به همین دلیل یکی از چیزهایی که از خدا در قرآن خواسته شده است مسئله خانواده وفرزندان خوب است «رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً؛[1]پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنى چشم ما قرار ده، و ما را براى پرهیزگاران پیشوا گردان!»
قرآن کریم گروهی از بندگان صالح را با عنوان «عبادالرحمن» معرفی نموده و برای آنان دوازده صفت را بیان فرموده است. عبادالرحمن گروهی از مؤمنان هستند که مراحل بالاتری از کمال را طی کرده‌اند. برخی از خواسته‌ها نوع تمناهایی است که از محضر ربوبی دارند. یکی از خواسته‌های مهم آنان دعا برای نسل پاک و ذریه مؤمن است.
بندگان صالح خدا در تبعیت از انبیاء(علیهم السلام) برای حال و آینده معنوی فرزندان خود احساس مسئولیت کرده، ضمن اقدامات تربیتی برای نسل حاضر، برای آیندگان هم دعا می‌کنند. عبادالرحمن در این‌باره دو درخواست از خداوند دارند:
خواسته اول: چشم روشنی همسران و فرزندان
« رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ؛[2]پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنى چشم ما قرار ده.» اما چه زمانی همسران و فرزندان نور چشم خواهند شد؟ زمانی که در مسیر بندگی خدا قرار گیرند. اگر فرزندان ما «عبدالله» شدند برای پدران، خود و جامعه سودمند خواهند بود. فرزندی که بنده نفس شد ممکن است پدر خود را از راه راست به در کند. سرنوشت زبیر بن عوام گواه این سخن است. علی(علیه‌السلام) فرمود:«زبیر پیوسته با ما بود تا پس شومش عبدالله بزرگ شد و او را از ما جدا کرد.»قرآن کریم از همسران و فرزندانی که در مسیر بندگی خدا قدم برنمی‌دارند به دشمن تعبیر کرده است:« یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ؛[3]اى کسانى که ایمان آوردهاید! بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آن‌ها بر حذر باشید.»
همسر و فرزندانی که سد راه انسان شوند و او را از مسیر عبودیت منحرف نمایند، نمی‌توانند چشم‌روشنی باشند، البته آشکار است که دعا بدون پشتوانه عملی سودی نخواهد داشت، یعنی پدران باید اقدامات تربیتی خود را با دعا همراه کنند.
اگر پدران اقدامات تربیتی انجام دادند با این خطاب رحمانی مواجه می‌شوند:« ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ؛[4] شما و همسرانتان در نهایت شادمانى وارد بهشت شوید!» «تحبرون» شادمانی است که در چهره آشکار شود.
اگر پدری موفق شود نسل صالح تربیت کند در دنیا و آخرت چشم‌روشنی او خواهند بود و عزت دنیا و آخرت را برای خود فراهم کرده است و خانوادگی در بهشت کنار هم قرار می‌گیرند. این از لذت‌های معنوی بهشت است:«جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ؛[5]باغ‌هاى جاویدان بهشتى که وارد آن می‌شوند و همچنین پدران و همسران و فرزندان صالح آن‌ها و فرشتگان از هر درى بر آنان وارد مىگردند.»
توجه به نماز فرزندان
یکی از عوامل مؤثر تربیتی نماز است و پدر باید به این مسأله توجه کند و فرزندان خود را به نماز ترغیب کند. قرآن حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) را چنین توصیف می‌کند:« وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا؛[6] او همواره خانوادهاش را به نماز و زکات فرمان مىداد و همواره مورد رضایت پروردگارش بود.»از آیه فوق دانسته می‌شود که پدر باید رابطه فرزندش را با خدا و خلق مدیریت کند. نماز رابطه با خدا و زکات رابطه با خلق خدا است.
خداوند به رسول‌الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز دستور می‌دهد تا به نماز خانواده توجه کند:« وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها؛[7]خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش!»
در روایات از ما خواسته شده که از هفت سالگی فرزندان خود را به نماز دعوت کنیم و در نه سالگی جدیت بیشتری به خرج دهیم. شخصی فرزندش را ختنه کرده بود و مقداری درد داشت. به امام رضا(علیه‌السلام) مراجعه کرد و گفت:«فرزندم را ختنه کرده‌ام، چند روزی است که نماز نمی‌خواند.» امام پرسید: چند ساله است؟ عرض کرد: هشت سال! حضرت فرمود: سبحان الله! هشت ساله است و نماز نمی‌خواند؟ عرض کرد: کمی درد دارد! فرمود: به هر شکلی که می‌تواند نماز بخواند. این سخن نشانه اهمیت توجه پدران به معنویت فرزندان است.
لقمان معیار یک پدر قرآنی است. او سیزده نصیحت به فرزندش دارد، از جمله:« یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛[8]پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصایبى که به تو مىرسد شکیبا باش که این از کارهاى مهمّ است!»
این آیه چهار دستور صادر شده است: نماز، امر به معروف، نهی از منکر و صبر در انجام این امور.
