جایگاه و اهمیت نفی خشونت
خشونت در آیات و روایات به مفهوم هر نوع هتک حرمت و کرامت انسان و زیر پا گذاشتن حقوق اشخاص، و تعدی، تأذى، و تندی و تیزی و بدرفتاری، به هر شکل و نسبت به هرکس است. این مفهوم در آیات و روایات با واژه های متعدد بیان شده است.در منطق کتاب الهی، در روابط و مناسبات انسانی و اجتماعی، و در مدیریت و رهبری، هیچ چیز چون خشونت روابط و مناسبات و اداره امور را به تباهی نمی کشاند و آدمیان را به گریز از یکدیگر وانمی دارد. خدای سبحان خطاب به پیام آور رحمت و عدالت فرموده است:
«به موجب لطف و رحمت الهی، بر ایشان نرم دل شدی که اگر تندخوی سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می‌گشتند.»
در آموزه های معصومین چنین مطرح شده است که هیچ چیز همانند خشونت و درشتی و تندی روابط انسانی و اجتماعی را آسیب نمی زند و زشت نمی نماید، درحالی که هیچ چیز همانند رفق و مدارا و نرمی روابط انسانی و اجتماعی را به سوی سلامت نمی برد. از علی (علیه السلام) روایت شده است:
«رفق و مدارا در چیزی قرار نگرفته است مگر اینکه آن را زینت داده و زیبا نموده است. خشونت و درشتی در چیزی قرار نگرفته است مگر اینکه آن را معیوب ساخته و زشت نموده است».۲
انسان به فطرت خویش از خشونت و تندی و درشتی بیزار و گریزان است و آن جا که این امور ظهور می کند، روابط لطیف و انسانی، و دوستی و همراهی رنگ می بازد:
«هرکه درشت خوی باشد و خشونت ورزد، مردم از گرداگرد او بگریزند.» ۳
در مناسبات خانوادگی، و در روابط دو همسر خشونت و درشتی، دلبستگی را به گسستگی، و همزیستی انسانی را به سلطه گری حیوانی، و عشق و دوستی را به عقده و کینه ورزی مبدل می سازد.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و نفی خشونت خانوادگی
پیام آور رحمت خود الگوی تام در نفی خشونت بود و پیوسته بر نفی خشونت به هر صورت و در هر زمینه ای تأکید می نمود. در آموزه های آن حضرت به صراحت بداخلاقی در خانواده به طورکلی، آزاردهی یکدیگر، بدزبانی، بدرفتاری و ... به عنوان جلوه های خشونت خانوادگی نفی و طرد شده و سخت ترین نکوهشها درباره این امور وارد شده است و نیز آن حضرت با رفتار خود پیروان خویش را به پاک کردن محیط خانه و خانواده از انواع و اقسام خشونت ها فراخوانده است که به آنها اشاره می شود.بداخلاقی در خانواده
در مدرسه نبوی بداخلاقی زشت ترین و نکوهیده ترین چیزی است که در زندگی ظهور می نماید. سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اوصیای آن حضرت بیانگر شدت زشتی و نهایت نکوهیدگی آن است، چنانکه آن حضرت فرموده است:«بداخلاقی گناهی نابخشودنی است.»
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به پیروان خود می آموخت که دینداری با بی اخلاقی و بداخلاقی بی معناست و آدمی هرچقدر به ظواهر دین پایبند باشد ولی از اخلاق دینی و انسانی که روح ظواهر دین است بی بهره باشد آن ظواهر او را بهره ای نمی بخشد و به حقیقت دین راهش نمی برد، بلکه با وجود بی اخلاقی و «بداخلاقی، دینداری، فریبکاری، و زندگی، دوزخی است.»
بداخلاقی نسبت به خانواده و همسر به هر صورت که باشد نکوهیده و مطرود است و در هیچ شرایطی ستوده و مجاز شمرده نمی شود. آنچه در ماجرای تدفین سعد بن معاذ پیش آمد گواهی روشن بر این امر و موضع پیامبر در آن است.
