تجمل از منظر آیات و روایات
1. تشویق برای به دست آوردن زیبایی های دنیا
اسلام ضمن اهمیت دادن به زندگی دنیایی بشر، او را برای به دست آوردن لذتها و زیبایی های دنیا تشویق نیز می کند. قرآن کریم می فرماید: وَ ابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لاَ تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا. (قصص/۷۷( به هر چیزی که خدا به تو عطا کرده، از قوای ظاهری و باطنی و مال و سایر نعمت های دنیا بکوش تا ثواب و سعادت دار آخرت تحصیل کنی و (لیکن) بهره ات را هم از (لذات و نعم الهی) دنیا فراموش مکن.2. توبیخ به تحریم کنندگان زینت های دنیا
قرآن کریم به افرادی که گمان می کردند تحریم زینتها و پرهیز از غذاها و روزی های پاک و حلال نشانه زهد و پارسایی و مایه قرب به پروردگار است، با لحن تندی می فرماید: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ. (اعراف/۳۲( بگو ای پیامبر چه کسی زینت های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده؟ سپس برای تاکید اضافه می کند: به آنها بگو این نعمتها و موهبت ها برای افراد با ایمان در این زندگی دنیا آفریده شده اگر چه دیگران نیز بدون داشتن شایستگی از آن استفاده می کنند و نیز: قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ. (اعراف/32) بگو این نعمتها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص اینها (یعنی لذات کامل بدون الم) و نیکوتر از اینها در آخرت بر آنان خواهد بود.3. امر به اعتدال و میانه روی در مورد استفاده از زینت ها
در مورد استفاده از انواع زینت ها اسلام مانند تمام موارد، حد اعتدال را انتخاب کرده و ضمن تشویق مردم به استفاده از نعم الهی به خاطر طبع زیاده طلبی انسان که ممکن است سوء استفاده کند و به جای استفاده عاقلانه راه تجمل پرستی، زیاده روی و مصرف گرایی را پیش بگیرد می فرماید: (کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاَ تُسْرِفُوا. (اعراف/31) بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید.کلمه (اسراف) کلمه بسیار جامعی است که هرگونه زیاده روی در کمیت و کیفیت و بیهوده گرایی و اتلاف و مانند آن را شامل می شود. «امروز تحقیقات دانشمندان ثابت کرده است که سرچشمه بسیاری از بیماریها غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقی می ماند که هم بار سنگینی است برای قلب و سایر دستگاههای بدن و هم منبع آماده برای انواع عفونت ها و بیماری ها. (1)
قرآن کریم تغذیه را به عنوان یک وسیله تکامل پذیرفته، لذا سفارش به خوردن غذای پاک می نماید چون غذای حلال بر روی اخلاق انسان اثر دارد. لذا می فرماید: کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صَالِحاً. (المؤمنون/51) از غذاهای پاکیزه حلال تناول کنید و به نیکوکاری و اعمال صالح بپردازید.
پیامدهای تجمل گرایی
1. تجمل گرایی، راز هر خطا
از آنجا که تجمل گرایی، روی آوردن به دنیا محسوب می شود و سایر دلبستگی ها به دنیا و وابستگی را به دنبال دارد. امام صادق (ع) می فرماید: رأسُ کلِّ خطیئةٍ حُبُّ الدنیا. (2) سرّ هر خطا، دوستی دنیاست.امام باقر (ع) می فرماید: نمونه شخص حریص بر دنیا، نمونه کرم ابریشم است که هرچه بیشتر ابریشم بر خود می تابد و می پیچد راه بیرون شدن خود را دورتر و بسته تر می نماید تا از غم و اندوه می میرد. (3)
2. تجمل گرایی، عامل بحران اقتصادی
