امام صادق علیه السلام در زمینه کارآیی دعا، می فرماید: الدعاء أنفذ من السنان الحدید؛ دعاء از نیزه تیز کارگرتر است. از این روست که گویند «صد درد را خدا به دعایی دوا کند» یا به قول صائب «به آهی می توان افلاک را زیر و زبر کرد».
افراد مذهبی و متدین معتقدند هر واقعه‌ای که در زندگی آنها روی می دهد، بازتابی از مشیت الهی است و این مشیت الهی که از نظرها پنهان است، در نمازها و دعاها مشهود می شود. اگر نیرویی برای تحمل پیشامد لازم باشد، براثر دعا و نماز به دست می آید. در قرآن آمده است: واستعینوا بالصبر والصلاة: «از شکیبایی و نماز یاری جویند». پژوهشگران بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه در این زمینه مینویسند:
«آرام سازی» یکی از شیوه‌های مورد استفاده برخی از روان درمانگران برای درمان بیماری‌های روانی است، و انسان می تواند آن را از راه تمرین بیاموزد. خواندن نماز آن هم پنج بار در روز، خود بهترین برنامه آرام سازی می تواند باشد. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و سلم هنگام فرا رسیدن اوقات نماز می فرمود: «ای بلال، ما را با نماز به آرامش وادار» و در حدیث دیگر آمده است که: «هرگاه امری بر رسول خدا سخت می آمد، به نماز می ایستاد» و نیز رسول خدا فرمودند: «روشنایی چشم من در نماز است».
حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی ناشی از نماز، انسان را از اضطرابی که بیماران روانی همواره از آن رنج می برند، می رهاند. این تأثیر مهم نماز در درمان اضطراب، شبیه تأثیر روش روان درمانی برخی از روان درمانگران، مانند «جوزف ولپه»، از روشی پیروی می کند که به «منبع متقابل» معروف است و نام «درمان از طریق آرام سازی» یا از راه «کاهش حساسیت انفعالی» بدان اطلاق می شود.
در همین زمینه، دانشمندان مسلمان، تحقیقاتی تجربی نیز انجام داده اند که به یک نمونه آن اشاره می کنیم در تاریخ ۱۳۸۵ / ۹ / ۲۶ ، خبر جالبی منتشر شد که بررسی پژوهشگران دانشگاهی در مالزی نشان می دهد اعمال و حرکاتی که مسلمانان هنگام خواندن نماز انجام میدهند، فایده های جسمی قابل توجهی دارد. نتایج اولیه تحقیقات گروه مهندسی بیوپزشکی دانشگاه مالایا نشان میدهد که شیوه نماز خواندن مسلمانان، برای قلب و ستون فقرات مفید است و ظرفیت حافظه و قدرت تمرکز را افزایش میدهد.
توبه و بازگشت: توبه، واژهای نام آشنا در فرهنگ اسلام است. همان گونه که دانش، ایمان و اندیشه از ویژگی‌های انسان شمرده می شود، در توبه واقعی، افزون بر پشیمانی معرفتی، جبران رفتاری نیز لازم است که از ویژگی‌های انسان به شمار می آید و در موجودات دیگر دیده نمیشود.
توبه را به معنای ترک گناه میدانند که بلیغ ترین و رساترین صورت عذرخواهی است، و اگر چهار رکن آن، یعنی ترک گناه، پشیمانی، تصمیم بر عدم برگشت و تدارک (جبران) محقق گردد، شرایط توبه کامل شده است. «تائب» به توبه کننده و توبه پذیر، هر دو، اطلاق میشود. بنابراین، بنده، تائب به سوی خداست، و خداوند تائب بر بنده اش میباشد.
