تجلی سفره هفت سین درآداب باستانی نوروز

محمد علی دادخواه )پژوهشگر و محقق) در پژوهشی که با عنوان نوروز و فلسفه هفت سین به نگارش در آورده، درباره عید نوروز و سفره هفت سینش می نویسد: «عدد هفت برگزیده و مقدس است. در سفره نوروزی انتخاب این عدد بسیار قابل توجه است. ایرانیان باستان این عدد را با هفت امشاسپند یا هفت جاودانه مقدس ارتباط می دادند.

در نجوم عدد هفت، خانه آرزوهاست و رسیدن به امیدها را در خانه هفتم نوید می‌دهند.» علامه مجلسی می فرماید: «آسمان هفت طبقه و زمین هفت طبقه است و هفت ملک یا فرشته موکل برآنند و اگر موقع تحویل سال، هفت آیه از قرآن مجید را که باحرف سین شروع می‌شود بخوانند، آنان را از آفات زمینی و آسمانی محفوظ می دارند.» (1)

چیدن سفره هفت سین، یکی از مهم‌ترین آداب استقبال از سال نو به شمار می رود. مطابق آنچه در آیین باستانی آمده است، نچیدن سفره هفت سین مصادف است با نگون بختی و شوربختی اعضای یک خانواده.

پارچه سفره هفت سین معمولا سفید و تمیز بود که هفت نوع خوردنی که با حرف سین آغاز می‌شد بر روی آن چیده میشد که شامل: سیر، سرکه، سماق، سمنو، سبزه، سنجد و سیب بود و با اشیا و مواد دیگر تکمیل می گشت.

برای پارچه‌ی زیرین سفره‌ی هفت سین معمولاً از رنگ روشن استفاده می کنند.

آداب چیدن هفت سین

اما آداب چیدن از این قرار بود که ابتدا سفره را در محل مناسبی در بالاترین قسمت اتاق پهن می‎کردند و یک جلد کتاب مقدس (با توجه به اینکه عید نوروز عید ایرانیان است و مختص مسلمانان نیست، هر خانواده کتاب مقدس دین خود را بر سفره می‎گذاشت) در وسط سفره گذاشته، کاسه آب و یک گلاب پاش در دو طرف آن قرار داده، آیینه را در بالا و بشقابی آرد و نان بریده را در دو طرف آب و گلاب قرار داده و چهار گوشه سفره را با چهار شمعدان روشن می‌کردند که نشانه رحمت، گشاده دستی، روشنایی و خیر و برکت بود.

مواد هفت سین نیز بر روی سفره قرار داده می‌شد که نشان از برکت، سلامتی، زایش، زیبایی و شادابی داشتند. اسفند، برای رفع چشم زخم و شیرینی برای شیرین کامی بر سر سفره آورده می‎شد. یک کاسه آب که نارنجی در آن انداخته بودند هم جزو ضروریات سفره بود زیرا نام نارنج (نا-رنج) را به معنی بدون رنج معنا می‎کردند و حضور این میوه را دافع درد و رنج می‎دانستند (2).

از زمانی که خانواده با بهترین لباس‌های خود بر سر سفره گرد هم جمع می‌شدند، دیگر تمام حواس ها متوجه خیر خواهی و خوش اقبالی بود و همه باید با خلق خوش، ابروی گشاده و لبخند بر لب بر سر سفره می‌نشستند و همه گفتگوها درباره خیر و خوشی و ذکر و دعا برای رفع بیماری، روا شدن حاجت و دفع بلا باشد.

خواندن دعای یا مقلب القلوب و الابصار نیز بسیار مطلوب بوده است. با تحویل شدن سال و به صدا درآمدن توپ سال نو، همه به رو‌بوسی و تبریک سال نو مشغول می‌شدند، کام خود را شیرین کرده و به شادی می‌پرداختند.

جشن‎های متفاوت برای یک نوروز

هر چند عید نوروز، ریشه در باستان دارد اما نوع جشن گرفتن آن در شهرهای مختلف متفاوت است. به عنوان مثال در خراسان رضوی هفت سین و سیزده بدر جایگاه خاصی دارد و مردم با توجه به تعطیلات این روزها به آشتی و همدلی اهمیت ویژه‎ای می‎دهند.

هفت سین‌های مدرن و فانتزی، با رعایت اصالت قدیمی این روزها رواج یافته اند

در خراسان جنوبی، در نخستین روز فصل بهار یعنی نوروز، سفره‌ی هفت سین در خانه به سمت قبله پهن می‎شود. قرآن، آیینه و شمعدان، سرکه، سیر، سماق، سنجد، سیب، و سیاه دانه هفت سین انتخابی این سفره هستند.

