در تمهید القواعد برای انسان کامل محمدی سیری را بیان می کند که ایشان بعد از فنای در واحدیت و قبول و ظهور تجلیات اسماء ظاهر و پذیرفتن احکام متعدد آنها به درجه مظهریت اسماء باطن دست می یابد و در ادامه سیر بعد از قبول احکام اسمای باطن، در میان اسمای باطن و ظاهر و ظهور و بطون آنها تا رسیدن به مقام تعادل و جایگاه وسطیت و جامعیت، سیر می نماید. در این میان از امتزاج و تناکح اسمای ظاهر و باطن، قلب تقی و نقی محمدی که همان نبوت مطلقه است، متولد می شود. اولین جلوه و مظهر او در نظام فلسفی عقل اول(3) و در نظام عرفانی حقیقت محمدیه التی است. عقل اول دارای نخستین درجه نبوت مطلقه، یعنی واسطه در اظهار حقایق مرتبه احدیت برای مرتبه واحدیت است. عقل اول، اولین جلوه و نخستین ظهور او در عالم وجود و خلق است و کمال جلاء و استجلاء یعنی کمال ظهور الحق و شهود ذات خویش و الأسماء و الصفات و مظهر اکمل و مرآت اتم برای ظهور جمع جمیع کمالات از غیب، به حقیقت او متحقق می شود. بنابراین اتم بودن انسان کامل از دیگر موجودات به دلیل این است که آنه جامع حقائق العالم والصورة الإلهیة».
در این مرتبه و مقام است که مخلوق به درجه خالقیت نائل می شود (4)و به موجودات و ماسوا الله حکومت می کند تا عدالت اسمائی و خلقی میان آنها ایجاد نماید و راهنما و راهبر مبدأ و معاد آنان باشد. ویظهر بأحکام جمیع الأسماء الإلهیة(5) وهذه مرتبة الخلافة والنیابة عن الحق فی الملک وبه یکون التحکم له فی الموجودات.(6) انسان کامل در درون خویش چنان حقایق و اسماء را در هم پیچیده و عوالم پنج گانه را در قلب و نفس خویش جای داده است که تنها خالق اوست که از او بزرگتر می باشد. او در مرتبه بعد از حق تعالی به خلافت و نیابت می پردازد.
انسان کامل در جامعیت خویش تام و تمام است؛ زیرا او حاصر امر خداوندی در تجلیات الهی است و هم جامع بین اسم ذاتی الله و هم مظهر اسماء و صفات و اعیان ثابته می باشد که حقایق وجوبی و حقایق امکانی و صفات خلقی را یکجا جمع نموده است. حقیقت انسان، عین ثابت انسان کامل محمدی است که اصل اصول تمام حقایق است زیرا ولی کامل هر آنچه اتباع او دارند، او یک جا دارد.
ملاک و علامت رتبه موجودات، وعاء وجودی هر یک برای قبول و ظهور حقایق اسماء الهیه است و هر قدر این ظرف وسیع تر باشد، مظهر نیز اجمع و اکمل خواهد بود. که این اکملیت در اجزای عالم خلقت نیز بر حسب ظهور اسماء متفاوت است. زیرا در اکثر موجودات عالم همه اسماء ظاهر نمی شوند؛ تنها انسان کامل است که مراتب کونیه از عقل و نفوس کلیه و جزئیه و مراتب طبیعت تا آخرین تنزلات وجود را به همراه مراتب الهیه یک جا در خود جمع نموده است.
انسان کامل که جامع جمیع حقایق است اجمالا در مرتبه روح و تفصیلا در مرتبه قلب، عالمی است که دال است بر اسم الله که جامع جمیع اسماء است. بنابراین حقیقت صورت انسانیت که مقام جمعى الهی می باشد، رب او که اسم اعظم الله است به تربیت او پرداخته و این مربوب بودن، او را به مقام تسخیر می رساند. زیرا اسم اعظم که عین ثابت آن انسان کامل است، رب جمیع اسماء بوده و آن اسماء را تربیت می کند. در میان اعیان نیز، اعیان همه موجودات از عین ثابت او استمداد و طلب وجود می نمایند، لاجرم مظاهر آنان باید مسخر انسان کامل باشند.
قرآن کریم در آیات متعدد، انسان کامل را کون جامع و مجموع اسماء می داند و در بحثهای عرفان نظری او را حائط و متصرف در ماده کائنات معرفی می نمایند که کون و مکان در اختیار اویند. پس به ناچار او از عالم علوی حقایق و اسرار حق را در خود جمع نموده که توان تأثیر و تصرف در عالم سفلی را دارد. « الإنسان الکامل هو المجلى التام الشامل لجمیع الأسماء والصفات الإلهیة، أو هو المجلى الکامل للحق. » (7)
پی‌نوشت‌ها:
1. وسائل الشیعه، ج۲۵، ص۲۶.
٢. نقد النصوص، ص ۲۷۶.
٣. اگر عقل اول را مطابق با حقیقت محمدیه بدانیم.
4. تمهید القواعد، ص ۲۱۰.
5. الفتوحات المکیة، ج ۲، ص ۳۳۶.
6. همان، ص 166
7. اسماء و صفات حق، ص ۵۷.
منبع: انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی رحمة الله علیه، نرگس موحدی، صص98-94، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1393