آداب جمع ادب و به معنای رفتارها و گفتارهای شایسته بوده و دعا، درخواست توأم با خضوع و تضرع بنده از خداوند است. آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم می‌شود. توجه هنگام دعا، خوف از خدا و طمع به فضل او، خوش‌گمانی به خدا، اصرار بر دعا و... از جمله آداب باطنی و صلوات قبل و بعد دعا، حمد و ثنای خدا، شکر نعمت، داشتن لقمه حلال و... از آداب ظاهری دعا به حساب می‌آید.

استجابت دعا

1- صلوات: حضرت امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «دعا در حجاب می‌ماند و به آسمان نمی‌رود تا اینکه صلوات فرستاده شود بر محمد و آل محمد.»(1)

2- دست به سر و صورت کشیدن و امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی کسی دعا می‌کند بعد از آن دستش را بر سر و صورت بکشد.»(2)

1- عمل صالح: پیامبر اسلام می‌فرمایند: «دعا کننده‌ی بدون عمل مثل تیرانداز بدون کمان است.»(3) و روشن است که این عمل باید به گونه‌ای باشد که رضای خداوند در آن باشد بر همین اساس از مهمترین آداب دعا، همراه بودن آن با عمل صالح است چنانکه خداوند می‌فرماید: دعای کسانی اجابت می‌شود که ایمان دارند و عمل صالح انجام می‌دهند. (شوری/ 26) این ادب حتی بعد از دعا نیز باید حفظ شود یعنی اعمال خلاف مانع اجابت آن می‌شود. امام باقر ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «گاهی بنده‌ای از خداوند حاجتی را درخواست می‌کند این درخواست سزاوار اجابت است حال یا با تأخیر یا تعجیل، پس از آن بنده مرتکب گناه می‌شود خداوند به فرشته امر می‌کند حاجات او را برآورده نکن و او را از نعمت اجابت محروم کن چرا که او باعث غضب من و محرومیت از فضل و کرم من شد.»(4)

2- امر به معروف و نهی از منکر: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «تقوای الهی پیشه کنید و عملتان را نیک گردانید. و درون خود را برای خدا خالص کنید و امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خداوند دعای شما را اجابت کند.»(5) حضرت امام علی ـ علیه السّلام ـ در وصیت نامه‌ی خود می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید چرا که خداوند اشرار امت را بر شما مسلط خواهد کرد و آنگاه هر چه دعا کنید اجابت نخواهد شد.»(6) امر به معروف، احساس مسئولیت تک تک مسلمانان در برابر جامعه است و بی تفاوتی نسبت به بندگان خدا باعث قطع ارتباط معنوی با خداوند شده، در نتیجه دعا به اجابت نمی‌رسد.

3- شکر نعمت: اجابت دعا از جانب خداوند از باب رحمت و کرم خداوند است و این رحمت به کسی تعلق می‌گیرد که شکرگزار نعمتهای داده شده باشد. وقتی از امیرمومنان دلیل عدم اجابت دعا سوال می‌شود می‌فرمایند: «شما از نعمت‌های مولای خود استفاده کردید اما شکرگزار نبودید.»(7)

4- لقمه‌ی حلال: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی کسی از شما می‌خواهد دعایش مستجاب شود باید کسب حلال داشته باشد و حق الناس بر گردنش نباشد دعای بنده‌ای که در شکمش حرام باشد یا حق الناس بر گردنش باشد به سوی خدا بالا نمی‌رود.»(8)

راز، نیاز، مناجات و عبادت

انسان مرتبط با خدا می‌کوشد از طریق دعا (راز و نیاز و مناجات و عبادت) به خدا نزدیک شود. وقتی با کسی آشنا شدی و ارتباط پیوسته شما زمینه اعتماد را فراهم ساخت و از دوستان صمیمی او به شمار آمدی، در هنگام نیاز به خانه اش می روی. شرط دوستی را به جا می آوری و میثاق و محبت را استوار می سازی. او نیزدر را باز می کند و شما را در اندرون پذیرایی می‌نماید و مورد لطف و عنایت ویژه قرار خواهد داد.

شرایط استجابت دعا

برای استجابت دعا نیز باید شرایطی را مهیا نمود و موانعی را برطرف ساخت. در ذیل به برخی از شرایط و موانع اشاره می‌شود:

۱ - ارتباط مداوم با خدا در هر حال: خداوند به پیامبرش دستور می دهد که «نفس خویش را در کمال شکیبایی در هر بامداد و شامگاه به دعا کردن و جلب خشنودی خدا وادار کن».(9) قرآن کسانی را که فقط در هنگام گرفتاری و مشکلات دعا می کنند، مورد نکوهش قرار داده است: «وقتی به انسان گرفتاری و غمی روی می آورد، ما را در هر حال (خواب و بیداری، نشسته و ایستاده) بخواند و چون گرفتاریش را برطرف کنیم، برود (و از ارتباط خود با خدا از جهت کمیت و کیفیت بکاهد و گاهی قطع نماید، به گونه ای که) گویی اصلاً ما را برای گرفتاری که به او رسیده بود، نخوانده است!».(10)

امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «کسی که پیش دستی در دعا نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعایش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گویند: این آواز را نشناسیم». در روایت دیگری آمده که «به او می گویند: تا امروز کجا بودی؟!».(11) در اصول کافی آمده که خداوند به حضرت داوود(علیه السلام) فرمود: «مرا در روزهای خوش و آسایش یاد کن تا من دعای تو را در روزهای گرفتاری و سختی اجابت کنم».(12)

۲ - دعا باید از صمیم قلب باشد: تمام ذرات وجود انسان یک چیزی را بخواهد و طلب کند و دل و زیانش با عمل و رفتارش هماهنگ باشد.

۳ - اعتماد به خدا و اطمینان به اجابت او:امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خدا دعایی را که از دل غافل و بی خبر برخیزد، مستجاب نمی کند پس وقتی دعا کنی، از عمق دل به او روی آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعایت مطمئن باش».(13)

۴ - قطع امید از غیر خدا و امید و اطمینان به خداوند: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه یکی از شما بخواهد که هر چه از خدا درخواست می کند، خدا به او عطا فرماید، باید از همه مردم ناامید و مأیوس گردد و هیچ امیدی جز به درگاه خدا نداشته باشد».(14) او به نقطه ای از ایمان و توکل باید برسد که بداند همه قدرت‌ها و علل جهان تحت اراده و قدرت الهی قرار دارند. پس از خدا بخواهد که اسباب و علل مادی و معنوی جهان را جهت صلاح و منفعت او قرار دهد.

۵ - دعا باید در کنار تلاش و تدبیر باشد: پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) فرمود: «الداعی بلا عمل کالرامی بلا وتر؛ کسی که دعا می کند و به دنبال آن تلاش و عمل نمی کند، مانند آن است که بی چله کمان تیر می اندازد».(15)دعا نمی تواند جای تلاش و برنامه ریزی در زندگی را بگیرد، بلکه مکمل آن می تواند باشد.

۶ - دعا باید با حالت تضرع و دلی شکسته باشد: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه دلتان شکست، دعا کنید، زیرا دل تا پاک و خالص نشود، شکسته نمی شود».(16)

۷ - مکان دعا در استجابت تأثیر دارد، مثلاً دعا در حرم امامان (علیهم السلام) مخصوصاً حرم امام حسین(علیه السلام) و کنار خانه خدا به خصوص مقام حضرت ابراهیم(علیه السلام) و کنار حجرالاسود.

۸ - زمان دعا: دعای پنهانی و در تاریکی شب زودتر به اجابت می رسد، مخصوصاً در قنوت یا سجده نماز «وتر» که بعد از خواندن هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع خوانده می شود.(17) قرآن می فرماید: «پروردگار خود را به حالت تضرع و تذلل و در پنهانی و خفا بخوانید». دعا در شب‌های ماه رمضان و رجب و دهه اول ذی الحجه و غیر آن دعا را به اجابت نزدیک می کند.

۹ - توسل به چهارده معصوم(علیهم السلام) و آن‌ها را بر پایه آیه شریفه «وابتغوا الیه الوسیله» وسیله و شفیع قرار دادن.

۱۰ - غسل توبه نماید، سپس با وضو چهار رکعت نماز بخواند در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و سه مرتبه توحید و یک مرتبه سوره «الناس» و یک مرتبه «فلق» را بخوانید. بعد از نماز هفتاد مرتبه استغفرالله ربی و اتوب الیه و بعد از هفت مرتبه «لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم» سپس بگویید: یا عزیز یا غفار اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المؤمنین و المؤمنات فانه لا یغفر الذنوب الا انت.»(18)

پی‌نوشت‌ها:
1. شیخ طوسی، الامالی، ص 662.
2. شیخ کلینی، کافی، ج 2، ص 471.
3. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 312.
4. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 144.
5. محمد شانوری، مستدرک الوسائل، ج 5، ص 269.
6. نهج البلاغه، نامه‌ی 47.
7. ممحد شانوری، مستدرک الوسایل، ج 5، ص 269.
8. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 317
9 - کهف آیه ۲۸.
10 - یونس آیه ۱۲.
11 - اصول کافی، ج ۴، ص ۲۱۹.
12 - بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۸۱.
13 - بحارالانوار ج ۹۳، ص ۳۰۵.
14 - عدة الداعی، ص ۹۷.
15 - عدة الداعی، ص ۹۷.
16 - مکارم الاخلاق، ص ۳۱۵.
17 - رساله «لقاءالله»، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص ۱۱۹.
18 - همان، ص ۸۷.

منابع:
1. ویکی فقه / آداب دعا
2. اندیشه قم / آداب و شرایط دعا
3. پرسمان / روش و آداب دعا کردن