اهمیت عدالت و قوه عدلیه
فلسفه وجودی قوه قضائیه، برقراری عدالت و چشاندن طعم خوش آن به جامعه است. اهمیت این مطلب هنگامی روشن می شود که بدانیم عدالت، دنیایی آرمانی و غیرقابل توصیف پدید می آورد. امام صادق علیه السلام در توصیف زیبایی و لذت عدالت می فرمایند: «الْعَدْلُ أَحْلَى مِنَ الشَّهْدِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَطْیَبُ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ؛ [1] عدالت از عسل شیرینتر، از کره نرمتر و از مُشک خوشبوتر است.» و در روایت دیگری فرمودند: «الْعَدْلُ أَحْلَى مِنَ الْمَاءِ یُصِیبُهُ الظَّمْآنُ مَا أَوْسَعَ الْعَدْلَ إِذَا عُدِلَ فِیهِ وَ إِنْ قَلَّ.؛ [2] عدالت، گواراتر از آبى است که تشنه به آن مى رسد؛ چه اندازه عدل، گسترده است گرچه کم باشد.»عدالت همچنین موجب گشایش در امور جامعه می شود چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «فَإنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَةً وَ مَنْ ضَاقَ عَلَیْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَیْهِ أَضْیَق؛ [3] به راستى که در عدالت گشایش است و هر کس عدالت بر او تنگ آید، بى عدالتى بر وى تنگ تر خواهد بود.»
با استقرار حکومت اسلامی مهمترین وظیفه آن، برقراری عدالت است و در جمهوری اسلامی، قسمت اعظم این کار بر عهده قوه قضائیه نهاده شده است. هر چه بر اقتدار و تأثیرگزاری این دستگاه حیاتی حکومت افزوده شود طعم خوش عدالت، بهتر و بیشتر در کام مردم حس خواهد شد. اما مسأله این است که چه راهی وجود دارد که جامعه طعم خوش عدالت را بچشد؟
رهبر معظم انقلاب با ترسیم دو هدف اصلی برای دستگاه قضایی کشور می فرمایند: «یکی عبارت است از سلامت قوه، دوم کارآمدی قوه. همه تلاش ها باید این باشد که این قوه تبدیل شود به یک مجموعه کاملاً کارآمد و کاملاً سالم. اگر این شد، آن وقت مردم میوه را خواهند چشید. آن میوه چیست؟ احساس رضایت و احساس امنیت، به برکت حضور قوه‌ی قضائیه.» [4] از این رو، شایسته است به برخی مؤلفه های اقتدار و تأثیرگزاری مضاعف قوه عدلیه می پردازیم.
اگر نمک بگندد!
سلامت دستگاهی که قرار است به اقامه عدل بپردازد اولین شاخصه اقتدار و تأثیرگزاری آن است. اگر فساد و بی عدالتی در قوه قضائیه راه یابد انتظار اجرای عدالت، انتظاری بیهوده و بی سرانجام است؛ چنان که، از سویی قدرتمندان با مشاهده فساد در دستگاه عدلیه، نسبت به ستم بر افراد ناتوان طمع کرده و از سوی دیگر، ضعیفان از رسیدن به حق خود مأیوس می شوند. امام علی علیه السلام در توصیه ای حکومتی می فرمایند: «لَا یَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِی حَیْفِکَ لَهُمْ وَ لَا یَیْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِم؛ [5] بزرگان بر تو، طمع حیف و میل نبندند، و ضعیفان از عدالتت مأیوس نشوند.»سلامت درونی دستگاه قضا، قبل از اینکه کار به جراحی فساد در آن برسد مرهون پیشگیری و از بین بردن بستر فساد و بی عدالتی در آن است. شکستن حریم امن صاحبان قدرت و ثروت برای اجرای عدالت، بهترین راه پاکیزگی قوه عدلیه از ظلم و فساد است. همان گونه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمایند: «لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لَا یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَعْتَع؛ [6] هرگز پاک و پاکیزه (سعادتمند) نگردد آن امّتى، که حقّ ناتوان بدون ترس و لرز از قدرتمند گرفته نشود.» این اولین قدم برای ایجاد احساس رضایت و امنیت اقشار جامعه نسبت به حکومت است.
شاخصه های کارآمدی روزافزون
برای اینکه نظام قضائی بتواند به شکلی فراگیر، سریع، آسان و قدرتمندانه حق را در جایگاهش قرار دهد باید مؤلفه های کارآمدی نظام قضایی که به چند مورد از آنها اشاره خواهیم کرد، روز به روز پر رنگ تر شوند.فراجناحی و بی اهمیت نسبت به فشارهای رسانه ای
یکی از ویژگی های مهم در کارآمدی قضاوت آن است که فراجناحی بوده و بدون هیچ گونه پیش داوری صورت پذیرد. این مسأله به اندازه ای مهم است که دوست و دشمن در آن یکسان هستند؛ چنان که امام علی علیه السلام رعایت عدل نسبت به دوست و دشمن را الزامی دانسته و به فرزند خویش امام حسین علیه السلام چنین وصیت می کنند: «و بِالعَدلِ عَلَى الصَّدیقِ و العَدُوِّ؛ [7] تو را سفارش مى کنم به رعایت عدالت با دوست و دشمن.» با این وصف، دستگاه قضایی باید کاملاً در موضع فراجناحی، مستقل و بی طرف قرار گیرد تا مفید و کارآمد باشد.با رشد فزاینده حیطه تأثیرگزاری رسانه ها، فشارهای رسانه ای نقش تعیین کننده ای در جوسازی ها یافته اند اما دستگاه قضایی نباید تحت تأثیر این جوسازی ها قرا گیرد بلکه باید مستقل و تنها منطبق با قانون عمل کند.
