اصل تأمین نیازها در خانواده
اعضای یک خانواده نیازهای گوناگونی دارند که تأمین درست، معتدل و به موقع آن نیازها در تحقق روابط سالم و پرنشاط و رشد دهنده نقش اساسی دارد. زن و مرد نیازهای عاطفی، روحی، مادی، امنیتی، جنسی و جز اینها دارند که شناخت این نیازها و تأمین آنها در زندگی خانوادگی مهم و کلیدی است. فرزندان نیز نیازهای مختلفی دارند که شناخت آن نیازها و تأمین صحیح آنها در رشد و سلامت آنان نقش محوری دارد.اگر نیازهای افراد در خانواده تأمین شود، آنان نیازی به گریز از خانه نخواهند داشت و گرفتار رفتارهای نادرست نخواهند شد. بسیاری از بهانه جویی ها، کج خلقی ها، پرخاشگری ها، بدرفتاری ها، تندخویی ها و ناسالمی ها معلول عدم تأمین نیازهای افراد در خانواده است.
در نگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بهترین اشخاص در زندگی خانوادگی کسانی اند که نیازهای اعضای خانواده را دریابند و به درستی تأمین نمایند، و در این صورت است که مفید ترین کس در خانواده خواهند بود، چنانکه حضرتش فرمود:
«مردمان [همگی خانواده خدایند، پس محبوب ترین مردمان نزد خداوند ما را بسیار سودمندترین آنان برای خانواده اش است.»1
در نگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سودمندی برای خانواده و تأمین نیازهای اهل خانه چنان جایگاهی دارد که برای آن تعبیری چنین فرموده است.
انسانی که نیازهای اعضای خانواده را درک نمی کند و بدانها پاسخ مناسب نمی دهد، زمینه آسیب های جدی را به آنان فراهم می نماید. زن و شوهری که به نیازهای مختلف هم بی اهمیت اند، روابط لطیف و سالم و پرلذت و رشد دهنده میان خود را رو به تباهی می برند، و زمینه خشونت و گناه و بیماری و زندگی بی آزاردهنده را تدارک می کنند؛ به بیان امام صادق (علیه السلام):
«در گناه انسان همین بس که خانواده خود را تباه سازد.»2
زن و مردی که به نیازهای یکدیگر بی توجهی می نمایند، نباید انتظار زندگی آرامش بخش و مطلوبی را داشته باشند، زیرا زندگی مطلوب محصول رعایت اصولی است که اصل تأمین نیازها از اصول کلیدی آن است؛ و وقتی زن و مرد نیازهای یکدیگر را به درستی بشناسند و در رعایت آن اهتمام ورزند، خوشبختی این جهانی و آن جهانی را برای خود و دیگری زمینه سازی می کنند.
اقسام نیازها
نیازهای زن و مرد در زندگی خانوادگی متنوع و گوناگون است؛ برخی از آنها مشترک و برخی متفاوت است، و لازم است این نیازها به درستی تأمین شود تا خانواده از سلامت و صلابت بهره مند گردد، که به مواردی از آنها اشاره می شود.نیازهای مادی
در راه و رسم نبوی توجه به نیازهای مادی خانواده و تأمین کامل آنها چنان مهم و اساسی تلقی شده است که آن حضرت فرموده است:«چون بنده در طلب تأمین نیازهای خانواده اش گام بیرون نهد، خدای متعال برای هر گام او در این راه درجه ای بنویسد و چون در تأمین نیازهای ایشان از کار فارغ شود الستار آمرزیده محسوب گردد.»3
در نگاه نبوی تأمین نیازهای مادی در جهت کمال گرایی ارزش می یابد؛ و این نگاه به معنای اصالت یافتن امور مادی در زندگی نیست، بلکه بهره گیری درست از امکانات در جهتی والاست.
نیازهای روحی، عاطفی، امنیتی
تأمین نیازهای روحی، عاطفی، امنیتی یکدیگر در فضای خانه از اموری است که در راه و رسم نبوی به جد بر آن تأکید شده است، و زندگی خانوادگی به دور از آنها بی معنا و عین تلخکامی است. اگر زن و مرد خواهان پاسخ های مناسب در زندگی مشترک و همدلی و همراهی اند، لازم است نیازهای مشترک و ویژه هریک و دیگر اعضای خانواده را بشناسند و بدانها پاسخ مناسب دهند. هرچه این نیازها بهتر شناخته شود و درست تر پاسخ داده شود روابط زن و مرد و دیگر اعضای خانواده صمیمی تر و محکم تر خواهد شد.زن به توجه و حمایت، احترام و عشق نیاز دارد، و مرد به پذیرش، اعتماد کردن و قدردانی نیاز دارد. زن نیاز دارد که احساس کند همسرش به او توجه می کند، برایش وقت می گذارد و همه چیز او برایش مهم است، و نیاز دارد که مرد تکیه گاه و حامی او باشد و او را به تمام معنا احترام نماید و با همه وجود به او عشق ورزد؛ و مرد نیاز دارد که همسرش او را بپذیرد و بدو اعتماد نماید و از او قدردانی کند و تحسینش نماید.