انسان، به واسطه فطرت الهی، از زشتیها و بدیها گریزان است و دست کم آنها را نمی پسندد و به زشت بودن بعضی از اندیشه ها، رفتارها و کردارها اقرار می کند و در مقابل، به خوبی و زیبایی دستهای دیگر اذعان دارد. توبه، توقف و تغییر مسیر در زندگی است؛ تغییر مسیر از یک گناه، کار زشت، خلق و خوی ناپسند، فکر و عقیده نادرست. بر این اساس، «مراد از توبه در قرآن، توبه به معنای اعم است، اعم از اینکه برگشت از شرک و کفر باشد، یا برگشت از معصیت».؟ در این صورت، توبه یعنی توجه به خود و آشتی کردن با خدا، پیمان با پیامبران و آشتی با خوبیها و زیبایی‌ها، و نیز رویکرد به قرآن و اهل بیت و یافتن کمال مطلوب وسعادت.
احساس گناه، سبب احساس کمبود و اضطراب در انسان می شود. قرآن کریم روش «توبه» را به ما ارائه می دهد که روشی بی نظیر و موفق برای درمان احساس گناه است؛ زیرا توبه یا بازگشت به سوی خداوند متعال، سبب آمرزش گناهان و تقویت امید انسان به جلب رضایت الهی است و به همین دلیل، موجب کاهش شدت اضطراب انسان می شود. «توبه، یک حالت روانی و روحی و بلکه یک انقلاب روحی در انسان است که لفظ استغفرالله ربی واتوب الیه بیان این حالت است، نه خود حالت، نه خود توبه». بنابراین، «توبه، عبارت است از یک انقلاب درونی؛ نوعی قیام؛ نوعی انقلاب از ناحیه خود انسان، علیه خود انسان. از این جهت، از مختصات انسان است».
قرآن کریم تأکید می کند که فرد دین‌دار خواهان زیبایی توبه، و فرمان دهنده به کار شایسته، و بازدارنده از کار ناشایست است و از آنجا که خداوند زیبایی بخش است، بسیار توبه پذیر می باشد. بر همین اساس، توبه کاران را دوست دارد: إن الله یحب التوابین ویحب المتطهرین .
نقش توبه: کسی که امر ناپسندی را در ناحیه معرفت، انگیزش و رفتار می نشاند، فطرت پاکش تحت تأثیر قرار می گیرد و ناراحت، نگران، پریشان و چه بسا افسرده می شود و به این فکر می افتد که چاره ای بیندیشد. در این صورت، اگر بنا باشد کسی که مرتکب گناه شده به حال خود رها شود، ظلمت زشتی، روان او را تیره و بی فروغ می سازد که نتیجه آن، سقوط فضیلت و انسانیت و بروز ناکامی و تیره روزی است. از سوی دیگر، بخشودگی ناپذیر بودن جرم و گناه تبهکار، سبب تثبیت تبهکاری اش می شود. بدین سبب، خداوند رئوف، مقرر داشته است که در صورت انقلاب درونی و توبه، همه گناهان به گونه ای آمرزیده میشود که گویی فرد گناهی نکرده است. بر این اساس، خودش تأکید می کند: «از رحمت خداوند نومید نباشید که همانا خداوند همه گناهان را می آمرزد». پیامبرش نیز برای این منظور تصریح می کند «نزد خدا چیزی محبوب تر از مرد یا زن توبه گر نیست»، و اگر توبه گر جوان باشد، نیکوتر: «هیچ چیز نزد خدای تعالی دوست داشتنی تر از جوان توبه کار نیست».
بنابراین اگر بشر بخواهد پیشرفت کند و خود و زندگی اش را به زیبایی‌ها آراسته گرداند، اولا نباید ناامیدی به خود راه دهد، و ثانیا باید بازگشت، خود را با جبران و اصلاح همراه کند تا از آثار توبه، یعنی «ورود به محبت الهی»، «رستگاری و رسیدن به بهشت»، «تبدیل شدن زشتیها به زیبایی‌ها»، «آمرزش الهی»، «نزول برکات» و «قدرت»، در زندگی بهره مند شود.
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص341-335، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391