در حقیقت الزام و عدم الزام در این سه مقوله، یعنی دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، تابع حکم الزامی و غیر الزامی متعلق آنها است به این معنا که هرگاه «خیر» دارای حکم الزامی باشد، دعوت به آن هم الزامی و اگر حکم استحبابی و غیر الزامی داشته باشد، دعوت به آن غیر الزامی و مستحب تلقی خواهد شد، مانند دعوت به مقررات قانونی که الزام است و دعوت به حسن انتخاب شیوه های اجرای قانون که غیر الزامی اما دعوت به خیر است.
همچنین در خصوص امر به معروف که با الزامی بودن معروف، امر به آن هم الزامی است و در صورت الزام به ترک منکر، نهی از آن هم الزامی و در غیر این صورت یعنی الزامی نبودن معروف و منکر، امر به معروف و نهی از منکر در چنین مواردی غیر الزامی خواهد بود.
همانطور که نوع امر و نهی در معروف‌ها و منکرها به لحاظ الزامی بودن متفاوت است، معنی امر و نهی هم به لحاظ گفتاری و رفتاری بودن امر و نهی هم مختلف ارزیابی می شود. در برخی از موارد معروف و منکر، امر و نهی در آنها گفتاری است، مانند معروف ها و منکرها برای افرادی که معروف و منکر را به درستی نمی شناسند و یا دلایل لزوم انجام معروف و ترک منکر را نمی دانند که در این صورت باید به صورت گفتاری و یا نوشتاری مخاطب را توجیه و در نهایت انجام مؤثر و اجتناب از منکر را توصیه کرد.
ولی گاه ترک معروف واجب و فعل منکری که باید ترک شود، برای کسانی که اولی را ترک و دومی را مرتکب می شوند به طور کامل معلوم و دلایل آن روشن شده است که در چنین فرضی امر و نهی گفتاری و یا نوشتاری نتیجه ای به بار نخواهد آورد و باید شیوه امر و نهی به گونه ای باشد که در عمل دسته اول را وادار به انجام معروف الزامی و دسته دوم را به اجتناب از منکر، ملزم و وادار کند. راه های عملی الزام به فعل و جلوگیری از انجام منکر متفاوت است، مانند مجازات های قانونی که عامل بازدارنده ای برای ترک مسئولیت و ارتکاب جرایم محسوب می شوند.
به هر حال امر و نهی چه به صورت گفتاری و نوشتاری و چه به شکل رفتاری بازدارنده، باید متناسب با موضوع امر و نهی بوده و با برنامه ریزی کوتاه مدت و بلند مدت همراه باشد. به ویژه، اگر انجام این دو فریضه مهم، نیاز به فرهنگ سازی داشته باشد. بی شک امر به معروف و نهی از منکر در قالب فرهنگ سازی ممکن است به دهها سال بسترسازی نیاز داشته باشد. برای مثال دو نمونه زیر را مطرح می کنیم:
۱- در زمینه اختلاف‌های قومی در سطح کشور برای جلوگیری از جنگ داخلی و ایجاد جو همبستگی و یکپارچگی ملی و هم در مورد اختلاف های نژادی در سطح جهانی به منظور جلوگیری از جنگ‌های نژادی، هر چند با تبلیغات و استفاده از روشهای گفتاری و نوشتاری می توان مسائل را روشن و بر آگاهی های مردم افزود، اما ایجاد امنیت ملی در قبال آسیب های ناشی از اختلافات قومی و نژادی، نیاز به بستر سازی و انجام فعالیت های عملی و ایجاد زمینه های مناسب و برنامه های فرهنگی دارد، که شاید به سال ها زمان نیاز داشته باشد؛
۲- رباخواری به عنوان یک آفت اقتصادی و ابزار ظلم و عامل اختلاف طبقاتی از دیرباز، امری شناخته شده است و در دوران جاهلیت بخشی از فساد اجتماعی آن زمان محسوب می شد. اسلام در مبارزه با این منکر به گفتار عادی بسنده نکرد، بلکه آن را به شدت و قاطعیت تمام تحریم و انجام آن را نوعی اعلان جنگ با خدا معرفی کرده و شدیدترین لحن گفتاری را در تحریم آن به کار برد و آن را از جرایم اقتصادی به شمار آورد.