در قزوین نیز مردم از اوایل اسفند و با خانه تکانی خود را براى استقبال از بهار آماده مى‌کنند. قزوینی‌ها با چیدن سفره‌هاى پارچه‌اى قلمکار و ظروف رنگارنگ بلوری، انواع شیرینى‌هاى خانگی، انجیر، آلبالوى خیس شده، نخود، کشمش و نقل و نوعى توت که با خمیر پودر پسته و بادام درست مى‌کنند، از مهمانان خود پذیرایی کرده و به آنها تخم‌مرغ رنگ شده (با پوست پیاز) هدیه مى‌‌دهند. در واقع سفره هفت سین آنها رنگ و لعاب بیشتری دارد (3).

مثال در رابطه با سفره هفت سین شهرهای مختلف، بسیار است. هر شهری می‌تواند دراین‌باره آداب و رسوم خود را داشته باشد.

نمادهای هفت سین

ایرانیان با فراهم کردن هفت سین به شماره هفت امشاسپند یا دوازده شماره مقدس برج‌ها، برای روز نخست بهار، وسایلی مانند آب و سبزه که نماد روشنایی و افزونی‌ست؛ آتشدان که نماد پایداری نوروگرماست، شیر که نماد نوزایی و رستاخیز و تولد دوباره است، تخم مرغ که نماد نژاد و نطفه محسوب می‌شود، آیینه که نماد شفافیت و صفا است، سنجد که نماد دلدادگی و زایش و باروری است، سیب که نماد رازوارگی عشق است، سکه تازه ضرب که نماد برکت و دارندگی ا‌ست، نارنج که نماد گوی زمین است و گل بید مشک که گل ویژه ی اسفند و نماد امشاسپند سپندارمز است را در سفره خود می‌گذاشتند.

گلاب، نان پخته شده از هفت حبوبات، خرما، پنیر، شکر، شاخه هایی از درخت مقدس انار، بید، زیتون، انجیر (در دسته‌های سه، هفت یا دوازده تایی) و کتاب مقدس، از وسایل دیگر مورد استفاده در سفره هفت سین بود.

برخی از منابع آورده اند که ایرانیان قبل از اسلام، سفره «هفت چین» داشته اند و هخامنشیان در نوروز در هفت ظرف چینی غذا می گذاشتند که به آن هفت چین یا هفت چیدنی می گفتند.

سفره ی هفت سین ایرانی، دارای نمادهایی زیبا و سمبل‌هایی پسندیده است

سبزه‌ای با جایگاه بالا

سبزه، کهن‌ترین و بارزترین نمادی است که بر سر سفره هفت سین قرار می‎دهیم. اهمیت این نماد به حدی است که در گذشته‌های دور و در ایران باستان، 25 روز مانده به پایان سال، دوازده ستون از خشت خام در میدان شهر می ساختند تا به نشانه ۱۲ ماه سال، بر روی هریک، دانه یا غله‌ای بکارند. گندم، جو، برنج، باقلا، کاجیله (گیاهی از تیره‌ مرکبات) ، ارزن، ذرت، لوبیا، نخود، کنجد، عدس و ماش را بر روی هر یک از این ستون‌ها سبز می کردند. مردم در ششمین روز فروردین، شادی کنان این سبزه‌ها را می کندند و جشنی برپا می ساختند.

درست است که امروزه دیگر خبری از آن ستون‌ها نیست؛ اما هنوز هم بسیاری در خانه‌های شان رسم سبزه، سبز کردن را انجام می دهند و ده روز یا دو هفته پیش از نوروز، در ظرف‌های کوچک و بزرگ، دانه‌هایی چون گندم، عدس، ماش و… را سبز می کنند تا بر سر سفره هفت سین قرار گیرد (4).

هفت سین یا هفت شین؟!

در برخی از منابع تاریخی آورده شده ایرانیان در قدیم سفره هفت شین داشته‎اند که به تدریج تغییر نام داده است. اجزای تشکیل دهنده سفره هفت شین شمع، شیرینی، شهد (عسل)، شمشاد، شربت و شقایق یا شاخه نبات، بودند.

در زمان ساسانیان هفت شین رسم متداول مردم ایران شد و شمشاد در کنار بقیه شین‌های نوروزی، به نشانه سبزی و جاودانگی بر سر سفره قرار گرفت.

در برخی از روستاها رسم هفت سینی برپا بوده است آنها درون هفت سینی خوراکی‌های مختلف می‎گذارند. هفت سینی، بعدها با حذف (یای) به صورت هفت سین درآمده است (5).

پی نوشتها

www.seemorgh.com
www.beytoote.com
www.afkarnews.com
www.karnaval.ir
www.namnak.com