زن و مرد در خانه لازم است احساس آزادی کنند، بتوانند به میل خود رفتار نمایند؛ احساس ناامنی نکنند، خود را اسیر و محصور ندانند؛ فضای خانه را بر خود بسته یا تنگ نبینند.
اگر فضای زندگی مشترک با سخنان و رفتارهای ناصواب تنگ و غیرقابل تحمل شود، روزبه روز روابط مشترک را از لطافت و صمیمیت، و دوستی و همیاری دورتر و دورتر می کند و به سردی و سختی در روابط منجر می سازد. در این را از آن و دندان زن و مرد و فرزندان به بودن لطیف و صمیمی با یکدیگر نیاز دارند و این که اوقاتی را با هم و در کنار هم باشند و با یکدیگر به گفتگو بپردازند و ارتباط کلامی و عاطفی و روحی داشته باشند. لازم است زن و مرد بخشی جدی از اوقات خود را با هم صرف کنند، صرف کردنی زنده، توأم با توجه و احترام و قدردانی از یکدیگر.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به پیروان خود سفارش می کرد که به این نیازها توجه کنند و آنها را به درستی پاسخ دهند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به روابط خانوادگی پر عاطفه و عاشقانه می نگریست و سفارش می کرد که چنین نگرشی فراهم شود، چنانکه می فرمود:
«آیا شما را از بهترین چیزی که اندوخته کنید آگاه نکنم؟ [بهترین اندوخته همسری صالح است که چون [شویش] بدو بنگرد شادمان شود.»4
اعضای خانواده نیازمند امنیت همه جانبه در روابط با یکدیگرند، تا آنجا که چون به یکدیگر می نگرند احساس آرامش و شادکامی در آنان بجوشد و یکدیگر را از آن لبریز سازد. هرچه این روابط صمیمی تر و پر مهرتر باشد، فضای خانواده باروح تر و امن تر خواهد بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این جهت سفارش می فرمود که دوستی ها و صمیمیت ها ابراز شود و به زبان آید و با لطیف ترین بیان گفته شود:
«سخن مرد به همسر خود که «دوستت دارم» هرگز از قلب زن بیرون نمی رود.»5
محبت و لطف و مهربانی زن در خانواده، محور گرمی و شور زندگی و تأمین نیازهای عاطفی و روحی و امنیتی اعضای خانواده است.
نیازهای جنسی
در سیره نبوی توجه به نیازهای جنسی در درون خانواده و تأمین صحیح آنها در آنجا و صیانت جامعه از بروز و ظهور مسائل جنسی بسیار تأکید شده است. در اندیشه نبوی تأمین صحیح نیازهای جنسی در درون خانواده امری لطیف و انسانی، و جلوۂ عشق و دوستی، و مورد رضایت الهی است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) برخلاف جمعی از انسانها و برخی مذهب ها که روابط جنسی در درون خانواده را امری نامبارک و گونه ای نجاست دیده اند، آن را از جمله الطاف الهی و ضروریات زیبای زندگی انسانی معرفی کرده است، و سخنان آن حضرت در این باره سرشار از لطافت و زیبا بینی است، چنانکه فرموده است:«همانا خداوند ابراز تمایل مرد به همسرش را می پسندند و بدین امر برای آنان اجر را می نویسد.»6
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در کمال راحت و لطافت از تأمین نیازهای جنسی مرد و زن سخن رانده و چنین رابطه ای را که موجب آرامش آنان و نشاط زندگی شان است، سبب پاکی و پاکدامنی شان معرفی فرموده است.
دو همسر باید بدانند که روابط جنسی نقشی مهم در زندگی زناشویی دارد و روابط جنسی تنها رابطهای جسمی نیست، بلکه آنچه مهم تر است و بلکه اساس روابط جنسی است و روح و باطن آن شمرده می شود، رابطه معنوی و روحی دو همسر و پیوند لطیف آن دو در پرتو رابطه جنسی پر لطافتی است که در این صورت زمینه آرامش مناسب و شیرین برایشان فراهم می شود. احساس زن و مرد برای رابطه ای مناسب بسیار مهم است و این که هر دوی آنان احساس کنند که شریک یکدیگر در رابطه ای روحی و جسمی هستند و در این صورت است که حظ و لذت واقعی تدارک می شود.