چون سعد بن معاذ فوت کرد پیامبر در تشییع جنازه او اهتمام بسیار نمود و چندبار جنازه سعد را به دوش خود حمل کرد، خود در قبر رفت، جسد او را در قبر گذاشت، به دست خویش الحد چید و او را دفن کرد. مادر سعد که این رفتار پیامبر را دید گفت: «ای سعد، بهشت بر تو گوارا باد.» رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خطاب به مادر سعد فرمود: «آرام باش و در کار خدا به طور جزم سخن مگو که پسرت هم اکنون در فشار و زحمت است.» اصحاب با تعجب علت را جویا شدند و حضرت فرمود:
«او با خانواده خود در منزل بداخلاق بود.»4
آزاردهی یکدیگر
از وجوه زشت و زنند؛ خشونت خانوادگی آزاردهی، به هر صورت و در هر مرتبه ای از آن است. آزاردهی در منطق کتاب الهی، گناهی بزرگ و بدیهی است:«کسانی که مردان و زنان مؤمن را بی آنکه گناهی کرده باشند می آزارند، تهمت و گناه آشکاری را به دوش می کشند.»5
هر آنچه موجب آزار کسی باشد، در منطق دین مطرود است؛ و در نظام خانوادگی، زن و مرد لازم است نسبت به آزاردهی یکدیگر، سخت مراقب باشند. ممکن است آزاردهی آگاهانه باشد یا ناآگاهانه، ریشه در تربیت و فرهنگ زن و مرد داشته باشد یا به عنوان واکنشی در زندگی اختیار شود، صریح و غلیظ باشد یا غیرصریح و به ظاهر لطیف، شماتت باشد یا اهانت، از جنس تمسخر باشد و تحقیر یا در قالب تبختر باشد و تکبر، آزردن روح همسر باشد یا خرد کردن توانش، با گفتار باشد یا در رفتار، داد و فریاد کردن باشد یا غرولند کردن؛ و هرگونه ای که باشد، خلاف انسانیت و دیانت است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است:
«هرکه مؤمنی را بیازارد مرا آزار داده است.»6
خشونت گفتاری
از جمله صورت های به شدت نکوهیده خشونت خانوادگی، خشونت گفتاری یا بدزبانی است. تندی و تیزی و درشتی در گفتار، به کار گرفتن واژههای زشت به منظور تحقیر و آزار، گزندگی در بیان، استفاده از داد و فریاد، نسبت ناروا دادن، ناسزا گفتن و... همه در راه و رسم نبوی مطرود و ممنوع است و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نسبت به این موارد سخت حساسیت نشان داده است. از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:«آیا شما را از بدترین مردانتان آگاه نسازم؟ گفتیم: چرا، ای رسول خدا. فرمود: بدترینمردان شما کسی است که تهمت زن، بداخلاق و بدزبان و دشنامگوی است.»7
آزار دادن یکدیگر در خانواده با زبان، به هر نحوی، در آموزه های نبوی به شدت نفی شده است.
خشونت رفتاری
از مهم ترین جلوه های خشونت که در راه و رسم نبوی به شدت نفی شده است، خشونت رفتاری یا بدرفتاری است. ترشرویی، اخم و تخم، فخرفروشی و خودنمایی، خشم و عصبانیت، زورگویی و سلطه گری، غیرت ورزی منفی و تعصب بیجا، کتک زدن و... صورتهایی از بدرفتاری است که آثار و پیامدهای تباه کننده و ویرانگری بر زندگی دارد. شکستن حریم یکدیگر با این گونه رفتارها و مرزشکنی و تعدی به حقوق هم، تلخ و سیاه نمودن زندگی است.در مدرسه نبوی هرگونه بدرفتاری در خانواده، تحت هر شرایطی، ممنوع اعلام شده و سخت از آن پرهیز داده شده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به پیروان خود آموخته است:
«بهترین مردان امت من کسانی اند که بر خانواده خود گستاخی و تعدی نکنند و به آنان محبت ورزند و به ایشان ستم ننمایند.»8
بدرفتاری نسبت به خانواده در صورت های مختلف خود را نشان میدهد و لازم است از هر صورتی پرهیز شود تا زندگی معنای انسانی و ایمانی بیابد.
پی‌نوشت‌ها:
١. قرآن، آل عمران / ۱۵۹.
۲. شرح غررالحکم، ج ۶، ص ۶۲؛ مستدرک الوسایل، ج ۱۲، ص ۷۲.
3. شرح غررالحکم، ج ۵، ص ۳۲۵.
4. امالى الصدوق، صص ۳۱۴-۳۱۵؛ علل الشرایع، ج ۱، ص ۳۱۰؛ امالى الطوسی، ص ۴۲۸.
5. قرآن، احزاب / ۵۸.
6. روضة الواعظین، ص ۳۲۱؛ مشکاة الانوار، ص ۸۳؛ بحار الانوار، ج ۶۷، ص ۷۲، ج ۷۵، ص ۱۵۰.
7. الکافی، ج ۲، ص ۲۹۲؛ تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۴۰۰؛ وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۳۴۰. .
8. مکارم الاخلاق، صص ۲۱۶-۰۲۱۷
منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، 1388، صص 79-75.