و نسبت‏ به‏ مهمان استقبال و بدرقه به عمل مى‏آید و مهمان هرچه عزیزتر باشد، مراسم پیشواز و بدرقه، با شکوهتر صورت مى‏پذیرد، اداى فریضه الهى نیزچنین است.

پیشوایان معصوم ما (علیهم السلام) پیش از فرا رسیدن وقت نماز، خود را مهیاى آن مى‏ساختند و پس از نماز نیز،مدت‏ها به تعقیب نمازمى‏ پرداختند و دل از یاد خدا نمى‏کندند و لب از ثناى او نمى‏بستند و چهره از قبله بر نمى ‏تافتند.

مگر نه آنکه نماز را « نور چشم‏ » خود مى‏دانستند؟ مگر انسان به آسانى دل از نور چشم مى‏کند و از آن چشم ‏مى ‏پوشد؟

اذان و اقامه، نوعى استقبال از نماز است و تعقیبات، بدرقه آن. بى‏اعتنایى به تعقیبات و دعاهاى پس از نماز، نشان بى‏علاقگى به‏ خود نماز است. آنگونه که در روایات، نسبت‏ به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را کشیدن، تشویق و سفارش شده و منتظر نماز را، «مهمان خدا» گفته‏اند. (۱)

به انجام مستحبات و دعاهایى پس از اتمام‏ نماز نیز سفارش شده است. قرآن مى‏فرماید:«فاذا فرغت فانصب و الى ربک فارغب‏» (۲) همین که فارغ شدى، به کار دیگرى بپرداز و به سوى پروردگارت رغبت نما.

تعقیبات و نوافل آنها
اینک به ذکر برخى از مسائل مربوط به تعقیبات مى ‏پردازیم:
 

تعقیب نماز

امام صادق(علیه السّلام) مى‏فرماید:همین که از نماز واجب فارغ شدى، به‏ دعا و تعقیب نماز مشغول باش. (۳) و مى‏فرماید: دعا پس از نماز صبح و ظهر و مغرب، مستجاب مى‏شود. (۴) .

و نیز: تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها(۳۴ مرتبه الله اکبر،۳۳مرتبه الحمد لله و ۳۳ مرتبه سبحان الله) از هزار رکعت نماز مستحب، نزد خداوند بهتر است. (۵)

و در حدیث مى‏خوانیم:هر کس این تسبیحات را بگوید، به آیه (و اذکروا الله کثیرا احزاب/۴۱) که بمعناى زیاد یاد کردن خداوند است،عمل کرده است. (۶)

البته دعا و تعقیبات به جاى خود، و ادامه کار و تلاش هم به جاى ‏خود. و هیچکدام مانع یکدیگر نیست. بعضى مى‏پندارند اگر به جاى‏دعا، سراغ کار بروند، کامیاب‏تر و موفق‏ترند. رسولخدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) مى‏فرماید:

«التعقیب بعد صلاه الفجر ابلغ فى طلب الرزق‏» (۷) دعاى پس از نماز صبح، براى زندگى و جلب رزق،مؤثرتر است.
 

درود و نفرین در تعقیب نماز

از جمله کارهاى تعقیباتى، درود و صلوات فرستادن بر نیکان و زبده‏هاى کمال بشرى، و لعن و نفرین بر مظاهر شرک و پلیدى وسردمداران کفر و ستم است.

در آنچه به عنوان دعاهاى تعقیب آمده،هم به موارد متعددى از«صلوات‏» بر مى‏خوریم، همه به مواردى از لعن و این، گوشه‏اى از تولى ‏و تبرى در یک مکتب زنده و جهت‏دار است.

صلوات‏ها که نقل شده به جاى خود.حتى در نمونه‏هاى فراوانى، خود «اللهم صل على محمد و آل محمد»، به عنوان یکى از تعقیبات‏ نمازها بیان شده است.

