مقدمه

مشخصات فصل‌نامه

عنوان: فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن»

اعضای هیئت تحریریه:

اعضای هیئت تحریریه بین الملل:

qcc@quran.ac.ir

شیوه نامه نگارشی مقالات در سایت فصل‌نامه به نشانی www.qcc.quran.ac.ir

سخن مدیر مسئول

«ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ»

تمدن عبارت است از اندیشه و حرکت جامعه برای هدف مشخص در جهت تعامل جامعه و نیل به اهداف.

این حرکت اگر عجولانه و برخاسته از اندیشه‌های کوته‌نظرانه و به دور از وحی الهی در آیات ربانی و کلام معصوم باشد بنیان گذار تمدنی ناقص و در درازمدت محکوم به فناست. همچون افکار سوسیالیستی و کمونیستی که در دهه‌های قبل رواج داشت و اکنون اثری از آن نیست.

ولی اگر تمدن آمیخته با فرهنگ و برگرفته از آیات الهی باشد و در جهت فطرت انسانی حرکت کند، انسان و جامعه را به تکامل رسانده و سر منشأحرکت جوامع دیگر خواهد شد.

امروزه فرهنگ ایثار، شهادت، رشادت و بسیج مردمی کم‌کم به سوی ساختن تمدن گام بر‌می‌دارد و جوامع آزادی‌خواه، این فرهنگ و تمدن را سرلوحه آزادی‌خواهی خود قرار داده‌اند.

این فصل‌نامه در پی آن است که با تبیین تمدن و همخوانی آن با فرهنگ غنی اسلامی که از آبشخور قرآن و کلام معصومین سیراب می‌شود، گام بردارد و با مقالات اندیشمندان و دانشمندان به تبیین و بیان شکل تمدن قرآنی و روایی حرکت نماید.

از همه اندیشمندانی که دغدغه‌ای همچون ما دارند درخواست داریم ما را در ادامه این مسیر یاری رسانند.

در پایان وظیفه دارم از مسئولین دانشگاه به ویژه ریاست، معاون پژوهش، اعضای هیأت تحریریه، سردبیر و مدیر داخلی فصل‌نامه تشکر نموده و توفیق آنان را در خدمت به قرآن و اهل بیت علیهم السلام از خداوند منان خواستار باشم.
 
و آخر دعوانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین
سید احمد سجادی جزی(1)
مدیر مسئول
 

سخن سردبیر

«إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَم»

خداوند منان را شاکریم که به ما توفیق خدمت در راه قرآن عزیز را عنایت فرمود. اکنون که توانسته‌ایم با استعانت از خداوند متعال و یاری محققان و اندیشمندان فرهیخته اولین شماره از فصل‌نامه قرآن، فرهنگ و تمدن را انتشار دهیم. برخود می‌بالیم که در مسیر تعالی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و تبیین اندیشه‌های فرهنگی قرآنی قدمی هرچند ناچیز برداشته‌ایم و امید داریم که با یاری اندیشمندان و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی گام‌های استوارتری در این مسیر برداریم و بتوانیم اندیشه‌های ناب قرآنی را برای تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی تبیین نماییم.

این فصل‌نامه در راستای بهره‌مندی از مفاهیم قرآنی در جهت تبیین فرهنگ و تمدن اسلامی ایجاد گردیده و جهت نیل به اهداف زیر فعالیت خود را آغاز می کند:

- گسترش و اعتلای فرهنگ و معارف قرآن.
- بسط مطالعات قرآنی در زمینه تاریخی و تمدنی.
- همکاری با پژوهشگران مراکز قرآن پژوهی و تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی.
- ایجاد فضایی برای نقد افکار و اندیشه‌ها برای تعالی رساندن.
- تلاش در جهت بهره‌وری بایسته از اندیشه‌های روزآمد قرآنی بخصوص در بعد تمدنی.
- پرداختن به موضوعات میان رشته‌ای قرآن و تاریخ و فرهنگ و تمدن.
 
از عموم پژوهشگران عزیز درخواست داریم که مقالات خود با محوریت قرآن، فرهنگ قرآنی، آسیب شناسی فرهنگی جامعه با استفاده از مفاهیم قرآنی، تبیین فرهنگ قرآنی - اسلامی، شاخصه‌های قرآنی تمدن اسلامی، لزوم بهره‌گیری از مفاهیم قرآنی در ایجاد تمدن نوین اسلامی و دیگر موضوعات مرتبط را جهت انتشار به این فصل‌نامه ارسال نمایند.

