نام فارسي :پونه
نام علمي : Mentha pulegium
نام عمومي : European pennyroyal
نام انگليسي : European pennyroyal
نام عربي : حبق ( Hhabaq)
نام فرانسوي : Pouliot
نام آلماني : Polei-Minze
نام هاي مترادف : Mentha exigue,Pulegium vulgar
نام خانواده : Labiatae (نعناع )

گياه شناسي :

پونه گياهي است علفي و بوته اي به ارتفاع تا 60 سانتي متر که به صورت خودرو در بسياري از دست ها و اطراف جريان هاي آب مي رويد . برگ ها بيضي شکل و نوک تيز و اکثراً داراي دندانه هاي کوچک و منظم هستند . از کليه قسمت هاي گياه و به خصوص برگ ها بوي بسيار قوي و نافذي به مشام مي رسد . گل ها به صورت مجتمع در کنار برگ ها و اکثراً در قسمت هاي بالاي محور ساقه قرار مي گيرند که به رنگ بنفش و گاهي گلي کمرنگ مي باشند .
پونه گونه هاي مختلفي دارد که به نام هاي گوناگون معروفند . يکي از اين گونه ها به نام ويلوزا ، پوشيده از کرک هاي فراوان و داراي بوي تندي است ؛ به همين دليل آن را براي استفاده پرورش مي دهند . قسمت هوايي پونه و به خصوص برگ ها مورد استفاده مي باشند .
پونه در بسياري از نقاط ايران خصوصاً نواحي شمالي مي رويد و گونه اي از آن به نام خالواش در گيلان مشهور است که بوي معطر و مطبوعي دارد و به صورت سبزي خوراکي و يا اشکال ديگر مصرف مي شود .

ترکيبات مهم :

پونه حاوي 1 تا 2 درصد اسانس مايل به زرد و يا سبز است . پولگون موجود در اسانس برگ آن از 9 درصد در نوع برزيلي تا 30 درصد در انواع آمريکايي وجود دارد .ميزان پولگون گونه هاي اروپايي از 90 تا 94 درصد مي باشد .
موادي که به طور طبيعي در اسانس پونه وجود دارند و يا خود به خود اکسيده مي شوند ، عبارتند از :آلفايي نن ، بتاپي نن ، ليمونن ، 3 ـ اکتانول . 3 ـ اکنانول ، پاراسيمن ، 3 ـ اکتيل استات ، منتون ، ايزومنتون ، پولگون ، ايزوپولگون ، پي پريتون ، سيس و ترانس پولگون اکسايد و کاريوفيلن .
ترکيبات مهم ديگر گياه شامل اسيدلوريک ، اسيد ميريستيک ، اسيد پالميتيک ، سالي سيل آلدهيد ، ديوسزمين و هسپريدين است . دانه هاي خشک پونه حاوي تا 25 درصد پروتئين ، 27 درصد چربي ، 11 درصد خاکستر ، 0/9 درصد کلسيم ، 05/ درصد سديم و تا 1/5 درصد پتاسيم مي باشند .

داروشناختي و اثرات مهم :

برگ هاي پونه براي ايجاد طعم و مزه ، درست کردن چاي و به عنوان ادويه استفاده مي شوند . يکي از مصارف مهم آن به عنوان طعم دهنده نوعي خوراک گوشت مي باشد که گاهي آن را با فلفل و عسل نيز مخلوط مي کنند . اين گياه بوي منحصر به فردي دارد که کاملاً از نعناع قابل تشخيص است .
طعم پونه در ابتدا گرم ، کاملاً معطر و تقريباً گس و تلخ است و پس ا مدتي ايجاد احساس خنکي مي کند . اسانس پونه داراي طعم تلخ و احساس سردي است .
بوي پونه کمي شبيه بوي سيترونل است و از آن در صابون هاي معطر استفاده مي شود . اسانس پونه در حشره کش ها به کار مي رود . همچنين ، از آن به صورت پودر براي پاشيدن بدين منظور استفاده مي شود . اسانس پونه يکي از منابع توليد طبيعي منتول مي باشد . يکي از محصولات پونه عرق طبي آن است .
در زمان قديم پونه را در اتاق افرادي که تشنج داشتند آويزان مي کردند و معتقد بودند که تاثير آن بيشتر از گياه گل سرخ است . همچنين ، آن را براي بهبود سردرد و گيجي به دور سر مي بستند.
چاي پونه را نيز براي رفع سرماخوردگي ، سرفه و مشکلات قاعدگي مصرف مي کردند . در هرصورت ، پونه بايد با دقت مصرف شود ، زيرا مصرف بيش از حد آن باعث مسموميت مي گردد . در آمريکا برگ و اسانس پونه به طور قانوني به فروش نمي رسد . در اروپا از آن به عنوان ضد عفوني کننده ، ضد نفخ ، صفراآور ، معرق، هضم کننده ، قاعده آور ، ضد سرفه و محرک استفاده مي شود .

سميت و عوارض جانبي :

مصرف خوراکي در حد يک قاشق چايخوري اسانس پونه مي تواند عوارض جدي به همراه داشته باشد . به طور مثال در گزارشي از 1978 کلرادوي آمريکا آمده است : مصرف خوراکي اسانس پونه براي سقط جنين باعث مرگ زن جواني شد . مصرف در حد دارويي اسانس و يا فراورده هاي پونه عارضه جانبي ندارد .
آمار ديگر نشان مي دهد که مصرف خوراکي 2 قاشق چايخوري اسانس پونه يک مادر 18 ساله را به مرگ کشانده است . حتي نصف قاشق چايخوري اسانس پونه مي تواند باعث تشنج و کما شود .

