جایگاه و اهمیت بخشش و گذشت در روابط خانوادگی
قرآن کریم پیروان خود را در روابط انسانی به عفو (بخشش) و صفح (گذشت) نسبت به یکدیگر فراخوانده که همه انسانها در معرض خطایند و بدون بخشش و گذشت پیوندی باقی نمی ماند و ادامه زندگی انسانی ناممکن می گردد؛ و همه نیازمند بخشش و گذشت اند و اگر کسی خواهان آن است که خداوند بر او ببخشاید و گذشت نماید، باید خود این‌گونه باشد:«باید ببخشند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا ارتش آمرزنده مهربان است.»1
«عفو» در لغت به معنای صرف نظر کردن از چیزی است که اقتضای نظر و توجه را دارد، و از مصادیق آن صرف نظر کردن از گناه، خطا، مجازات و عمل و دیگر امور است.2
«صَفح» در اصل به معنای جانب و روی چیزی است، مانند رخسار و صورت و پهنای شمشیر و سطح سنگ. و «صَفَحتُ عَنهُ» یعنی از او چشم پوشی کردم و صفحه صورت خود را برگرداندم و از او گذشتم؛ یا از صفحه کتابی که گناهش را در آن ثبت کرده بودم درگذشتم و به صفحات دیگر پرداختم؛ و از همین روست که می گویند: «تَصَفَّحتُ الکِتَابَ» یعنی کتاب را صفحه صفحه ورق زدم. و «صَفح» از «عفو» بالاتر است، زیرا انسان گاهی می بخشد و عفو می کند ولی در نمی گذرد و صفحه مربوط به آن گناهکار و خطاکار را ورق نمی زند ولی «ح» یعنی کاملا آن صفحه ورق خورده و موضوع درگذشته و چیزی از آن باقی نمانده است.3
در روابط و تعامل های انسانی چیزی چون «عفو» و «صفح» (بخشش و گذشت) کارساز نیست، و در زندگی خانوادگی این قاعده، قاعده ای حیاتی است. خداوند دوست دارد آن جا که آدمی می تواند مقابله کند و مجازات نماید، ببخشد و درگذرد.
زندگی خانوادگی در سایه همین بخششها و گذشت ها، تنش ها و آسیب ها را به سلامت پشت سر می گذارد و روابط امکان اصلاح می یابد؛ و چنین رفتاری ناتوانی شمرده نمی شود، بلکه انسانها بدین امور ارزش می یابند. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت شده است که فرمود:
«بخشش سزاوارترین چیزی است که بدان عمل شود.»
نقش بخشش و گذشت در زندگی خانوادگی
این ذهنیت که زندگی خانوادگی، فارغ از بخشش و گذشت راه به مقصود می برد، ذهنیتی نادرست است. اگر بنا بر این باشد که در برابر هر رفتار نادرست و هر حق شکنی، رفتاری نادرست و حق شکنی متقابل صورت گیرد، یا رفتاری نادرست تر و حق شکنی بیشتری به عنوان مقابله پیش گرفته شود، خانواده پیوسته در کشاکش و رقابت خصمانه گرفتار خواهد بود، و به جای دوستی و علاقه، دشمنی و کینه بر خانواده سایه خواهد افکند. در روابط لطیف میان زن و مرد، و در همزیستی تنگاتنگ دو همسر، بخشش، چشم پوشی و گذشت است که جلوی پیشرفت دشمنی ها را می گیرد و کینه ها را می زداید و خانواده را به آرامش و سلامتی رهنمون می گردد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آموزهای بلند فرموده است:«از یکدیگر گذشت کنید تا کینه های میان شما از بین برود.»4
رفتار غلط و زیر پا گذاشتن حقوق را با عکس العمل های هم سنخ آن نمی توان اصلاح و درمان کرد؛ و در منطق نبوی راه حل اساسی - تا آن جا که امکان دارد - بخشش و گذشت معرفی شده است.
در روابط دو همسر، اختلاف نظر و بگومگوهایی پیش می آید که اگر قرار باشد بخشش و گذشت به میان نیاید و کدورت های پیش آمده را نشوید؛ و زن و مرد مسائل پیش آمده را در ذهن و دل خود نگه دارند و پیوسته با آنها کلنجار بروند و رشدشان دهند، روح خود را می خراشند و سلامت روابط خانوادگی را می گیرند و زندگی را تیره می سازند.
خداوند در سخت ترین حالات زندگی مشترک و آنجا که زندگی به مرز جدایی می رسد نیز فرمان به گذشت و بزرگواری داده است:
«و گذشت کردن شما به تقوا نزدیک تر است. و در میان یکدیگر بزرگواری را فراموش مکنید، زیرا خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست.5
در منطق قرآن کریم آنجا که برخی اعضای خانواده مسیری خلاف حق و عدالت را می پیمایند و بی گمان دیگر اعضا نباید به آن خلاف حق و عدالت تن بسپارند، باز هم فرمان الهی به روابط انسانی، و بخشش و گذشت نسبت به آنان برای بازگرداندن ایشان به حق و عدالت، یا گذشت کامل از ایشان پس از بازگشت آنان به مسیر درست است، و این بیانگر کمال بخشش و گذشت در خانواده است.6
«ای کسانی که ایمان آورده اید، در حقیقت برخی از همسران شما و فرزندان شما دشمن شمایند، از آنان بر حذر باشید، و اگر ببخشایید و درگذرید و بیامرزید، به راستی خداوند آمرزنده مهربان است.»7
برکت بخشش و گذشت در زندگی و آثار شگفت آن بر همه وجوه خانوادگی تا آنجاست که در حدیث نبوی آمده است:
«هر که پر گذشت باشد، عمرش دراز شود.»8
پی‌نوشت‌ها:
1. قرآن، نور / ۲۲.
2. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۸، صص ۱۸۲-۱۸۳.
3. المفردات، ص ۲۸۲.
4. مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۸۲؛ الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۵۰۸؛ کنز العمال، ج ۳، ص ۳۷۳.
5. قرآن، بقره / ۲۳۷.
6. نک: تفسیر المیزان، ج ۱۸، ص ۳۰۷.
7. قرآن، تغابن / ۱۴.
8. کنز الفوائد، ج ۱، ص ۱۳۵؛ أعلام الدین، ص ۱۸۴؛ بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۳۵۹.
منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، 1388، صص 84-81.