از جمله آفت های هر کاری طولانی شدن و حواله دادن آن به آینده است. سرعت در رسیدگی به پرونده های قضایی و به نتیجه رساندن آنها یکی از نشانه های کارآمدی دستگاه قضایی کشور است.
احکام مستدل و بدون ضعف
داروی و قضاوت بیش از هر کار دیگری نیازمند علم و شناخت است. امام صادق علیه السلام در روایتی قاضیان را به چهار دسته تقسیم می کنند که تنها دسته ای شایسته و سعادتمند هستند که دانسته و به درستی قضاوت کنند. ایشان می فرمایند: «رَجُلٌ قَضَى بِالْحَقِّ وَ هُوَ یَعْلَمُ فَهُوَ فِی الْجَنَّة؛ [8] کسی که دانسته حکم حقّ و درست را صادر کند، این قاضى در بهشت است.»همه تلاش قوه قضائیه باید بر استفاده و معرفی چنین قضات شایسته ای متمرکز شود و آنها را به عنوان الگو به مردم معرفی کرده و گرامی بدارد. رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره می فرمایند: «قضات عادل، شجاع، قاطع، منصف و پر کاری را که به شدت خداترس هستند و عالمانه و بدون ملاحظه قضاوت می کنند، مشهور و به جامعه معرفی کنید.» [9]
همه قوانین یکجا و بدون تبعیض
قوه قضائیه به عنوان مهمترین ناظر اجرای قوانین جامعه اسلامی، لازم است نسبت به همه قوانین کشور اهتمام داشته باشد نه اینکه برخی از قوانین را مورد توجه قرار داده و برخی دیگر را فروگزارد.در منطق اسلام، همه قوانین مشروع، مورد توجه هستند چنانکه قرآن کریم گزینش گرایان را عتاب کرده و می فرماید: «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون؛ [10] آیا شما به پاره اى از کتاب [تورات] ایمان مى آورید، و به پاره اى کفر مى ورزید؟ پس جزاى هر کس از شما که چنین کند، جز خوارى در زندگى دنیا چیزى نخواهد بود، و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذاب ها باز برند، و خداوند از آنچه مى کنید غافل نیست.»
سرعت در تعیین تکلیف احکام قضایی
از جمله آفت های هر کاری طولانی شدن و حواله دادن آن به آینده است. سرعت در رسیدگی به پرونده های قضایی و به نتیجه رساندن آنها یکی از نشانه های کارآمدی دستگاه قضایی کشور است. طولانی شدن روند رسیدگی به پرونده و صدور حکم قضایی، موجب دلسردی، خستگی، اختلال در اجرای عدالت به سبب گذشت زمان و... خواهد شد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مورد اهمیت انجام امور در زمان هر یک می فرمایند: «الْأُمُورُ مَرْهُونَةٌ بِأَوْقَاتِهَا؛ [11] کارها در گرو زمانشان هستند.»رهبر معظم انقلاب نیز با توصیه به دستگاه قضایی در این باره می فرمایند: «اگر کار سریع انجام نگیرد، همان عیب بزرگی می شود که سابقا در دستگاه های قضایی دوران طاغوت بود و آثار و نشانه‌هایش هم در بعضی گوشه و کنارهای بعد از انقلاب، هنوز وجود داشت. فلان دستگاه، در فلان بخش از بخش های قضایی، چند هزار پرونده در قفسه های متراکم و کهنه داشت. واقعا چیز خیلی بدی است. از این مسأله، باید پرهیز بشود. هر کاری که سرعت را تأمین و تضمین می‌کند، مطلوب است.» [12]
پی نوشت
[1] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی (اسلامیه) (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۳)، ج 2, 147, حدیث 15.
[2] همان، ج 2، 146، حدیث 11.
[3] صبحی صالح و محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغة (صبحی صالح) (موسسة دار الهجرة: قم، ۱۴۱۴)، 57, خطبه 15.
[4] بیانات در دیدار مسئولان و کارکنان قوه‌ی قضائیه؛ ۱۳۹۲/۰۴/۰۵.
[5] صالح و شریف الرضی، نهج البلاغة (صبحی صالح)، ص383، نامه 27.
[6] حسن بن علی ابن‌شعبه، تحف العقول (جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی: قم، ۱۳۶۳)، 142.
[7] همان، ص88.
[8] کلینی، الکافی (اسلامیه)، ج 7، 407، حدیث 1.
[9] بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه؛ ۱۳۹۶/۰۴/۱۲.
[10] سوره بقره، آیه 85.
[11] محمد تقی مصباح یزدی و محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحار الأنوار (دار إحیاء التراث العربی: بیروت، ۱۳۶۸)، ج 74, 165.
[12] بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه؛ ۱۳۶۹/۰۴/۴.