گرایش به تجملات زندگی، انسان را دچار بحران اقتصادی می کند و حتی به خاطر به دست آوردن و نگهداری آن تجملات، دچار بحران روحی هم می شود. گرچه لذتی به همراه دارد اما لذتش زودگذر می باشد. علی (ع) می فرماید: هر که دنیا را در چشم خویش عظیم گیرد و جایش را در دلش بزرگ دارد و آنرا بر خدا برگزیند و به سوی آن انقطاع پذیرد (از همه ببرد و به آن پیوند کند) چنین کسی درست بنده دنیاست. (4)3. تجمل گرایی، عامل انحطاط مسلمین در صدر اسلام
به همان نسبتی که تجمل گرایی در جامعه برقرار می شود، به همان اندازه هم ذهن مردم متوجه منافع خصوصی می گردد. زمانی همه مسلمین در صدر اسلام به پیشرفت اسلام فکر می کردند و در سایه برادری و برابری متحد بودند، در مقابل دشمنان اسلام سر خم نمی کردند، قدرت مسلمین نفوذ ناپذیر بود. و در راه رسیدن به هدف نهایی که گسترش و پیروزی اسلام بود از هیچ ایثار و گذشتی دریغ نمی کردند، اما از وقتی که گرایش به تجملات و دنیاپرستی درمیان آنها رواج پیدا کرد، این عظمت رو به تنزل گذاشت. جرجی زیدان مورخ مسیحی لبنانی می نویسد: پس از آن که اعراب به کشور گشایی پرداختند، سیم و زور غلام و کنیز به جزیرةالعرب روان گردید و اندک اندک اعراب مسلمان به فساد و هرزگی گرائیدند. (5)لزوم اجتناب از تجمل گرایی برای پایداری انقلاب جمهوری اسلامی
سرنوشت مسلمانان صدر اسلام باید لوح عبرت برای مسلمانان عصرحاضر و آینده باشد. انقلاب جمهوری اسلامی ایران هم وقتی پایدار خواهد بود که همه امور زندگی ما انقلابی باشد، ولی تجمل مانع این امر است افرادی که فقط به چیزهای ضروری احتیاج دارند و آرزویی جز افتخار میهن خودشان ندارند «مردمی که انقلاب کردند و انقلاب شان حفظ و احیاء ارزشهای اسلامی و ملی بود اما وقتی روحشان با تجمل فاسد شده باشد آرزوی دیگری ندارند و به زودی دشمن قوانینی می شوند که مزاحم او هستند. (6) لذا می بینیم افراد متجمل دین گریز هم هستند، چرا که قانون اسلامی مانع جذب شدن آنها در تجملات است به قول منتسکیو: در این زمان است که تقوای ملی با چه سرعتی رو به انحطاط می رود زمانی که مردم روم به تجمل روی آوردند، در سلطنت «تی بر» نمایندگان سنا پیشنهاد کردند که قوانین سابق مربوط به تجمل دوباره برقرار شود. شاه که مردی با اطلاع بود با این تقاضا مخالفت کرد و گفت: دولت با وضع فعلی نمی تواند دوام کند. (7)حکام نالایق جهان اسلام، فضایل اخلاقی و رفاه متوسط مسلمانان را به خاطر زیاده خواهی و جاه طلبی های خودشان از میان مسلمین برداشتند و قوانین اصیل اسلامی را که مورد تاکید رسول خدا (ص) بود، به دست فراموشی سپردند و خود و مردم را اسیر تجملات کردند.
رسمیت انحراف تجمل گرایی از زمان خلیفه سوم
این انحراف از زمان «عثمان بن عفان» شروع شد. «ابن خلدون» می نویسد: دین در آغازِ امر، مانع غلو کردن در امر بناها بود و اسراف در این راه را بی آن که میانه روی باشد، روا نمی دانست و چون مردم از روزگاری که دین فرمانروایی می کرددور شدند، به این گونه مقاصد بی پروا گردیدند و طبیعت کشور داری و پادشاهی و تجمل خواهی بر آنان غلبه یافت. بنابر نقل مسعودی، عثمان در پنجمین سال خلافت خود که بیست و هشت سال پس از هجرت پیامبر بود، دستور داد خانه ای مجلل برایش ساختند که اتاقهای متعدد و زیبا و تالارهای بزرگ داشت این تجمل گرایی کم کم به اطرافیان عثمان و کارگزاران و در نهایت به مردم سرایت کرد. (8)زبیر صحابی نامدار اسلام در بصره خانه ای ساخت که امروزه هم معروف است و تجار و ثروتمندان بحرینی و غیر بحرینی در آن جا اتراق می کردند و در کوفه، مصر، اسکندریه هم خانه هایی ساخت. بعد از مرگ زبیر ۵۰ هزار دینار و ۱۰۰۰ اسب و هزار عبد و کنیز باقی ماند.