محمد علی چلونگر(2)
سردبیر 
 

چکیده مقالات فصل‌نامه 

مقاله "پژوهشی در مضامین کتیبه‌های قرآنی مناره‌های شاخص اسلامی در ایران"

نویسنده: زهرا پور شعبانیان(3)

چکیده:

مناره به عنوان یکی از مهم‌ترین بناها در میان همه گونه‌های بناهای اسلامی، از نظر تاریخ، فرهنگ و معماری به شمار می‌آید. این سمبل معماری، با عملکردهای میل راهنما، مأذنه «جایگاه اذان» و نماد پیروزی، تحولات گوناگونی از لحاظ فرم و تزیینات را پشت سر نهاده است. هنرمندان مسلمان تزیینات متنوعی همانند کتیبه‌نگاری بر بدنه مناره‌ها انجام داده‌اند. این کتیبه‌ها به عنوان اسناد زنده تاریخی مفاهیم شاخصی از فرم، تزیینات، موقعیت قرارگیری، بانیان و مواد و مصالح به کار رفته در مناره را نشان می‌دهند.

یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتیبه‌نگاری در مناره‌ها تزیینات قرآنی آنهاست. حال این پرسش مطرح می‌گردد؛ هدف معماران مسلمان از به کاربردن آیات قرآنی و اسماء جلاله در کتیبه‌ها چه بوده است؟ بر مبنای پرسش فوق هدف پژوهش حاضر این است که با بهره‌مندی از روش توصیفی - تحلیلی و با اتکا به منابع مطالعاتی و بررسی‌های میدانی به معرفی و تجزیه تحلیل مضامین کتیبه‌های قرآنی مناره‌های ایرانی بپردازد، تا زمینه پاسخگویی به پرسش مطرح شده، فراهم گردد.

برآیند چنین بررسی را می‌توان در نشان دادن صورت، به عنوان مظاهری از آیه‌های حق تعالی مشاهده نمود. مضامین قرآنی با مفهوم یگانه توحید، حضور خداوند و مراتب تقرب را به نمایش می‌گذارند و بناهای گوناگون را چون مجموعه‌ای متحد و ظرفی مطابق با تفکر تنزیهی دینی جلوه‌گر می‌سازند.
 

واژگان کلیدی: مناره، ایران، کتیبه، آیات قرآنی، اسماء جلاله.
 

مقاله "بررسی روش قرآن در بیان نقش انبیاء در تکامل تمدن بشری"

نویسنده: محمد باقر خزائیلی(4)
 

چکیده:

قرآن کریم حاوی نکات ارزشمند و حایز اهمیت تاریخی است که در مطالعات تمدنی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. روند حوادث مرتبط با زندگانی و رسالت انبیاء الهی و دعوت مردم به یکتاپرستی و توحید در آیات متعدد قرآن بیان شده است.

در این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که قرآن در بیان نقش انبیاء در تکامل تمدن بشری از چه اصولی پیروی کرده است؟ قرآن کریم برای موعظه و عبرت‌گیری از صحنه‌های حوادث مرتبط با زندگانی رسولان الهی و در ذکر وقایع امم آن مقدار را بر می‌گزیند که در هدایت مردم مؤثر است و از این لحاظ منظر و سبک نگارش آن با تألیفات تاریخی متفاوت است که در واقع مسأله پژوهش حاضر بر این محور قرار دارد.

روش قرآن در بیان نقش انبیاء در تکامل تمدن انسانی ضمن ایجاز و عدم پرداخت به جزییات به اصولی همچون برگزیدن روش عینی و شهودی، گذار از حال و بازگشت به حال در پرداختن به تمدن‌ها، عدم بسط و تفصیل مخل در ذکر تمدنی قرآن و عدم آمیختگی گزارشات تمدنی قرآن با افسانه و اساطیر می‌توان اشاره کرد. پژوهش حاضر با رویکر توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای تدوین گشته است.

واژ‌گان کلیدی: قرآن، تمدن، انبیاء الهی، عبرت، روش شناسی.

مقاله "تحلیل تحولات تفسیر اجتماعی قرآن (مطالعه موردی نظریه حکومتی اسلام)"

نویسنده: روح الله ناظمی(5)
 

چکیده:

تفسیر اجتماعی یکی از گرایش‌های نوین تفسیری است که اکنون بیش از یک سده از پیدایی آن می‌گذرد. با وجود اینکه در آثار تفسیرپژوهی، جوانب این گرایش نوپدید کاویده و شناسانده شده، اما تاکنون تحولات رخ داده در آن و فراز و فرودهایش بررسی نگردیده است. از دیگر سو، یکی از مهم‌ترین مباحثی که در تفاسیر اجتماعی بازتاب شایان توجهی دارد، تلاش مفسران معاصر جهت استنباط و استخراج نظریه حکومتی اسلام بر پایه قرآن است.

