امر و نهی کردن کودکان زیر هفت سال ممنوع
برای کودکان زیر هفت سال قطعاً امر و نهی کردن کار اشتباهی است؛ زیرا همان‌طور که در یادداشت‌های قبل عرض کردیم، دوران هفت سال اول زندگی، دوران سیادت و امیری کردن فرزندان است و قطعاً هیچ پادشاهی دوست ندارد که به او امر شود و این کار فقط موجب عصبانیت او می‌شود. بگذریم از اینکه برخی از والدین، کاملاً قضیه را تغییر داده‌اند و در هفت سال اول تا می‌توانند به فرزندشان امر و نهی می‌کنند که البته این عواقب بسیار بدی را به همراه خواهد داشت. یک دکترای طب تکمیلی، شاخه روان‌شناسی می‌گوید: روزانه هر فرد در خانواده بین 150 تا 300 جمله حرف می‌زند، افزود: در طول این تعداد جمله والدین، حدود 170 جمله‌شان بار امر و نهی دارد. [1] انسان به ویژه کودکان و نوجوانان استقلال‌طلب‌اند و روحیۀ آن‌ها با امر و نهی چندان سازگاری ندارد. به موجب روایاتی که از معصومان نقل شده است، کودکان تا سن هفت‌سالگی به مانند حاکم هستند و می‌خواهند به دیگران امر و نهی کنند، نه اینکه تابع دیگران باشند و این روحیۀ پذیرش امر و نهی، از سنین هفت سال به بعد است[2]. در واقع تنها در هفت سال دوم زندگی در کودکان روحیه اطاعت‌پذیری وجود دارد و دستور دیگران را می‌پذیرند؛ ولی حتی در این دوره هم هرگونه افراط در امر و نهی زیان‌بار است و اعتراض و ناخوشایندی را در پی خواهد داشت.امام صادق علیه‌السلام وقتی می‌خواهد به فرزند خود بگوید: لباست بلند است، آن را کوتاه کن، به جای امر کردن با کنایه به او می‌گوید: یا بنی ألا تطهر قمیصک؟[3] عزیزم، آیا پیراهنت را پاکیزه نمی‌کنی؟ ازاین‌رو معصومان علیهم‌السلام کمتر دیگران را به صورت مستقیم از کاری نهی می‌کردند؛ بلکه به شیوه‌های گوناگون آن‌ها را از کار خلاف بازمی‌داشتند و نیز راه جایگزینی ارائه می‌کردند و یا اینکه به جای نهی کردن کودکان، موارد نهی را از دسترس آنان دور می‌کردند یا از بین می‌بردند. [4]
راهکار چیست؟
اما اگر قرار نیست به کودکان زیر هفت سال امر و نهی شود، پس در مهمانی‌ها و دید و بازدیدها که رفتارهای ناپسندی از آن‌ها سر می‌زند، تکلیف چیست؟در بسیاری از مواقع می‌توان از طریق اصلاح محیط به جای به کار بردن زور و قدرت، رفتار ناپسند کودک را تغییر داد؛ برای مثال، اگر در مهمانی هستید و کودک شما برگ‌های گلدان را می‌کند، از صاحب‌خانه اجازه بگیرید و با جا بجا کردن گلدان و قرار دادن آن در جایی که کودکتان نتواند به آن دست زند، محیط را تغییر داده و مانع بروز آن رفتار شوید. همچنین می‌توانید، با فراهم کردن وسایل بازی مناسب و معرفی فعالیت‌های جدید به کودک، محیط را غنی کرده و مانع انجام رفتار نامناسب، از ناحیه کودک شوید. گاهی اوقات نیز، باید محیط را از اشیاء و مواد محرک، خالی کرد؛ برای مثال وقتی کودک قبل از خواب پر جنب‌وجوش و پرتحرک هست والدین عاقل می‌دانند که باید محیط را از هرگونه محرکی که حواس کودک را به خود جلب می‌کند، خالی کنند و یا می‌توان از روش جایگزینی استفاده کرد. در این روش، ما رفتاری مطلوب را جایگزین رفتار نامطلوب می‌کنیم. «جایگزینی» به کودک نشان می‌دهد که چگونه همان رفتار را به صورت مورد قبولی انجام دهد؛ اگر کودک، در حال کندن صفحه مجله‌ای است که شما آن را لازم دارید، مجله باطله‌ای در اختیارش بگذارید. اگر کودک شما، با شیئی خطرناک بازی می‌کند شما می‌توانید با یک اسباب‌بازی یا چیزی که او دوست دارد، آن شیء خطرناک را از او بگیرید، بدون آنکه به زور متوسل شده و یا او را تنبیه کنید. [5]
بیشتر والدین ایرانی به جای تربیت هدایت‌کننده، تربیت بازدارنده را بر کودکان خود اعمال می‌کند، انسان به‌طور فطری کنجکاو است. ازاین‌رو وقتی کسی را از کاری نهی می‌کنید، ممکن است به طرف آن کار گرایش بیشتری نشان دهد و این مسئله در مورد کودکان نیز همین‌گونه است.