اما در مورد لعن:امام باقر(علیه السّلام) مى‏فرماید:«اذا انحرفت عن صلاه مکتوبه فلا تنحرف الا بانصراف لعن بنى‏امیه‏» (۸) هر گاه نماز واجب را تمام کردى، جز با لعن بنى امیه، از جاى خودحرکت نکن.

چرا که آن دودمان ننگین و تبهکار، نمونه طاغوت‏ها و از بارزترین ‏چهره‏هاى مخالفت ‏با خط رهبران معصوم و آل پیامبر بودند و مستحق‏هر گونه نفرت و نفرین!

امام صادق(علیه السّلام) در پى هر نماز، به چهار مرد و چهار زن (که ازدشمنان سر سخت مقام امامت ‏بودند) لعن و نفرین مى‏کرد. (۹)

چه زیباست اسلامى که در کنار برنامه‏هاى عبادى و الهى خویش ، بیزارى از ستمگران و مفسدان و طاغوت‏ها را هم جزء برنامه‏هاى خود،ساخته و نماز و عبادات و حج آن،همراه با برائت و اعلام تنفر از کفار ومشرکان و منافقان است.(۱۰ )پس تعقیبات نماز، برخوردار از نوعى فریاد لعنت‏بر دشمنان خدا ومخالفان خط رهبرى الهى است.
 

تسبیح حضرت زهرا (علیها السّلام) در تعقیب نماز

یکى دیگر از تعقیبات نماز،تسبیحات حضرت زهرا(علیها السّلام) است.یعنى‏گفتن ۳۴ مرتبه الله اکبر،۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۳ مرتبه سبحانه الله، پس‏از فراغت از هر نماز. این تسبیحات را رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به دخترش‏ فاطمه(ع) تعلیم داد و بر گفتن آن، بسیار سفارش شده است و پاداش بسیاردارد.

امام باقر(علیه السّلام) مى‏فرماید: در میان ستایش‏ها، بهتر از تسبیحات حضرت‏ زهرا(علیها السّلام) نیست، و اگر بود، رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به فاطمه (علیها السّلام) تعلیم‏ مى‏داد. (۱۱)

در روایات متعددى ، تاکید شده به همراه داشتن تسبیح ۳۴ دانه‏اى از خاک مقدس امام حسین(علیه السّلام) و اینکه ذکر گفتن با آن،ثواب زیاد داردو حتى گرداندن آن،بدون ذکر هم ارزشمند و خوب است. (۱۲) و در حدیثى است که:خود آن دانه‏ها ذکر مى‏گویند. (۱۳)

تربت ‏حسین(علیه السّلام) ، یادآور حماسه‏هاى کربلا و احیاگر «فرهنگ‏ شهادت‏» است و انس انسان را با رهبرى الهى، جهاد، شهادت، ایثار، سیدالشهداء، مبارزه با ستم و انتقام از ظالمان را بیشتر مى‏کند.
تسبیحات حضرت زهرا(علیها السّلام) به ترتیبى که گفته شد،حتى در کتب ‏حدیثى اهل سنت نیز آمده، (۱۴) ولى هیچکدام نگفته‏اند که نام این‏ تسبیحات، تسبیح حضرت زهراست!!...

 

سجده شکر در تعقیب نماز

سپاس نعمت‏هاى حقتعالى،نشان معرفت و ادب و بندگى است.درآیات و روایات،به مسئله شکرگزارى از نعمت‏ها،بسیار سفارش شده و اینکه یاد نعمت‏ها،محبت انسان را به خدا زیاد مى‏کند و نعمتهاى الهى ‏را مستدام و افزون مى‏گرداند. (۱۵)

گرچه شکر نعمت‏ها،از توان و طاقت ‏بشر بیرون است،ولى انسان‏باید به هر قدر که مى‏تواند، سپاسگزارى احسان و نعمت و نیکى پروردگارباشد.یکى از شکلهاى شکر،سجده بر خاک کردن و پیشانى بر خاک‏نهادن در برابر خداوند و شکر گفتن اوست.

