چیستی ارزش، منفعت و مصلحت در نظام اسلامی
در فرازی از خطبه فدکیه به این مطلب اشاره شد که امر به معروف مصلحت عمومی جامعه را در پی دارد،[1] برای دست یابی به منافع و مصالح جامعه دینی، توجه به این موضوع اهمیت دارد که ملاک و معیار ارزش گذاری مصالح عمومی در جامعه دینی با جامعه سکولار و سرمایه داری بسیار متفاوت است، کما اینکه در مکاتب لیبرال غربی ملاک و معیار مصلحت های عمومی دایر مدار لذت بیشتر و حفظ منافع مادی و دنیوی سرمایه داران و صاحبان قدرت و ثروت می چرخد، به گونه ای که به تعبیر قرآن کریم دنیا در اندیشه آنها اصالت و اولویت دارد، «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا؛[2] ولى شما زندگى دنیا را مقدم مى دارید». این در حالی است که در مکتب انسان ساز قرآن کریم، اصالت و اولویت با حیات ابدی است،[3] چرا که این حیات ابدی است که سعادت و لذت پایدار را برای انسان به ارمغان خواهد آورد.[4]ولی این مطلب به معنای رهبانیت و کناره گیری از دنیا و بی توجهی به مصالح و منافع حیات دنیوی و بی قانونی نیست؛ چرا که بر اساس فرهنگ قرآن و اهل بیت(ع) زندگی دینی باید به گونه ای مدیریت و تدبیر شود که مصداق روشن حیات طیبه بوده، به گونه ای که از رفتار و زندگی صالحانه دنیوی به خیر و نیکی دو سرا دست یافت.[5] یک نمونه بارز رفتار صالحانه را می توان در قیام برای برپایی عدالت در تمام ابعاد آن جستجو کرد، عدالت فردی و عدالت اجتماعی«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛[6]اى کسانى که ایمان آورده اید! همواره براى خدا قیام کنید، و از روى عدالت، گواهى دهید! دشمنى با جمعیّتى، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید، که به پرهیزگارى نزدیکتر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام مى دهید، با خبر است!»
منظومه ای از مصالح و منافع امر به معروف
با توجه به گستره و فراگیری معروف های دینی در حوزه های مختلف، سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، نظامی، بین المللی، می توان منافع و مصالح آن را در طیف گسترده ای مورد ارزیابی و واکاوی قرار داد. البته ناگفته پیداست اشاره به هر یک از جوانب مختلف آثار و برکات گفتمان سازی معروف های دینی در جامعه، ده ها مقاله مجزا را می طلبد که این مجال فرصت این چنین تبیینی را ندارد.
1-منافع و مصالح معنوی و آخری
در رأس همه منافع و مصالحی که می توان برای امر به معروف ذکر کرد، منابع معنوی و اجر و ثواب اخروی است، که هر انسانی در زندگی بخصوص در حیات اخروی به آن نیازمند است، اهمیت و ارزش این ثواب و اجر معنوی در خصوص امر به معروف آنچنان شگفت انگیز است که هر انسانی را مشتاق بهره مندی از ثواب و منفعت آن می نماید، به طور مثال در منابع روایی نقل شده است: «وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنْ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَةٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی؛[7]تمام کارهاى نیک و جهاد در راه خدا در جنب امر به معروف و نهى از منکر چیزى نیست جز به مانند انداختن آب دهان در دریاى پهناور».پیشرفت، سازندگی، رونق و شکوفایی و آبادانی در سایه فراگیر شدن خوبی ها و اعمال صالح در جامعه امکان پذیر می شود.