90 درصد خانواده‌ها روش تربیتشان در کودکان بیشتر عامل «بازدارنده» دارد تا عامل «هدایت‌کننده». والدین سعی می‌کنند با رفتارهایی همچون «امر کردن، منع و نهی» کودکان را از آسیب‌های احتمالی دور کنند درصورتی‌که غافل‌اند با این کار به‌طور مستقیم به رشد فکری کودک خود ضربه وارد کنند.
بهترین روش تربیتی، «تربیت هدایتی» است. در این روش به جای امر یا نهی کردن، باید کودک را به سمت کاری جایگزین هدایت کرد و برای افعال امری مانند «نکن» گزینه مناسبی قرار داد.
اغلب مادرها عادت دارند در خانه مدام کودک خود را مورد امر و نهی قرار دهند، افزود: بعضی از مادران در امر و نهی فرزندانشان از جملاتی مانند «روی تخت نپر؛ خراب می‌شود» یا «در خانه فوتبال بازی نکن؛ می‌زنی یک چیزی را می‌شکنی» استفاده می‌کنند و موجب عصبانیت در کودکان می‌شوند. خب! اگر قرار است مانع فعالیت کودک‌هایمان شویم پس او اجازه دارد چه کارهایی را انجام دهد؟ بهتر است قبل از آنکه بزرگ‌ترها کلمه «نکن» را به کودک خود القاء کنند در نظر بگیرند به جای این کلمه، کودک را به چه کار مثبتی هدایت کنند.
با به کار بردن کلمه «نکن» فعالیت کودکان را متوقف نکنید، بلکه باید به جای «نکن ها» کار مثبتی را برای وی در نظر بگیرید که هم بتواند هیجانات کودک را ارضاء کرده و هم‌بازی، تفریح شادی برای او به ارمغان بیاورد و از طرف دیگر به رشد کودک آسیبی نرساند.
صبر و تحمل والدین در قبال بازی‌های کودکان در محیط منزل اهمیت بسیاری دارد. در صورت اینکه نیاز است کودک را از اقدام به انجام یک بازی منصرف کنید بهتر است با پیشنهاد یک بازی دیگر مثلاً؛ «به نظر من بروید این بازی را بکنید بهتر است» او را به سمت بازی دیگری هدایت کنید به طوری که این هدایت‌گری منجر به عصبانیت او نشود.
به کار بردن کلمات «جایگزین» به جای افعال امری موجب می‌شود؛ کودکان از آغاز سن تربیت تا 15 سالگی از رشد فکری خوبی برخوردار شوند و همچنین مطمئن باشید روش تربیتی هدایت‌کننده منجر می‌شود که کودک شما سرنوشت موفقی در آینده برای خود رقم بزند. [6]
کلام پایانی
پیشنهاد می‌شود اگر کودک زیر هفت سال دارید، در مهمانی‌ها و دید و بازدیدهای نوروزی، کمی بیشتر مراقب او باشید. از همان ابتدای ورود به منزل با مشاهده شرایطِ محیط، اگر نیاز است با اجازه صاحب‌خانه تغییراتی را ایجاد کنید تا کار به امر و نهی فرزند دلبندتان و خدای نکرده شرمندگی خودتان ختم نشود. فراموش نکنید که قرار نیست در این مهمانی‌ها فقط به شما خوش بگذرد. او نیز حق دارد که از فضای مهمانی لذت ببرد و شما باید با نظارت غیرمستقیم خود، این فضا را برای دلبندتان فراهم کنید. یادتان باشد که به خاطر یک مهمانی و دید و بازدید، آینده فرزندتان را قربانی نکنید.اما در مورد کودکان بالای هفت سال، فضا کمی متفاوت است؛ زیرا برای کودکان بالای هفت سال کم‌کم امر و نهی کردن آغاز می‌شود؛ اما نکته بسیار مهم این است که چگونه و با چه روش‌هایی و تا چه میزان اجازه داریم کودکان بالای هفت سال را امر و نهی کنیم؟ در یادداشت بعدی به این موضوع خواهیم پرداخت.
پی‌نوشت:
[1] - خبرگزاری ایسنا، کد خبر96091307331
[2] - پژوهشهای اجتماعی اسلامی، سال بیست و سوم، شمارۀ دوم (پیاپی ۱۱۳)، تابستان 1396، اصول و شیوه های تربیت کودکان،سید محمد سجادی پور، مهدی ابراهیمی
[3] وافی , جلد 20 , صفحه 734
[4] - تربیت فرزند در سیره معصومان (علیهم السلام)، علی بخشی، پرتال جامع پژوهه تبلیغ
[5] - چگونه کودک خود را امر و نهی کنیم ، نویسنده : محمدصادق آقاجانی، به نقل از سایت پرسمان
[6] - به نقل از شبکه اطلاع رسانی راه دانا، شناسه خبر: 772791