و«سجده شکر» یکى از تعقیبات نماز به حساب آمده است. (۱۶) مرحوم علامه مجلسى، تمام جلد ۸۳ بحار الانوار را(جز چند صفحه آخر) به روایات تعقیبات نماز اختصاص داده و ۶۳ حدیث،پیرامون سجده شکر،از ائمه اطهار(علیهم السّلام) نقل کرده است.

سجده بعد از نماز،شکرانه توفیق انجام نماز است. (۱۷) در سجده شکر،سه مرتبه‏ «شکرا لله‏» کافى است،ولى در حدیث‏است: اگر انسان به طول یک نفس،«یا رب، یا رب‏»بگوید:خداوند به او خطاب مى‏فرماید: «لبیک! ما حاجتک؟» حاجت تو چیست تا انجام‏دهم؟ (۱۸)

امام صادق(علیه السّلام) فرمود: سجده شکر بعد از نماز،دلیل کامل شدن نماز و رضاى خدا و اعجاب و خوش آمدن فرشتگان است.خداوند بارها ازآنان مى‏پرسد،پاداش این بنده شاکر چیست؟

مى‏ گویند: رحمت تو،بهشت تو، حل مشکل او، و هر خیرى را که فرشتگان مى‏گویند ، جوابى‏ نمى‏شنوند، به خدا عرضه مى‏دارند:ما نمى‏دانیم پاداش این سجده ‏چیست؟

خداوند مى‏فرماید:همچنانکه او از من شکر کرد، من هم از او تشکر مى‏کنم، و با این جمله به فرشتگان مى‏فهماند که رضا و سپاس ‏الهى از او، بالاتر از بهشت و رحمت و حل مشکلات است. (۱۹)

در حدیث است:خداوند به حضرت موسى فرمود: دلیل آنکه تو را به ‏پیامبرى مبعوث کردم ، سجده‏هایى بود که بعد از نماز داشتى. (۲۰)
 

نمازهاى مستحب ( نوافل )  در تعقیب نماز

به جز نمازهاى واجب روزانه(۱۷ رکعت) ، نمازهاى دیگرى هم‏وجود دارد که انجام آنها مستحب است و بسیار ثواب دارد و چون این‏ نمازها ، اضافه بر نماز واجب است، به آنها نافله و نوافل گفته مى‏شود( نفل ، به معناى زاید و افزون است ).

تعداد رکعت‏هاى نمازهاى مستحب، دو برابر رکعات واجب، یعنى‏۳۴ رکعت است، بدین شرح:
۱- نافله نماز صبح، دو رکعت، قبل از نماز صبح،
۲- نافله نماز ظهر، هشت رکعت، قبل از نماز ظهر،
۳- نافله نماز عصر،هشت رکعت، قبل از نماز عصر،
۴- نافله نماز مغرب، چهار رکعت، بعد از نماز مغرب،
۵- نافله نماز عشاء، دو رکعت نشسته، بعد از نماز عشاء.

۶- نافله شب، یازده رکعت، پیش از اذان صبح، که هشت رکعت آن‏« نافله شب ‏» نام دارد، دو رکعتش به نام‏« شفع ‏»، و یک رکعت دیگرش ‏به نام‏« وتر »است. (۲۱)

در حدیث است که: نمازهاى نافله، به منزله هدیه است و در هر صورت، پذیرفته مى‏شود. (۲۲)

با همه تاکید و تشویقى که در باره انجام نمازهاى مستحبى است ، اداى آنها باید از روى علاقه و عشق باشد و انسان، بر خودش آنها راتحمیل نکند.سعى کند که ابتدا،آمادگى روحى و علاقه و کشش قلبى ‏بیاید، آنگاه به انجام آنها بپردازد.

امام رضا(ع)فرموده است:دل‏ها، گاهى اقبال و آمادگى دارند،وگاهى نه.عبادات را وقتى که دلها آماده است انجام دهید. (۲۳).

به همین دلیل، در نمازهاى مستحب، برخى ارفاق‏ها و تسهیلاتى ‏وجود دارد که در نمازهاى واجب نیست.این آسان‏گیرى، براى جذب‏ بیشتر افراد است.از جمله اینکه: ۱- نماز مستحب را، هم مى‏توان ایستاده خواند،هم نشسته.