نیازهای زیبایی دوستی و آراسته سازی
از جمله فطریات آدمی میل به زیبایی و آراستگی و زیبایی دوستی و آراسته پسندی است، و این امر در زندگی خانوادگی نیز خودنمایی میکند و به صورت نیازی جدی برای زن و مرد جلوه می نماید. با وجود این که هرکس زیبایی و آراستگی را به نوعی می بیند و می پسندد، اما همه انسان ها در اصل زیبایی دوستی و آراسته پسندی مشترکند. مرد زن را زیبا می خواهد و آراسته، و زن نیز مرد را چنین می پسندد. بنابراین توجه کردن به زیبایی و آراستگی و تدارک کردن آن برای شریک زندگی، آنگونه که او می خواهد و می پسندد، از امور مهم در تأمین نیازهای مشترک است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به این امر اهمیت می داد و گذشته از آن که پیوسته در بیرون از خانه آراسته و معطر بود، در خانه نیز چنین بود. سیره نویسان در این باره آورده اند:« پیامبر (صلی الله علیه و آله) خود را با غالیه (عطری خوشبو) خوشبو می کرد، بدین صورت که و همسران پیامبر با دست خود پیامبر را با آن عطر معطر می کردند.»7
در حدیث امام صادق (علیه السلام) آمده است:
«شوهر در آنچه میان او و همسرش میگذرد از سه چیز بی نیاز نیست... به کار بردن [فنون] دلجویی از او به صورتی که در چشمش زیبا آید... زن در آنچه میان او با شوی دلخواهش میگذرد از سه خصلت بی نیاز نیست که عبارتند از:.. دلربایی و زیبانگاری خود در چشم او.»8
تصور اینکه زن از زیبانگاری در چشم شوهرش و آراستگی ظاهری در خانه اش بی نیاز است تصوری نادرست است و خود زمینه ساز خلأهایی در زندگی زناشویی می شود که گاه پر کردن آن با هزینه های سنگین و تحمل مشکلات بسیار نیز ناممکن می شود؛ و برخی اختلافها و کج رفتاری ها معلول بی اعتنایی به این امر ساده و فطری است. درباره مرد نیز همین صادق است، و نباید تصور شود که آراستگی ظاهری پیش پا افتاده و غیرضروری است.
نیازهای فرزندان
فرزندان نیازهای گوناگون جسمی، عاطفی، روحی، اجتماعی و ... دارند که تأمین مناسب آنها زمینه ساز رشد صحیح و تکامل روحی و شکل گیری شخصیت معتدل و با کرامت و استوار آنان است. در آموزه های نبوی بر تأمین درست این نیازها تأکید شده و رهنمودهای لطیف و اساسی ارائه شده است که به مواردی اشاره می شود.1. محبت به فرزندان
فرزندان نیازمند محبت سرشار و صادقانه و معتدل اند و چنین محبتی با جلوه های گوناگونش مهم ترین منبع تغذیه عاطفی و روحی آنان است که ثمرات آن در همه وجوه شخصیتی و زندگی آنان رخ می نماید. تأکیدهای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این باره کاملا جهت دهنده است.واثله نقل کرده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به سوی عثمان بن مظعون رفت و دید که او پسر بچه همرا، خود را می بوسد، فرمود: این بچه تو است؟ عرض کرد: آری به خدا، ای رسول خدا، او را دوست دارم! فرمود: آیا بر محبتت نیفزایم؟ عرض کرد: چرا، پدر و مادرم فدایت. فرمود:
«هرکس کودک خردسالی از نسل خود را خوشحال کند، خداوند در روز قیامت او را پاکستان اور خوشحال گرداند.»9
۲. همزبانی با فرزندان
درک دنیای فرزندان در هر مرحله از مراحل رشد آنان و نزدیک شدن به دنیای آنان و همزبانی با ایشان هرچند دشوار است، ولی امری است ضروری که لازم است برای دستیابی به آن تلاش شود، چنانکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است:«هر کسی کودکی دارد، باید با او کودکانه رفتار کند.»10
این سخن بیانگر حقیقت درک دنیای فرزندان در هر مرحله و رفتار مناسب آن مرحله را رعایت کردن است. این امر مختص به دوران کودکی نیست و هر مرحله ای از زندگی فرزندان اقتضای رفتار مناسب آن دوران را دارد.