متاسفانه در خانواده‌های ما کمتر به این امور توجه می‌شود و با توجه به فعالیت دشمنان در فضای مجازی شکوفه‌های زندگی ما در معرض خطرند. فرزندانی که مورد بی‌توجهی پدران و خانواده باشند نمی‌توانند روشنی چشم باشند.
خواسته دوم عبادالرحمن؛ امامت متقین
عبادالرحمن ضمن اینکه به تربیت خانواده خود اهتمام می‌ورزند خواهان نقش اجتماعی در جامعه صالحان هم هستند و از خدا مقام امامت متقین را می‌خواهند:« وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً؛[9] و ما را براى پرهیزگاران پیشوا گردان!» آنان انسان‌های بلند همتی هستند که می‌خواهند جامعه را در پیمودن مسیر تعالی و تکامل هدایت و رهبری کنند و الگوی جامعه دینی باشند. در عصر ما امام خمینی(ره) چگونه توانست این نقش را ایفا کند؟ او جامعه را به حرکت واداشت، نسل عصر خویش را تربیت کرد و بنیان نیکی برای پس از خود بنا کرد. هر کس می‌تواند به فراخور سعه وجودی خود در این مسیر نقش آفرینی کند.سقوط خانوادگی در جهنم
دنیا تجارت‌خانه‌ای است که برخی در آن سود می‌برند و برخی زیان. امام حسن عسکری(علیه‌السلام) فرمودند:«دنیا بازاری است که گروهی در آن سود می‌کنند و گروه دیگر زیان می‌بینند.»[10] خسران یعنی از دست دادن اصل سرمایه. این سرمایه گاه سرمایه مادی است مانند آنکه تاجر در کسب و کار دنیوی ورشکست شود و همه ثروت خود را از دست بدهد و گاهی نیز معنوی است و این زمانی است که انسان سرمایه‌های معنوی که باید با آن خود را به مقام قرب خدا برساند از دست بدهد. مهمترین بخش این سرمایه عمر آدمی است و فرزندان و خانواده نیز جزء این سرمایه به حساب می‌آیند.در قرآن کریم منظور از خسران از دست دادن سرمایه معنوی است. خداوند ما را به تجارت با این سرمایه دعوت کرده است:« یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ؛[11]اى کسانى که ایمان آوردهاید! آیا شما را به تجارتى راهنمایى کنم که شما را از عذاب دردناک رهایى مىبخشد؟!»
آیه بعدی سه عامل برای رسیدن به چنین سودی بیان فرموده است:« تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛[12]به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جان‌هایتان در راه خدا جهاد کنید این براى شما (از هر چیز) بهتر است اگر بدانید!»
این وظیفه پدر است که به عنوان ولی و رئیس خانواده، اهل خود را به سمت بهشت برد. این هدف جز با اقدامات تربیتی از یک سو و لقمه حلال از سوی دیگر به دست نمی‌آید. بی‌توجهی به این امور سبب سقوط خانوادگی در جهنم خواهد بود:« إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ؛[13]زیانکاران واقعى آنانند که سرمایه وجود خویش و بستگانشان را در روز قیامت از دست دادهاند! آگاه باشید زیان آشکار همین است.»
چرا خسران مبین است؟ به دلیل؛ یکی اینکه مهمترین سرمایه از دست رفته و قابل جبران هم نیست، عمر فنا شده بدون آنکه چیز مفیدی به دست آورده باشند. این‌ها هنگام مرگ متوجه فقر خود شده، فریاد برمی‌آوردند:«رَبِّ ارْجِعُونِ*لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فیما تَرَکْت؛[14]«پروردگار من! مرا بازگردانید! شاید در آنچه ترک کردم عمل صالحى انجام دهم!»
دوم اینکه علاوه بر از دست رفتن سرمایه، انسان به عذاب الیم گرفتار می‌شود، در حالی که هیچ فریادرسی ندارد.
سوم اینکه فقط خود از زیان ندیده است، بلکه خانواده را هم گرفتار کرده است.
آنچه از سیره عبادالرحمن به دست می‌آید این است که خانواده مهمترین کانون تربیتی است و پدر و مادر اولین مربیان این کانون هستند. آنان باید دین و ارزش‌های الهی را در اهل خانه نهادینه کنند، بی‌توجهی به این امور در قیامت سبب می‌شود به جای آنکه ما از دیدار یکدیگر خرسند شویم، از هم فرار کنیم، چه اینکه به علت عدم رعایت ارزش‌های الهی، حقوق یکدیگر را رعایت نکرده‌ایم و از مواجهه با یکدیگر در یوم الحساب وحشت داریم.
پی‌نوشت:
[1]. فرقان،74.
[2]. فرقان،74.
[3]. تغابن،14.
[4]. زخرف؛70.
[5]. رعد،23.
[6]. مریم،55.
[7]. طه،132.
[8]. لقمان،17.
[9]. فرقان،74.
[10]. تحف العقول،ص483.
[11]. صف،10.
[12]. صف،11.
[13]. زمر،15.
[14]. مومنون،99و100.