۲- در نماز مستحب ، مى‏توان فقط سوره حمد خواند و به رکوع رفت.
۳- در نماز مستحب، شک میان رکعت اول و دوم، نماز را باطل ‏نمى‏کند و نمازگزار مى‏تواند تصمیم بر هر کدام بگذارد.

۴- انجام کم و زیادهاى اشتباهى در نماز مستحب، سجده سهو ندارد.
۵- براى نمازهاى واجب،بهتر است انسان به مسجد برود ولى در باره‏نوافل،چنین دستورى نیست.

این ساده‏گیرى‏ها براى تشویق افراد به این عبادت‏هاى سازنده‏است.حتى اگر نماز مستحب را کسى در وقتش نتوانست ‏بخواند، قضاى‏آنرا مى‏تواند انجام دهد.

که در اینصورت،طبق حدیث، خداوند به فرشتگان مباهات کرده و مى‏فرماید: به بنده‏ام بنگرید! چیزى را که بر اوواجب نکرده‏ام، قضا مى‏کند!(و در حدیث دیگرى افزوده شده که: شما را شاهد مى‏گیرم که او را آمرزیدم) (۲۴)

در حدیثى آمده: نماز نافله، جبران کننده نواقصى است که در نمازهاى واجب است. (۲۵) و... همچون صدقه‏اى است که انسان مى‏پردازد. (۲۶)
 

نماز شب در تعقیبات نماز

در میان نوافل، «نماز شب‏» جایگاه خاصى دارد و تاکید فراوانى که‏ در آیات قرآن و احادیث در باره آنست،به مراتب بیش از نمازهاى دیگرمستحب است .

و به همین جهت، اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت‏ داشتند و به تهجد و عبادت نیمه شب مى‏پرداختند.تا آنجا که نماز شب ‏را خداوند،بر بنده محبوبش حضرت محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) واجب ساخته و چنین فرمان داده بود:

«و من اللیل فتهجد به نافله لک‏» (۲۷) بخشى از شب را بعنوان نافله به تهجد بپرداز و سحر خیزى کن.قرآن، در توصیف کسانى که نیایشگران شب و اهل نماز شب‏اند، چنین مى ‏فرماید:

«و المستغفرین بالاسحار» ، (۲۸) استغفار کنندگان در سحرها «و الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما» (۲۹) آنانکه در حال سجود و قیام، براى خدا شب زنده‏دارى مى‏ کنند.«کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون‏» (۳۰) مردان خدا، مقدار کمى از شب‏را مى‏ خوابیدند.

در آیه دیگر مى‏خوانیم: مردان خدا براى انجام نیایش سحرگاهان و نماز شب، از بستر گرم فاصله مى‏گیرند و به نماز شب مشغول مى‏شوند، پاداش آنان، غیر از بهشت و حوریان و... چیزهایى است که خداوند برایشان ذخیره کرده که موجب روشنى دیدگانشان است: «فلا تعلم‏ نفس ما اخفى لهم من قره اعین‏» (۳۱)

از این رو،نماز شب،مورد عنایت تمام انبیاء بوده (۳۲) و رسولخداچندین مرتبه حضرت على را به نماز شب سفارش نموده و فرمود:«علیک ‏بصلاه اللیل ، علیک بصلاه اللیل، علیک بصلاه اللیل‏» (۳۳) بر تو باد،نماز شب.(سه مرتبه)

و در حدیث است: «شرف المؤمن صلاته باللیل‏» (۳۴) شرف مؤمن به نماز شب اوست.و امام صادق(علیه السّلام) فرمود: در خانه‏هایى که نماز شب خوانده مى‏شود و قرآن ‏تلاوت مى‏گردد،آن خانه‏ها نزد آسمانیان، همچون ستاره‏ها درخشانند. (۳۵)