2-منافع و مصالح امنیتی
یکی از مهمترین و با ارزش ترین نیازها و مصلحت های اجتماعی برقراری امنیت در تمام ابعاد آن است، امنیت اخلاقی، امنیت اجتماعی، امنیت قضایی، امنیت اقتصادی، امنیت نظامی، امنیت بین المللی از طرفی با پژوهش و تحقیق در اعمال صالح و فضایل اخلاقی به خوبی می توان نقش پر رنگ آن را در امنیت فراگیر مشاهده کرد، دست یابی به این امنیت فراگیر در گرو فرهنگ سازی نیکی ها و دعوت عموم مردم به سوی خوبی و پرهیز از ناهنجاری ها و رذایل اخلاقی و دینی است. یکی از بهترین احادیثی که گویای این امنیت می باشد روایتی است که درمنابع روایی از پیامبراکرم(ص) نقل شده است: رسول اللّه (صلى اللّه علیه و آله و سلم) می فرمایند: « ِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الْأَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ شِرَارَهُمْ فَیَدْعُوا خِیَارُهُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ؛[8]هرگاه (مردم) امر به معروف و نهى از منکر نکنند، و از نیکان خاندان من پیروى ننمایند، خداوند بدانشان را بر آنان مسلّط گرداند و نیکانشان دعا کنند امّا دعایشان مستجاب نشود».
3-منافع و مصالح فرهنگی و تربیتی
تربیت و فرهنگ اسلامی اساسی ترین عنصری است که در صورت بهبود و تقویت آن در جامعه، بقاء و سلامت حیات بشری تضمین خواهد شد. از طرفی ابزار امر به معروف با اسلوب و روش های اصولی و اخلاقی آن شاخصی تأثیرگذار در تقویت فرهنگ و آموزه های تربیتی و دینی به شمار می آید، به اذعان محققان بسیاری از مشکلات پیش روی جامعه بشری در تمام مراتب، ریشه در کاستی ها و چالش های فرهنگی و تربیتی دارد، با این وجود اگر هر فرد در جامعه این چنین فکر کند که در قبال نشر خوبی ها و ممانعت از بدی ها وظیفه و مسئولیتی به عهده ندارد آن جامعه را زشتی ها و ناهنجاری ها تصرف خواهد کرد.
4-منافع و مصالح اقتصادی
پیشرفت، سازندگی، رونق و شکوفایی و آبادانی در سایه فراگیر شدن خوبی ها و اعمال صالح در جامعه امکان پذیر می شود، این وعده راستین حق تعالی است که می فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ؛[9] و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان مى آوردند و تقوا پیشه مى کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها مى گشودیم؛ ولى (آنها حق را) تکذیب کردند؛ ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم». در چه صورت یک جامعه انسانی درخور دریافت برکات آسمانی می شود، «لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»، در صورتی که هم خود عامل به دستورات و معارف دینی و اخلاقی باشند و هم دیگران را به این حق دعوت کنند.دستورات دینی و اخلاقی در حوزه اقتصادی، دستآورد های فراوانی را به دنبال دارد، به طوری که محققان و پژوهشگران اقتصاد اسلامی کتب مبسوطی را به رشته تحریر در آورده و رابطه فراگیر اخلاق و توسعه پایدار را واکاوی کرده اند؛ به طور نمونه در منابع روایی نقل شده است: « إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصَّالِحِینَ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ و فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْض؛[10]امر به معروف و نهى از منکر، راه پیامبران و شیوه نیکوکاران است. فریضه بزرگى است که واجبات به واسطه آن، برپا مى شوند و راه ها امن مى گردند و درآمدها حلال مى شوند و حقوق و اموالِ به زور گرفته شده، به صاحبانش بر مى گردند و زمین، آباد مى شود».
پی نوشت ها:
[1]. من لا یحضره الفقیه، ج3، ص568. «الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَامَّة؛ این فراز مهم گویای این معنا است که [خدای متعال] امر به معروف را به خاطر صلاح و مصلحت عموم مردم واجب کرد.»
[2]. سوره مبارکه اعلی، آیه 16.
[3]. همان، آیه 17. «وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقى؛ در حالى که آخرت بهتر و پایدارتر است!»
[4]. سوره مبارکه هود، آیه 108. «وَ أَمَّا الَّذینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدینَ فیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ؛ امّا آنها که خوشبخت و سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند، تا آسمان ها و زمین برپاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد! بخششى است قطع نشدنى».
[5]. سوره مبارکه بقره، آیه 201. «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ».
[6]. سوره مبارکه مائده، آیه8.
[7]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص542.
[8]. کافی(ط - الاسلامیه) ج 2 ، ص 374 .
[9]. سوره مبارکه اعراف، آیه 96.
[10]. الکافی، ج5، ص56.