قدرت تخدیری رسانه
لذت زودگذر استفاده از مواد مخدر برای برخی، ساده ترین راه برای فرار و فراموشی موقت مشکلات، شکست ها و فشارهای روحی است. با محاسبه ای اندک به راحتی می توان دریافت که لذت خیالی و موقتی استفاده از مواد مخدر در برابر پیامدهای درازمدت و دائمی آن، به صرفه نیست؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «اذْکُرُوا انْقِطَاعَ اللَّذَّاتِ وَ بَقَاءَ التَّبِعَات؛ [1] به پایان رسیدن لذت ها و برجاى ماندن عواقب ناگوارشان را همواره به یاد داشته باشید.» مواد مخدر، با معتاد کردن سوژه مورد نظر، او را به بی خیالی و غفلت از همه چیز و همه کس، جامعه، اطرافیان، خانواده و حتی خودش وادار می کنند. مخدر به معنای مسکّن و بیهوش کننده است.در این نوشتار نمی خواهیم در مورد مواد مخدر سنتی و صنعتی و آثار آن ها بحث کنیم بلکه به مسکّن هایی مدرن تر و فراتر از مسکن های صنعتی می پردازیم. بحث ما درباره مسکّن های قوی جوامع بشری است. بر خلاف آنچه امروزه به عنوان مواد مخدر سنتی و صنعتی می شناسیم ابزار این تخدیر، رسانه و محتوای تخدیری آن است.
با یک سؤال آغاز می کنیم. اگر همه رسانه های تفریحی شامل صوتی و تصویری و تعاملی و... که ایجاد کننده لذت در انسان هستند از جهان حذف شوند چه اتفاقی رخ می دهد؟ آیا مردم به آنها عادت کرده اند؟ پاسخ روشن است؛ اغلب مردم جهان به لذتی که از رسانه های به خصوص تصویری می برند خو کرده اند.
سؤال بعدی آن که، لذت درک شده از این طریق از چه میزان دوام و حقیقت برخوردار است؟ پاسخ این سؤال هم این است که لذتی که امروزه ما از برنامه های لذت‌محور رسانه ای می بریم محدود به همان زمان استفاده و کمی پس از آن است و اغلب چنین برنامه هایی نیز صرفاً خیال انسان را به پرواز در می آورد و انسان را در فضایی دور از حقیقت سیر می دهند؛ یعنی لذتی خیالی را القاء می کنند. ضمن این که همانند دیگر مواد مخدر، روز به روز بر شدت احساس نیاز به این نوع از تخدیر افزوده می شود.
به نظر می رسد که بحث روشن شد. رسانه ها به خصوص با محتوای تفریحی و لذتبخش خود در هر لحظه به تخدیر ذهن انسان می پردازند و مردم را معتاد به لذتی خیالی و گذرا کرده اند.
مخاطب عام سینما (و تلویزیون)، آدمى است خیال پرور و رؤیایى ... مهم این است که از خود بگریزد. سینما و تلویزیون با خلق شخصیت هایى آرمانى و واقعیتى رؤیایى آن گریزگاه را در اختیار او قرار مى دهد. [2]
حتی رسانه های خبری، آموزشی و... به خصوص در بستر فضای مجازی با این که مفید به نظر می رسند مملو از حرف های غلط و زیبا هستند که مشتری فراوانی نیز دارند. این به معنای آن است که کم کم مخاطبین عام بدون آن که خودشان بدانند از فریب خوردن از رسانه لذت می برند و همین اعتیاد زیرپوستی، است که حتی سیاستمداران بی اخلاق را به سوء استفاده مکرر از قدرت تخدیری رسانه برای دادن آدرس غلط یا انحراف افکار عمومی و ... تشویق کرده است.
گویا وقتی پای جذابیت رسانه به میان می آید همه مواد مخدر پیش پای او لُنگ می اندازند. برخی محتواهای رسانه ای کاری می کند که حقایق تلخ اطراف مخاطبانشان اصلاً دیده و شنیده نشوند اگرچه بیخ گوش آنها اتفاق افتاده باشند؛ این است اثر مواد مخدر!
مصادیق لهو و لعب رسانه ای
جنبه سرگرم کنندگی رسانه بیشتر از ابعاد دیگر آن مورد توجه انسان ها قرار گرفته است. سرگرمی که رؤیاها را به نام واقعیت به خورد او داده و می دهد.در قرآن کریم از سه نوع سرگرمی یاد شده است که هر سه آن ها در نگاه نخست، خسارت بار و در نگاه دیگر اگر از خطوط قرمز فقهی عبور کنند حرام خواهند بود.