به هر حال معنای امر به معروف، وادار کردن به انجام معروف است به هر راهی و با هر وسیله مناسب، به گونه ای که مفسده غیرقابل جبرانی به بار نیاید و همچنین معنای نهی در نهی از منکر آن است که با استفاده از روش های معقول از وقوع منکر جلوگیری و از انجام آن بازداشته شود.
بنابراین استفاده از روش هایی که مفسدهای بالاتر از ترک معروف و فعل آن منکر به بار می آورد، هر چند وادار کننده به معروف و بازدارنده از منکر است، معقول نخواهد بود. روش های امر و نهی چه گفتاری و چه فعلی، باید در هر مورد متناسب با آن باشد. مفهوم امر و نهی در انجام این دو فریضه الزاما و همه جانبه به معنای اعمال خشونت نیست و اگر موردی نیاز به خشونت کلامی یا فعلی داشته باشد، باید تحت ضوابط و مقررات انجام شود و تشخیص این موارد بر عهده قوه قضاییه و دادگاههای صالحه و اجرای آن هم با دستگاه قضایی است.
تا زمانی که قانون مصری در خصوص جواز اعمال خشونت در امر به معروف و نهی از منکر وجود نداشته باشد، باید از روش های مختلف مسالمت آمیز برای اجرای امر و نهی استفاده شود. شیوه های فرهنگ سازی در خصوص بسیاری از معروف ها و ترک بسیاری از منکرها، هر چند دشوار بوده و راه طولانی در پیش دارد، اما مؤثرترین ابزار در انجام این دو فریضه اند. چنان که گفتار نرم و خیرخواهانه و هم عکس العمل های غیرمستقیم در بسیاری از موارد در تحقق معروف ها و اجتناب از منکرها تأثیر بسیاری دارد.
برای سالم سازی محیط زندگی اجتماعی با انجام معروف ها و ترک منکرها، باید از کودکان شروع کرد، چنان که در نصوص اسلامی آمده «علیکم بالأحداث فأنها أسرع إلى کل خیر».. کودکان و نوجوانان آمادگی بهتری برای خو گرفتن به انجام خوبی ها و اجتناب از بدیها دارند. تجربه نشان داده سرمایه گذاری های مادی و معنوی برای تربیت کودکان و نوجوانان ثمرات باورنکردنی به بار می آورد که هرگز با هزینه های کلان مبارزه با فساد قابل قیاس نیست.
از ویژگی‌های جامعه اسلامی که قرآن در آیات متعدد به آن تأکید دارد: «تواصوا بالصبر»، «تواصوا بالحق» و «تواصوا بالمرحمه» است. یعنی توصیه مستمر و پایدار که همه و همه در خصوص انجام سه مسئولیت اجتماعی بزرگ است، که عبارتند از:
١- مقاومت و بردباری در برابر مشکلات ناشی از انجام معروف ها و ترک منکرها و صبور بودن در مقابل ناملایمات ناشی از انجام وظایف، ترک جرایم و مفاسد. چنان که امام (علیه السلام) فرمود: «الصبر صبران، صبر عند المصیبه و صبر عند المعصیه» صبر و شکیبایی دو نوع است نوعی صبر در برابر مصائب، گرفتاری ها و حوادث روزگار است و نوع دوم صبر و استقامت در برابر محرمات و مشکلات ناشی از اجتناب آنها است؛
۲- مقاومت و پایداری در مقابل تلخی های ناشی از التزام به حق و اجرای آن؛
٣- همدلی، مهرورزی، رحمت و شفقت نسبت به یکدیگر.
اگر این توصیه های مداوم همراه با سنت اسلامی «قولوا له قولا لینا» و «قولوا للناس حسنا»، «قولوا قولا سدیدا»، «قولوا لهم قولا معروفا» باشد، بی گمان نیازی به گفتار و رفتار خشونت آمیز نخواهد بود، زیرا هر انسانی در برابر گفتار و زبان نرم، نیکو، مستدل و پسندیده به معروف و ترک منکر جذب می شود.
منبع: نظارت بر اعمال حکومت و عدالت اداری، آیت الله عباسعلی عمید زنجانی و دکتر ابراهیم موسی‌زاده، صص84-80، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1389