گندم که اهمیت فراوان غذایی دارد یکی از اقلام اصلی خوراکی مسلمانان بود. یکی از نویسندگان با بیان انواع خواص و کاربردها و ارزش غذایی و اهمیت آن، این ماده حیاتی را به دو قسم گندم سخت و گندم نرم تقسیم کرده و در باره نقش اسلام و رهبران آن در گسترش کشت گندم و ترویج آن می نویسد:
صرف نظر از آنکه پیشگامان زراعت گندم سخت در دوران پیش از اسلام چه کسانی بوده اند، این نکته مسلم است که عرب‌ها مسلمانان این محصول را در خاورمیانه و سراسر منطقه مسلمان نشین حوزه مدیترانه گسترش دادند، سپس گندم سخت به قلمرو مسیحیان در غرب رسید.(1) نویسنده ای دیگر به طور کلی دستاورد و پیشرفت کشاورزی را پس از اسلام در مصر شگفت انگیز توصیف می کند و می نویسد:
در واقع، مساحت زمین‌های مزروعی مصر در دوره تمدن اسلامی چهار برابر امروز بوده است، در صورتی که فعلا پل ها و آب انبارهای بسیار ساخته شده و وسایل بهتری برای کشت و درو فراهم گشته است و دولت مصر کمال کوشش را در پیشرفت امور زراعی دارد، معذلک در آن دوره، مساحت اراضی مرزوعی مصر چهار برابر مساحت امروز بوده است..(2)
برنج که عمدتا محصول هند و جنوب شرق آسیا به شمار می رود با توجه به منابع تاریخی از نگرش و سیره معصومان علیهم السلام بی تأثیر نبوده و مسلمانان آن را چون سایر اقلام کشاورزی به درون جوامع اسلامی آورده، ترویج نمودند. در این باره می خوانیم:
پس از ظهور اسلام تقریبا در هر منطقه از قلمرو اسلامی که آب کافی برای آبیاری برنج وجود داشت، این محصول کاشت می شد. هر چند اهمیت کلی برنج هرگز به پای گندم نمی رسید، اما در برخی مناطق مانند واحدهای صحرایی دره های رودخانه ای که از سیلاب طبیعی یا مصنوعی برخوردار بودند و ای باتلاقی، از اهمیت زیادی برخوردار بود. در این مناطق، اغلب برنج محصول عمده و غذای اصلی مردم بوده است. منابع موجود این امکان را به ما می دهند که مناطقی را که برنج در آنها یافت می شده است مشخص کنیم. در منطقه شرقی قلمرو خلافت اسلام که برنج در زمانهای قدیم هم کاشت می شد، در قرون اولیه حکومت اسلامی، کاشت این گیاه گسترش زیادی یافت. در بسیاری از قسمتهای دره سفلای فرات، در امتداد و کانالهایی که فرات را به دجله وصل می کند، در برخی از مناطق حاشیه رود دجله در خوزستان در مناطق دور افتاده شمالی، در نصیبین برای نمونه در اطراف دیوین در ترکیه فعلی در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر و حتی فراتر از مرزهای خلافت در دره رود ولگا، هم چنین در هند که برنج بسیار با اهمیت بود و در بسیاری مناطق دیگر، مانند سیراف، اصطخر، هرات، بلخ، گرجستان(3) و حتی در مناطق دوری در شمال، مانند فرغانه، برنج کاشت می شد.(4)
او در ادامه، مناطق زیادی را در مصر، مراکش، اردن، فلسطین نام می برد که زیر کشت برنج قرار داشته و الان بسیار تقلیل یافته است. برای مثال در مورد مصر می نویسد: هر چند امروزه در مصر برنج فقط در دلتای نیل کاشت می شود، اما در اوایل اسلام کاشت آن در بسیاری از مناطق دیگر این کشور متداول بود...(5)
از جمله محصولات زراعی که توسط مسلمانان ترویج بی سابقه پیدا کرد و به مناطق گوناگون اسلامی راه یافت، نیشکر می باشد. نویسنده پس از بیان اهمیت این محصول و انواع کاربری آن آورده است:
به هر حال قرون اولیه اسلامی شاهد گسترش زیاد کشت نیشکر در سرزمین هایی بود که قبلا جزو قلمرو امپراتوری ساسانیان بود. به جز مطلبی که در مورد وصول مالیات از زمین های زیرکشت نیشکر در دره دجله و فرات در دوره عمر (۱۳ - ۲۳ ق / ۶۳۴ ۶۴۴م) ذکر شده تا قرن دهم که منابع بیشتر می شوند، هیچ مطلبی در مورد کشت نیشکر وجود ندارد، اما در قرن دهم میلادی زراعت نیشکر در بین النهرین و ایران آن قدر گسترش یافت که می توان فرض کرد انتشار آن سه قرن متوالی به طول انجامیده است. ظاهرا کشت نیشکر در برخی از مناطق شرقی قلمرو اسلام متمرکز بود؛ در ایالت سند در شمال غرب هند، در امتداد شرقی خلیج فارس و در استان کرمان همه سرزمین های واقع در امتداد دره های سفلای دجله و فرات و تنگه های به هم پیوسته آنها و رودهای فرعی سفلای آنها، به گفته ابن حوقل روستایی بدون زراعت نیشکر وجود نداشت. نیشکر همچنین در بسیاری از قسمتهای دیگر مرزهای شرقی قلمرو اسلام، یعنی گرگان، سواحل دریای خزر، در بلخ و تا مناطق دورتر شرقی و سایر مناطق کاشت می شده است. ابن وحشیه به تفصیل زراعت نیشکر در قرن دهم میلادی در دره دجله را توصیف کرده است و یک دکتر بغدادی در قرن یازدهم میلادی رساله ای در مورد نیشکر به رشته تحریر در آورده است.
پی‌نوشت‌ها:
١. اندروام واتسون، نوآوریهای کشاورزی در قرون اولیه اسلامی، ص 37، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ص ۲۵۶ - ۲۵۷.
2. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ج ۱، ص ۹۵۶.
3. اصطخری، مسالک و ممالک ، ص ۱۴
4. اندروام واتسون، نوآوریهای کشاورزی در قرون اولیه اسلامی، ص م، تمدن اسلامی در عصر عباسیان ، ص ۲۵۷.
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391