انسان در درون خویش نیاز به محبت دیگران را احساس می کند. او دوست دارد جایگاهش در نظر دیگران بزرگ و مثبت جلوه کند و دیگران به وی محبت کنند و عشق بورزند؛ هیچ کس به وی بی احترامی نکند؛ به حقوقش و همه آنچه مربوط به اوست، توجه شود؛ به او بی مهری و کم توجهی نکنند؛ هیچ کس حرفی یا گوشه و کنایه ای به او نزند؛ به ویژه میان جمع و برخی مجامع و گروهها احترامش حفظ شود؛ و از خوبی ها و قوت های او سخن بگویند؛ او به دقت اوضاع را پیگیری می کند تا دست از پا خطا نکند و خطاهایش آشکار نشود؛ او همیشه دوست دارد کارهای خوب انجام دهد تا نزد دیگران محبوب باشد و... به راستی چرا ما انسان‌ها این گونه ایم؟
پاسخ به این پرسش کار چندان آسانی نیست. انسان موجودی بس پیچیده و ناشناخته است. هنوز نادانسته های بشر درباره خودش از دانسته هایش بسیار بیشتر است. اما با کمک گرفتن از یافته های وحیانی و علوم و معارف الهی که تنها بخشی از آن به شکل های مختلف در اختیار بشر قرار گرفته است، شاید بتوان پاسخی قانع کننده به این پرسش داد.
انسان موجودی ذاتا عزیز و دارای کرامت الهی و خدادادی است. خداوند تعالی بنا بر مصالح و حکمتهایی، آفرینش او را به بهترین و نیکوترین گونه مقرر فرموده است: (لقد خلقنا الإنسان فی أحسن تقویم )(1)بنابراین و به سبب برتری و امتیاز فوق العاده ای که انسان بر دیگر موجودات و آفریدهها دارد، مشمول کرامت الهی شده و نزد خداوند مقام و جایگاهی بلند یافته است: (ولقد کرمنا بنی آدم وحملناهم فی البر والبحر ورزقناهم من الطیبات وفضلناهم على کثیر ممن خلقنا تفضیلا )(2)افزون بر کرامتها و حرمتهای ذاتی و اکتسابی یادشده، خداوند نیرویی فوق العاده قوی و نیرومند به نام «حب ذات»، «عزت نفس» یا به تعبیر روانشناسان حرمت خود را در وی قرار داده است.به همین مناسبت، آفریدگار، همه عالم و مظاهر آن را از آسمانها و زمین در سیطره و تسخیر او قرار داده است تا با بهره گیری از این امکانات گسترده الهی به بندگی خداوند مشغول باشد. (ألم تروا أن الله سخر لکم ما فی السماوات وما فی الأرض وأسبغ علیکم نعمة ظاهرة وباطنة...) (3) مفسران قرآن کریم و صاحب نظران، این عزت و کرامت را که انسان از آغاز و با عنایت الهی دارا بوده و خود در کسب آن دخالتی نداشته است، «کرامت ذاتی و اولیه» نامیده اند.