طريقه و ميزان مصرف :

ـ 1 تا 4 گرم گياه خشک به صورت دم کرده يا به صورت هاي ديگر تا سه بار در روزخوراکي .
ـ عصاره مايع هيدروالکلي 1 تا 4 ميلي ليتر تا سه بار در روز خوراکي .
ـ اسانس پونه 5 % تا 2 ميلي ليتر در روز به صورت مخلوط با مواد ديگر . اصولاً اسانس گياهان را نبايد به هيچ وجه مستقيماً مصرف کرد و خورد .
ـ از گياه تازه نيز مي توان استفاده نمود . البته برگ ها طعم و مزه گس و کمي سوزاننده دارند .

مهم ترين اثرات گزارش شده :

ضد درد ، ضد چسبندگي پلاکت ها ، بي حس کننده ، ضد باکتري ، ضد سرطان ، ضد ادم ، ضد التهاب ، ضد موتاژن ، ضد اکسيدان ، ضد روماتيسم ، ضد اسپاسم ، ضد تومور ، ضد ويروس ، قابض ، ضد کانديدا ، ضد نفخ ، محرک ، CNS دپرسانت ، ضد احتقان ، معرق ، ادرارآور ، قاعده آور ، قارچ کش ، مسکن ، مقوي معده ،شل کننده عضلات و مهار کننده سيکلواکسيژناز.

نکات قابل توجه :

1 ـ پونه آمريکايي حاوي تا 2 درصد و نوع اروپايي تا 1 درصد اسانس است که ميزان پولگون اين اسانس ها از 85 تا 92 درصد مي باشد.
2 ـ پولگون جسمي است که مصرف زياد آن مي تواند عوارض جانبي خطرناکي داشته باشد ؛لذا پونه هاي نوع آمريکايي و اروپايي که درصد بالايي پولگون دارند ، بايد به مقدار کم و با احتياط مصرف شوند .
3 ـ از ميان گونه هاي پونه ايراني ، خالواش مورد تحقيق قرار گرفته است که درصد کمي پولگون دارد و مي توان آن را به صورت سبزي خوراکي مصرف نمود ؛ به طوري که ساليان درازي است که اين گياه در گيلان کشت و استفاده مي شود .
4 ـ به طورکلي هر پونه اي را که حاوي پولگون با درصد پايين باشد مي توان با اطمينان مصرف کرد و در غير اين صورت بايد در مصرف آن احتياط نمود .
5 ـ در کانادا مصرف پونه هايي که حاوي پولگون نباشند مجاز است .
6 ـ مصرف خوراکي اسانس پونه هايي که حاوي پولگون با درصد بالا هستند باعث عوارض کبدي ، کليوي و مخاطي مي شود .
7 ـ عوارض خوراکي اسانس پونه با درصد بالاي پولگون شامل اسهال ، دردهاي شکمي ، بالا رفتن فشارخون ، استفراغ و در موارد شديد سقط جنين است .
8 ـ بهتر است در زمان شيردهي و حاملگي از مصرف پونه خودداري شود .
9 ـ در کتاب قانون ابن سينا پونه به نام فودنج معرفي و شرح مفصلي در مورد آن داده شده است .
در اين کتاب ابن سينا هم به چندين نوع پونه اشاره کرده و علم امروز گياهشناسي گونه هاي مختلف اين گاه را تقسيم بندي نموده است که مواد موثر موجود در آنها خواص مشترک و در مواردي متفاوت دارد . همچنين ، ممکن است بعضي گونه ها داراي موادي با عوارض جانبي باشند . اما در قانون به پونه جويباري (پونه کنار آبي ) ، پونه کوهي ، پونه شاک و پونه اي که آن را غليجن مي نامند ، اشاره شده است . ابن سينا معتقد است که پونه کوهي از پونه جويباري قوي تر است . البته اثرات گونه هاي مختلف را شبيه مي داند و مي گويد : پونه خون را به سمت پوست مي کشد ، طبيعت گرم دارد و معرق مي باشد . داراي خاصيت ضد درد و کوفتگي ماهيچه هاست ، اشتهاآور و مقوي معده است و سکسکه را بر طرف مي کند . آب پز پونه ادرارآور است . بيمار مبتلا به تب و لرز اگر آب پز پونه بخورد يا پونه را در روغن بپزد و از آن روغن بر تن بمالد ، بسيار نافع است . دود برگ پونه حشرات را دور مي کند . پونه بياباني داروي نيش کژدم است .
بسياري از خواصي که ابن سينا راجع به پونه نوشته است با کتب علمي امروز مطابقت دارد . البته بايد گونه هاي مختلف نعناع ( Mentha) و پونه که گونه اي از نعناع است و گونه هاي مختلف پونه ، به خصوص انواع ايراني آن ، مورد تحقيق و مطالعه قرار گيرند تا با تجزيه و شناسايي کمي و کيفي مواد موجود در پونه هاي ايراني بتوان به آثار دارويي و درماني آنها پي برد و آنها را به طور صحيح مصرف نمود .
منبع : مجله دنياي تغذيه شماره ي 86
/س