گذشته از آن، سحرخیزى و استفاده از هواى مفید آن هنگام، براى ‏بدن، نشاط آور است و در حدیث است که: «قیام اللیل مصحه البدن‏» (۳۶) شب زنده‏دارى، بدن را تندرست مى‏کند
.
و در حدیث دیگرى اضافه برآثار معنوى آن، خاصیت دردزدایى براى آن بیان شده است:«...و مطرده‏الداء عن اجسادکم‏» (۳۷)

نماز شب، نشان عشق و محبت انسان به آفریدگار است و این علاقه، انسان را از خواب، جدا مى‏کند و به راز و نیاز نیمه ‏شب، با محبوب وا مى‏دارد، و اگر آن عشق نباشد،انسان با چه انگیزه‏اى، در تنهایى وتاریکى،از استراحت دست ‏بشوید و در خلوتى عارفانه ، به گفتگو بامعشوق بپردازد؟

در یک حدیث قدسى از قول خداوند، مى‏خوانیم:«کذب من زعم انه یحبنى فاذا جنه اللیل نام عنى،الیس کل محب یحب خلوه حبیبه؟» (۳۸)

دروغ مى‏گوید آنکه مدعى محبت من است، ولى وقتى شب‏او را فرا مى‏رسد، مى‏خوابد، آیا مگر نه اینکه هر عاشقى،خلوت با معشوقش را دوست دارد؟...

نماز شب، توفیقى مى‏خواهد که آنرا هم باید از خدا طلبید.گاهى گناهان و دروغ‏ها، سبب محرومیت انسان از نماز شب مى‏گردد و شیرینى عبادت و نیایش،از انسان گرفته مى ‏شود.

در حدیث است:«ان الرجل لیکذب الکذبه فیحرم بها عن صلاه اللیل‏» (۳۹) گاهى کسى دروغ مى‏گوید، و به همین سبب از نماز شب‏ محروم مى‏ شود.

انسان، با تداوم نماز شب و تهجد و عبادت‏هاى شبانه، مى‏تواند به مقامى‏از کمال و صفاى نفس و قرب به خدا برسد که چشم و گوش و دست ‏خدایى پیدا کند(جز حق نبیند، جز حق نشنود و جز حق، عمل نکند) و به آنجا برسد که هر دعایى کند، مستجاب گردد. (۴۰)

نتیجه:
نماز،حضور در پیشگاه خداوند و شرکت در ضیافتى معنوى است که وى،بندگان را به آن فرا خوانده است.
همچنانکه حضور در یک میهمانى،مقدمات و آدابى دارد و نسبت‏به‏مهمان،استقبال و بدرقه به عمل مى‏آید و مهمان هرچه عزیزتر باشد،مراسم پیشواز و بدرقه،با شکوهتر صورت مى‏پذیرد،اداى فریضه الهى نیزچنین است.

پیشوایان معصوم ما(علیه السلام)پیش از فرا رسیدن وقت نماز،خودرا مهیاى آن مى‏ساختند و پس از نماز نیز،مدت‏ها به تعقیب نمازمى‏پرداختند و دل از یاد خدا نمى‏ کندند و لب از ثناى او نمى‏بستند وچهره از قبله بر نمى‏تافتند.مگر نه آنکه نماز را«نور چشم‏»خودمى‏دانستند؟ مگر انسان به آسانى دل از نور چشم مى‏کند و از آن چشم‏ مى ‏پوشد؟

اذان و اقامه،نوعى استقبال از نماز است و تعقیبات،بدرقه آن. بى‏اعتنایى به تعقیبات و دعاهاى پس از نماز،نشان بى‏علاقگى به‏خود نماز است.آنگونه که در روایات، نسبت‏به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را کشیدن،تشویق و سفارش شده و منتظر نماز را، «مهمان خدا»گفته ‏اند. 

به انجام مستحبات و دعاهایى پس از اتمام‏نماز نیز سفارش شده است. قرآن مى‏ فرماید:«فاذا فرغت فانصب و الى ربک فارغب‏»همین که فارغ شدى،به کار دیگرى بپرداز و به سوى پروردگارت رغبت نما.
 