افزون بر این، انسان امتیاز دیگری نیز دارد. خداوند در آفرینش انسان قدرت و توانی مقرر فرموده است که همان استکمال و رشد وی تا عالی ترین درجات ممکن است. این توان گاه فوق تصور اوست و حتی از مقام ملائکة مقرب الهی والاتر است. البته توان سقوط و انحطاط تا نازل ترین درجات، حتی جایگاهی پست تر از حیوانات را نیز داراست؛ امری که در هیچ یک از آفریده های الهی نظیر ندارد. بر اساس این ویژگی، انسان می تواند با انتخاب راهی درست و انجام اعمالی صحیح، آرام آرام منازل سیر به سوی کمال را طی کند و به آن درجات عالی باریابد. مفسران قرآن کریم و اندیشمندان صاحب نظر، این ویژگی انسانی را «کرامت ثانوی یا اکتسابی» می خوانند. قرآن کریم، معیار و شاخص کرامت، برتری و عزت را کمالات و فضایل اخلاقی و الهی و در رأس همه، پرهیزکاری و پروای الهی دانسته است. خداوند در قرآن کریم انسان هایی را که با بهره گیری از توان و استعداد خدادادی، به مراتب کمال دست یافته اند و با خودسازی و مراقبت از خود، پارسایی را پیشه خویش ساخته اند، می ستاید و کرامت و عزتی عنداللهی را به آنها نسبت می دهد: (یا أیها الناس إنا خلقناکم من ذکر وأنثى وجعلناکم شعوبا وقبائل لتعاروا إن أکرمکم عند الله أتقاکم إن الله علیم خبیر)(4)
کسب کمالات برجسته اخلاقی، ایمان و باورهای درست دینی و دیگر ارزش‌های انسانی، بر عزت، کرامت و ارزشمندی انسان می افزاید. هرچه او بیشتر تلاش کند و به کمالات روحی و معنوی بیشتری دست یابد، حرمت، عزت و ارزشی والاتر و کرامتی افزون تر به دست می آورد. سر اینکه انسان مؤمن نزد آفریدگار جایگاهی بس عظیم و ارزشمند دارد، همین است.
درباره عظمت حرمت و جلالت شأن انسان مؤمن مطالب شگفت و تأمل برانگیزی از آیه‌های شریف قرآن و سخنان حکیمانه اهل بیت (علیهم السلام) گزارش شده است. امام سجاد علیه السلام در تفسیر آیه شریف بسم الله الرحمن الرحیم، درباره حرمت شأن و مقام مؤمن، از جد بزرگوارشان حضرت علی علیه السلام چنین باز گفته اند: (امیر مؤمنان (علیه السلام) فرمودند: همانا «رحم» که خداوند تعالی آن را از واژة «الرحمن» گرفته است، همان رحم رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) است. بی شک بزرگداشت و اکرام رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) خود نوعی از اکرام و بزرگداشت حق تعالی است. همچنین اکرام و بزرگداشت رحم و خویشان حضرت نیز نوعی اکرام ایشان خواهد بود. همانا هر مرد و زن مؤمنی از شیعیان ما اهل بیت علی، رحم و از نزدیکان رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) است و اکرام و بزرگداشت او نیز نوعی اکرام و احترام به مقام شامخ ایشان خواهد بود. پس بدا به حال کسی که مقام و جایگاه حرمت نبوی را سبک بشمارد و خوشا به حال کسی که حرمت نبوی را بزرگ دارد و رحم و خویشان ایشان را اکرام کند و موجب قطع رحم آنان نشود. )(5)
حتى امامان معصوم علی حرمت انسان مؤمن را از حرمت خانه شریف و مقدس کعبه نیز بالاتر دانسته اند.(عن أبی عبد الله قال: المؤمن أعظم حرمة من الکعبة (6). همچنین از امام موسی بن جعفر (علیه السلام) نقل است که فرمودند: «پدرم امام صادق (علیه السلام) درباره عظمت مقام انسان مؤمن، حتی پس از مرگ و درباره برخی احتراماتی که باید درباره جنازه و جسد بی روح وی انجام گیرد، همیشه می فرمودند: إن حرمة بدن المؤمن میتا کرمته حیا فوار بده وعوره وجهزة وکفنه وحنطه واحتسب بذلک من الزکاة وشیع جنازته» (7).
افزون بر کرامتها و حرمتهای ذاتی و اکتسابی یادشده، خداوند نیرویی فوق العاده قوی و نیرومند به نام «حب ذات»، «عزت نفس» یا به تعبیر روانشناسان حرمت خود را در وی قرار داده است.
پی‌نوشت‌ها:
- تین 4
- اسراء 70
- لقمان 20
- حجرات 13
- سید شرف الدین حسینی استر آبادی، تأویل الآیات الظاهرة، ص۲۹؛ امام حسن عسکری ، تفسیر امام عسکری ، ص۳۷؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج ۸۹ ص 250
- محمد بن علی بن بابویه (الصدوق)، الخصال، ج ۱، ص۲۷؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 14، ص ۷۱
- ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، ج ۱، ص 455