٣. بازی با فرزندان
از جمله نیازهای جدی فرزندان به ویژه در دوران کودکی بازی آنان است و نیز همبازی شدن پدر و مادر با ایشان. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با همه مشغله ها و گرفتاری هایش خود با کودکان بازی میکرد و برای آنان وقت می گذاشت. از جابر بن عبدالله انصاری چنین نقل شده است:«بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) وارد شدم. دیدم که حسن و حسین بر پشت آن حضرت سوارند [و پیامبر برای آنان زانو زده و خم شده است] و می فرماید: چه شتر خوبی دارید، و چه و انت بار خوبی هستید شما!»11
۴. هدیه دادن به فرزندان
از جمله آداب لطیف و زیبا در راه و رسم نبوی، هدیه دادن به فرزندان است که آنان به چنین روابطی و به هدایایی متناسب سن و سال، و با توجه به اوضاع و احوالشان نیازمندند. نقل شده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) درحالی که گردن بندی از مهره های یمنی همراه داشت به خانه آمد و فرمود این گردنبند را به مهربان ترین شما خواهم داد. آنان پنداشتند که آن را به عایشه دختر ابوبکر خواهد داد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) أمامه دختر ابوالعاص را که نوه اش از زینب بود فراخواند و به دست خویش آن را بر گردن او آویخت و اندک چرکی را که کنار چشم أمامه بود با دست خود پاک ساخت.12رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تأکید می کرد که به فرزندان هدیه داده شود و میان آنان مساوات رعایت گردد و فرزندان دختر مقدم گرفته شوند، چنانکه از ابن عباس روایت شده است که آن حضرت می فرمود:
«در عطاکردن چیزی به فرزندان خود میان آنان برابری نهید؛ و اگر قرار بود من یکی را برتری دهم، دختران و زنان را برتری می دادم.»13
۵. احترام و تکریم
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تأکید بسیار می کرد که با فرزندان به احترام و تکریم رفتار شود، و به ویژه کودکان از رحمت و کرامت بهره مند گردند. آن حضرت می فرمود:«فرزندان خود را گرامی بدارید و آنان را نیکو تربیت کنید.»
پیامبر (صلی الله علیه و آله) کودکان را از همه نظر احترام می کرد و تکریم مینمود، چنانکه در سلام به آنان پیش قدم می شد. انس بن مالک گوید کودکان مشغول بازی بودند و من آنان را می نگریستم که پیامبر رسید و آن حضرت به کودکان سلام کرد.14
این نمونه ها، گوشه هایی از رفتار گرامی ترین خلق خدا با کودکان و فرزندان است. راه و رسمی نیکو در بار آوردن نیکان.
پی‌نوشت‌ها:
۱. قرب الاسناد، ص ۱۲۰؛ المجازات النبویة، ص ۲۳۷؛ مسند الشهاب، ج ۲، ص ۲۵۵.
٢. الکافی، ج ۴، ص ۱۲؛ وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۵۱؛ جامع الشعادات، ج ۲، ص 143.
3. کنز العمال، ج ۱۶، ص ۲۸۲.
4. عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۱۸۳؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۷۱.
5. الکافی، ج ۵، ص ۵۶۹؛ وسایل الشیعه، ج ۱۴، ص ۱۰؛ جامع أحادیث الشیعه، ج ۲۰، ص ۲۷.
6. میزان الاعتدال، ج ۴، ص ۴۱۴؛ لسان المیزان، ج ۶، ص ۲۸۱، کنز العمال، ج ۱۶، ص ۲۷۱.
7. مکارم الاخلاق، ص ۳۴؛ بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۲۴۸، ج ۷۶، ص ۱۴۲.
8. تحف العقول، ص ۳۲۳؛ بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۲۳۷؛ رهاورد خرد، ص ۳۳۰.
9. کنز العمال، ج ۱۶، صص ۵۸۵-۵۸۶؛ میزان الحکمه، ج ۱۳، صص ۴۷۷-۴۷۸.
10. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۴۸۴؛ وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۰۳.
11. المعجم الکبیر، ج ۳، ص ۵۲: تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۳، ص ۲۱۷؛ ذخائر العقبی، ص ۱۳۲.
12. الطبقات الکبری، ج ۸، ص ۲۳۳؛ الاصابة، ج ۴، صص ۲۳۰-۲۳۱؛ أعیان الشیعة، ج ۳، ص ۴۷۴
13. الکامل فی ضعفاء الرجال، ج ۳، ص ۳۸۱؛ الخلاف، ج ۳، ص ۵۶۴؛ تاریخ بغداد، ج ۱۱، ص ۱۰۹.
14. الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۸۲؛ مسند احمد بن حنبل، ج ۳، ص ۱۹۵.
منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، ۱۳۸۸، صص 52-45.