پی نوشت :

۱-مستدرک الوسائل،ج ۱ ص ۳۳۶.
۲-انشراح،آیه ۷.
۳-مستدرک الوسائل،ج ۱ ص ۳۳۶.
۴-و۵- مستدرک الوسائل،ج ۱ ص ۳۳۶-
۶- وسائل،ج ۴ ص ۱۰۲۳.
۷-مستدرک الوسائل،ج ۱ ص ۳۳۶-
۸-وافى،ج ۲ ص ۱۲۱.
۹-وسائل الشیعه،ج ۴ ص ۱۰۳۷.
۱۰-در اینجا بجاست که یاد کنیم از ۴۰۰ شهید مظلوم ایران،که در ایام حج،در جمعه خونین‏مکه،در حالى که فریاد برائت از کفار و طواغیت و مستکبران جهانى بر لب داشتند و«مرگ بر آمریکا»
و«مرگ بر اسرائیل‏»مى‏گفتند،آماج گلوله‏هاى وهابیان حاکم بر حجاز قرار گرفته و مظلومانه به شهادت‏رسیدند(در سال ۱۳۶۶)-زهى تاسف که اینگونه شعارها را که الهام گرفته از آیات قرآن است و دستورقرآن،به اعلام برائت و بیزارى از مشرکان در مناسک حج مى‏باشد-برخى کج فهمان،مخالف حال‏عبادت در حج مى‏دانستند و مخالفت مى‏کردند!.
۱۱-وسائل،ج ۴ ص ۱۰۲۴.
۱۲-جواهر،ج ۱۰ ص ۴۰۵.
۱۳-وسائل،ج ۴ ص ۱۰۳۳.
۱۴-از جمله در:صحیح مسلم،ج ۱ ص ۴۱۸،صحیح بخارى،ج ۱ ص ۱۱۰،سنن ابن ماجه،ج ۱ ص ۲۹۹(در بحث تعقیبات نماز).
۱۵- لئن شکرتم لازیدنکم (ابراهیم،آیه ۵).
۱۶-بحار الانوار،ج ۸۳(بیروت)ص ۱۹۴(در این کتاب،حدود ۸۷ روایت و ۳۸ آیه در باره مسئله شکر نقل کرده است-)
۱۷-بحار،ج ۸۳ ص ۲۰۰.
۱۸-وسائل،ج ۴ ص ۱۰۷۱.
۱۹-وسائل،ج ۴ ص ۱۰۷۱،وافى،ج ۲ ص ۱۲۳.
۲۰-بحار،ج ۸۳ ص ۲۰۰.
۲۱-در بحارالانوار،تمام جلد ۸۴،به روایات مربوط به نمازهاى مستحب اختصاص یافته وصدها حدیث در این باره نقل شده است.
۲۲-قصار الجمل،ج ۲.
۲۳-ان للقلوب اقبالا و ادبارا-(بحار،ج ۸۴ ص ۴۷)
۲۴-بحار،ج ۸۴ ص ۴۳،وسائل ج ۳ ص ۵۶.
۲۵-مستدرک الوسائل،ج ۱ ص ۱۷۷.
۲۶-قصار الجمل،نافله.
۲۷-اسراء،آیه ۷۹.
۲۸-آل عمران،آیه ۱۷.
۲۹-فرقان،آیه ۶۴.
۳۰-ذاریات،آیه ۱۸.
۳۱-سجده،آیه ۱۷.
۳۲-بحار،ج ۸۴ ص ۱۳۶.
۳۳-وافى،ج ۲ ص ۲۲.
۳۴-وافى،ج ۲ ص ۲۱.
۳۵-وافى،ج ۲ ص ۲۲.
۳۶-وسائل،ج ۵ ص ۲۷۲.
۳۷-وافى،ج ۲ ص ۲۲.
۳۸-نقل از:مصباح الشریعه.
۳۹-نورالثقلین،ج ۳ ص ۲۰۴.
۴۰-ثواب الاعمال،ص ۸۸