طلحه صحابی دیگر و مشهور صدر اسلام، خانه ای در کوفه ساخت که معروف به «دار الطلحتین» در کناسه می باشد. غله اش از عراق هر روز هزار دینار بود. (9) نمونه هایی از این قبیل بسیار است.
4. تجمل گرایی عامل مخالفت با امام معصوم (ع)
تخریب تجمل گرائی بعد از بیست و هشت سال که از عمراسلام می گذشت، چنان مردم جهادگر و ایثارگر را عوض کرد که نه تنها در میادین جهاد به صورت فعال شرکت نمی کردند، بلکه آشکارا از فرمان خلیفه و رهبر خود علی (ع) که خودشان به اصرار بعد از عثمان به خلافت انتخاب کرده بودند سرپیچی می کردند.دنیا داری و تجمل پرستی، طلحه و زبیر را در مقابل رهبرشان به مخالفت وا داشت و رفتند جنگ جمل را به راه انداختند و عاقبت به سرنوشت بدی دچار شدند. عبدالرحمن یکی از اعضای شش نفره شورای خلافت عمر، وقتی از دنیا رفت یک هشتم مالش را که بین چهار زنش قسمت کردند، سهم یک زن هشتاد و چهار هزار بود. در روز قتل عثمان، نزد خزانه دارش پانصد هزار درهم و صد و پنجاه هزار دینار و هزار شتر بود و صدقاتی باقی ماند که قیمتش دویست هزار دینار بود. (10) بذل و بخششهای عثمان به قدری بود که اصحاب نمونه ای مثل ابوذر و عمار همیشه از او انتقاد می کردند.
مطلب گویایی که بر این گفته ها صحّه می گذارد، فرمایشات علی (ع) درخطبه معروف شقشقیه است که می فرماید: یخضمون مال الله خضم الابل نبتة الربیع، (11) وقتی عثمان به خلافت رسید (اقوام و اطرافیان او) مال خدا را خوردند، مانند شتری که علف های نرم و لطیف بهاری را می بلعد.
علامه امینی در «الغدیر» آماری را از عطایای عثمان به اطرافیانش آورده که نمونه ای ذکر می شود. مروان پانصد هزار دینار، ابن ابی سرح، صدهزار دینار، زیدبن ثابت، صدهزار دینار،عثمان الخلیفه. در یک مرحله صدو پنجاه هزار و در مرحله دیگر دویست هزار دینار ازعثمان به هدیه گرفتند. (12)
این بذل و بخششها باعث شد، فقرا بیش از پیش در فقر زندگی کنند و حقوق عامه مسلمین از بیت المال صرف عیش و نوش و تجمل گرایی عده ای معدود شد و یک حالت سستی و تفرقه و فاصله طبقاتی بین مسلمانان به وجود آمد و اتحاد از بین رفت و دیوار بلندی بین آحاد مسلمین کشیده شد که آثارش تا به امروز در جهان اسلام باقی مانده و قابل مشاهده می باشند. گر چه علی (ع) سعی کرد دوباره سنت پیامبر را در جامعه مسلمین جاری کند و آنها را دوباره به آغوش اسلام بازگرداند و اما مردم چنان عادت کرده بودند که حاضر نبودند از تجملات و دنیا گرایی دست بردارند و مطیع رهبر خود باشند.
پی نوشت ها:
(1) مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۶، ص۱۵۳.(2) کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی ج ۳، ص ۴۶۵.
(3) طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، ج1، ص265.
(4) تیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم، ج۲، ص۷۰۶.
(5) مجموعه مقالات بزرگداشت حضرت امام خمینی (ره)، ج۱، ص۱۶۴.
(6) منتسکیو، شارل دو، روح القوانین، ترجمه: علی اکبر مهتدی، ص 217.
(7) همان، ص ۲۲۰.
(8) ضمیری، محمد رضا، مقاله: تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره) ،ص ۱۲۹-130.
(9) مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص133.
(10) ابن سعد، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص136.
(11) نهج البلاغه/خطبه3.
(12) امینی، عبد الحسین، الغدیر، ج۸،ص۲۸۶.