبیین می گردد :
الف) اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت.
ب) مراتب داشتن وجود و تشکیک خاص بین علت و معلول به گونه ای که وجود معلول، استقلالی از وجود علت هستی بخش ندارد.
ج) ملاک نیاز معلول به علت، همان ربطی بودن و تعلقی بودن وجود آن نسبت به علت و به عبارت دیگر ضعف مرتبه وجود آن است و تا کمترین ضعفی در موجودی وجود داشته باشد، بالضروره معلول و نیازمند به موجودی عالی تر خواهد بود و هیچ گونه استقلالی از آن نخواهد داشت.
با توجه به این مقدمات می توان برهان صدیقین را بر اساس مشرب صدر المتألهین به این صورت تقریر کردن مراتب وجود به استثناء عالی ترین مرتبه آن، که دارای کمال نامتناهی و بی نیازی و استقلال مطلق می باشد، عین ربط و وابستگی است و اگر آن مرتبه اعلی تحقق نمی داشت، سایر مراتب هم تحقق نمی یافت؛ زیرا فرض تحقق سایر مراتب بدون تحقق عالی ترین مرتبه وجود این است که مراتب مزبور، مستقل و بی نیاز از آن باشند. در حالی که حیثیت وجودی آنها عین ربط و فقر و نیازمندی است.
پی‌نوشت:
1. فصلت، آیه ۵۳.
2. الاشارات و التنبیهات، الشرح خواجه نصیر الدین طوسی، ج ۳، ص ۶۶
3. شیخ صدوق (محمدبن علی بن بابویه)، توحید صدوق، تصحیح على اکبر غفاری، ص ۱۴۳.
4. عبدالله جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، ص ۲۱۲
منبع: تفکرعقلی در کتاب و سنت، حمیدرضا رضانیا، چاپ دوم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، قم 1393