این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به تبیین و تحلیل نظریه حکومتی اسلام از نگاه مهم‌ترین مفسران اجتماعی اهل سنت و شیعه می‌پردازد و در صدد است با این پایش، به طور نسبی، تحولات پدید آمده در این دو فضای علمی را به نظاره بنشیند و در پی آن، برداشتی از کلیت تحولات رخ داده در گرایش اجتماعی بر نماید. دو پرسش اصلی این پژوهش چنین است:
۱- دیدگاه مفسران اجتماعی اهل سنت و شیعه طی دست کم یک سده اخیر، پیرامون نظریه حکومتی اسلام، دستخوش چه سان دگرگونی‌هایی شده است؟
۲- درک و دریافت این دگرگونی‌ها بروز چه تحولاتی را در گرایش اجتماعی نمایان می‌کند؟

چنین به نظر می‌رسد که، نظریه حکومتی مفسران اهل سنت در طول سده گذشته از نظر محتوایی تحول چندانی نیافته و تنها برخی اصلاحات شکلی متناسب با مباحث سیاسی روز در آن دیده می‌شود؛ در حالی که طرح نظریه حکومتی اسلام نزد مفسران شیعه همراه با تحول و تکامل شکلی و محتوایی است. این دگرگونی به صورت جزیی می‌تواند نشان دهد گرایش اجتماعی در تفاسیر معاصر اهل سنت، عمدتا به دلیل چیرگی تفسیر المنار، به جز برخی تحولات شکلی، فراز و فرودی نداشته است؛ حال آنکه این گرایش در بین مفسران اجتماعی شیعی، با پویایی و روزآمدی بیشتری همراه بوده و هست.

واژ‌گان کلیدی: تفسیر اجتماعی، نظریه حکومتی اسلام، تفاسیر اجتماعی اهل سنت، تفاسیر اجتماعی شیعه، تفسیر المنار.

مقاله "رابطه طبیعت و سقوط تمدن‌ها در قرآن"

نویسنده: زهره باقریان(6)
 

چکیده:

تمدن‌ها و حکومت‌هایی که در طول تاریخ ظهور کرده‌اند پس از مدتی شکوفایی یا رو به ضعف و انحطاط نهاده‌اند و یا به کلی از بین رفته‌اند. قرآن در رابطه با علل سقوط و انحطاط تمدن‌ها عوامل بسیاری را ذکر می‌کند که هر قوم و تمدنی به جهت آن عوامل، تمدن خویش را در معرض نابودی قرار داده است اما علت اصلی مرگ تمدن‌های طغیان‌گر در قرآن عواملی طبیعی همانند، زلزله، سیل، رانش زمین و... ذکر شده است.

به عبارتی خداوند به منظور مجازات اقوام و تمدن‌های گناهکار، اراده خویش را به واسطه عوامل طبیعی به نمایش می‌گذارد. اما سوال اینجاست که چرا و چگونه خداوند در انقراض تمدن‌ها اراده خویش را به واسطه عوامل طبیعی اعمال کرده است؟

در پاسخ به این پرسش راقم در این پژوهش به فرضیاتی می‌پردازد که با توجه به آیات قرآن و احادیث و یا به صورت عقلی یا تحلیل ارائه می‌گردد اما مهم‌ترین نتیجه‌ای که از این فرضیات به دست می‌آید، این است که به جهت عنایت خاص خداوند به طبیعت، این مسأله در سقوط تمدن‌ها ملحوظ گردیده است.

واژ‌گان کلیدی: طبیعت، قرآن، محیط زیست، سقوط تمدن‌ها، تاریخ.

مقاله "مبانی تحول عقیده انسان از منظر قرآن کریم"

نویسنده: مجتبی قربانیان(7)
 

چکیده:

هرگونه اقدامی در راستای تغییر و اصلاح جنبه‌ای از جنبه‌های فکر، عقیده، رفتار و اخلاق انسان، نیازمند شناخت شاخصه‌های بنیادی و به کارگیری اصول و فنون هماهنگ و مستلزم در دست داشتن نقشه راه است. قرآن کریم به منظور ایجاد تحول و دگرگونی در باورهای ناصحیح انسان و جایگزینی عقاید صحیح به جای آن، بر مبانی ویژه‌ای تکیه دارد. این مجموعه وحیانی ضمن هماهنگی کامل با مهم‌ترین ویژگی‌های انسان و تمرکز بر اساسی‌ترین لایه‌های وجود وی، تلاش گسترده‌ای را در جهت احیای سرمایه‌های بنیادین به کار می‌گیرد و اندیشه اعتقادی او را به میزان قابل توجهی تحت الشعاع قرار می‌دهد.