مفهوم لهو، لعب و لغو در قرآن
کلمه «لهو»، به معناى هر چیز و هر کار بیهوده اى است که انسان را از کار مهم و مفیدش باز بدارد و کلمه «لعب»، به معناى کار و یا کارهاى منظمى است با نظم خیالى و براى غرض خیالى مثل بازی هاى بچه ها. [3] قرآن کریم در مورد این دو می فرماید: «وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُون؛ [4] این زندگى دنیا جز سرگرمى و بازیچه نیست، و زندگى حقیقى همانا [در] سراى آخرت است؛ اى کاش مى دانستند.»جنبه سرگرمی رسانه های امروزی به یکی از قوی ترین مظاهر ترویج دنیاگرایی تبدیل شده است که نه تنها یاد آخرت را از ذهن ها و کارها دور می کند بلکه انسان را در امور دنیایی خویش نیز به اغماء برده است به شکلی که به وسیله آن بر روی حقوق جوامع بشری سرپوش نهاده می شود و ظلم را به جای عدالت به فروش می رسانند.
کار «لغو» آن کارى است که فایده نداشته باشد.چه بسا کاری نسبت به چیزی لغو، و نسبت به چیز دیگری مفید باشد. [5] قرآن کریم یکی از ویژگی های مؤمنان را روی گردانی آنها از لغو دانسته و می فرماید: «وَ الَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون؛ [6] و آنان که از بیهوده روی گردانند.»
رسانه برای سرگرمی، سرگرمی برای هیچ
در منطق اسلام، حتی تفریح نیز بیهوده نیست بلکه با هدف بازآوری نیرو و نشاط برای انجام امور مفید صورت می گیرد. در روایتی از امام کاظم علیه السلام نقل شده که فرمودند: «بکوشید که اوقات شبانه روزى شما چهار قسمت باشد: 1ـ قسمتى براى مناجات با خدا، 2ـ قسمتى براى تهیّه معاش، 3ـ قسمتى براى معاشرت با برادان و افراد مورد اعتماد که عیب هاى شما را به شما می فهمانند و در دل به شما اخلاص مى ورزند و 4ـ تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ سَاعَات؛ [7] قسمتى را هم در آن خلوت می کنید براى درک لذّت هاى حلال [و تفریحات سالم] و به وسیله انجام این قسمت است که بر انجامِ وظایف آن سه قسمت دیگر توانا می شوید.»آنچه مورد تأسف است اینکه، رسانه ای که باید به عنوان وسیله ای برای نشاط و تجدید قوا برای انجام کارهای مفید باشد، تفریح را به عنوان هدفی اصلی تعریف کرده است و شوربختانه در بسیاری اوقات، به بزرگترین مانع کشف و نیل به اهداف حقیقی و مفید انسان ها بدل شده است.
اعتیاد به فیلم و بازی های دیجیتال
به دو نمونه از اعتیادهای مرسوم رسانه ای اشاره می کنیم. چه بسیار افرادی که اغلب اوقات خود را به تماشای فیلم می گذرانند. بسیاری هم، معتاد به بازی های نو به نوی دیجیتالی و مجازی شده اند و بازی از بازی شان نمی افتد به شکلی که حتی از خواب و خوراک نیز وامانده اند.رسانه ها به خصوص با محتوای تفریحی و لذتبخش خود در هر لحظه به تخدیر ذهن انسان می پردازند و مردم را معتاد به لذتی خیالی و گذرا کرده اند.مشخصات چنین مواد مخدری از قرار زیر است:
دسترس همگانی بدون محدودیت، هزینه اندک، فاقد علائم جسمی مشهود، مقبولیت اجتماعی، همه گیری، سرعت انتشار بی نظیر، نبود انگیزه ترک و... از جمله ویژگی هایی است که خطر اعتیاد به آن را غیرقابل محاسبه کرده است.
برخی از خطراتی که معتادان فراوان این نوع از مواد مخدر مدرن را تهدید می کنند عبارتند از:
از دست رفتن سرمایه عمر هنگفت و غیرقابل جبران، انحرافات اخلاقی، اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و هر انحراف دیگر، هدر رفتن سرمایه انسانی جوامع، دستاویز قرار گرفتن توسط غول های رسانه ای، تخریب فرهنگ های قدیمی جهان، انقلاب های رنگی و مخملی و...
با اینکه دین اسلام با تأکید بر حقیقت گرایی و تلاش مفید برای دنیا و آخرت، دارای مبانی، اصول و روش های کارآمدی در قالب معارف ناب و عمیق تربیتی خود برای بهره گیری صحیح از رسانه است اما سؤال اصلی این است که آیا اساساً مردم و مسئولین متوجه این نوع از اعتیاد هستند؟
پی نوشت
[1] صبحی صالح و محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغة (صبحی صالح) (موسسة دار الهجرة: قم، ۱۴۱۴)، 533, 433.
[2] آیینه جادو، ج 1، ص 254.
[3] محمدحسین طباطبایی، محمد حسین طباطبایی و محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان (ترجمه) (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی: قم، ۱۳۷۸)، ج 16, 224.
[4] سوره عنکبوت، آیه 64.
[5] طباطبایی، طباطبایی و طباطبایی، تفسیر المیزان (ترجمه)، ج 15، 8.
[6] سوره مؤمنون، آیه 3.
[7] حسن بن علی ابن‌شعبه، تحف العقول (جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی: قم، ۱۳۶۳)، 409.