اصلاح باورهای انسان در همه زمان‌ها مستلزم شناخت صحیح مبانی مذکور است و غفلت از آنها، جریان صحیح تحول عقیده را دشوار می‌سازد. بر این اساس بررسی و شناخت مبانی مرتبط با مسأله تحول عقیده از منظر قرآن کریم، چشم انداز تربیتی روشنی در پیش روی انسان قرار داده و بسترهای لازم جهت پیمودن فرایند تحول باورهای ناصحیح در مقیاس جوامع بشری را برای او فراهم خواهد کرد.

از این رو نویسنده در این پژوهش که با روش کتابخانه‌ای انجام می‌شود پس از بررسی مفهوم تحول عقیده، مهم‌ترین مبانی قرآن کریم در تحول عقیده انسان را به دو بخش فطری و عقلی تقسیم نموده و بدین مهم دست می‌یازد که موفقیت قرآن در تغییر و تحول عقیدتی، ناشی از شناخت جامع و دقیق آن نسبت به انسان و سرمایه‌های درونی اوست و محصول و نتیجه تمسک به مبانی و اصول متعدد اخلاقی اجتماعی، روانی و تربیتی است.

واژگان کلیدی: قرآن کریم، عقیده، انسان، تحول، تغییر، مبانی.
   

مقاله "نمودهایی از هنر اسلامی قرآنی در برخی مساجد تاریخی اصفهان"

نویسنده: محمد حسین ریاحی(8)
 

چکیده:

مساجد در طول تاریخ اسلام به عنوان مهم‌ترین و مؤثرترین نهادهای عبادی و معنوی مسلمانان به حساب آمده‌‎اند. اهمیت این نهادهای معرفتی که مزین به نمادهای روحانی از جمله آیات و روایات و کتیبه‌های مشحون از آموزه‌های وحیانی می‌باشد فضایی را ایجاد می‌کند که مؤمنین و حتی کسانی که در آن وارد و حاضر می‌شوند احساسی خاص و سرشار از لطف و بهره‌گیری مثبت دارند.

مسجد به جهت اشتیاق مسلمین در شکوه هرچه بیشتر آن، پایگاهی برای کمال مطلوب و نیل به معانی است و بدین روی عرصه هنرهای منبعث از قرآن و عترت به ویژه کتیبه‌ها و جلوه‌هایی از آیات و سور می‌باشد.

در این نوشتار سعی بر آن است که با ترسیم وضعیت این اماکن مقدس که ملهم از تفکر و اندیشه اسلامی به ویژه نشأت گرفته از مضامین و معانی قرآنی می‌باشد فضای ظاهری و کالبدی آن مورد توجه قرار گیرد و در واقع به این مسأله پاسخ گوید که هنر و معماری در خدمات ارزش‌های معنوی و قرآنی تا چه اندازه کارساز و اثرگذار است.

بدین روی در مقاله حاضر به توصیف مساجدی از شهر تاریخی اصفهان پرداخته است. البته این مساجد به دلیل برخی ویژگی‌های معنوی و معماری نه تنها در ایران بلکه در عالم اسلام شهره و مورد توجه است.

واژ‌گان کلیدی: مساجد، معماری، هنر، کتیبه‌های قرآنی، اصفهان. 
 

سخن پایانی:

در پایان با تشکر از مدیر مسئول محترم فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن»، که با موافقت‌ ایشان، علاوه بر نسخه کامل پی دی اف که در اختیار سایت راسخون قرار داده شد و ما در این مطلب، لینک‌های دانلود مربوطه را ارایه نمودیم، نسخه ورد مقالات نیز در آینده نزدیک در سایت ارایه خواهد شد تا کاربران فضای مجازی و پژوهشگران علوم و معارف قرآنی از آن استفاده نمایند و امید است این دغدغه ارزشمند جهت بازنشر حداکثری معارف ناب اسلامی، الگویی برای سایر دست‌اندرکاران نشریات فرهنگی، علمی و پژوهشی باشد تا افراد بیشتری از ثمرات علمی آن بهره‌مند گردند.

پی‌نوشت‌ها:

1. حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید احمد سجادی جزی، ریاست دانشکده علوم قرآنی اصفهان(دولت آباد) و مدیرعامل مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان.
2. آقای دکتر محمد علی چلونگر، استاد گروه تاریخ و ایران شناسی دانشگاه اصفهان.
3. دکتری باستان شناسی هنر معماری اسلامی.
4. دکتری تاریخ و مدرس مرکز معارف اسلامی دانشگاه صنعتی اصفهان.
5. عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده علوم قرآنی زاهدان.
6. دکتری تاریخ اسلام.
7. دکتری و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
8. دکتری تاریخ اسلامی و مدرس دانشگاه.