این بقعه، متعلق به امامزاده حسن، فرزند عبدالله است که با هفت واسطه به امام هفتم، حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) می رسد. براساس آنچه در کتاب شاهنامه سرایی و گامی در تاریخ معاصر شهرستان دیلم آمده امامزاده حسن، فرزند عبدالله، در زمان خلافت ابوالعباس احمد، مشهور به الناصر لدین الله، سی و چهارمین خلیفه عباسی وارد ایران می شود. آن خلیفه به حاکمان جنوب - ناصر و منصور اشجع و موسی بن بغاز - دستور می دهد هر وقت کاروان امامزادگان وارد منطقه شدند آنها را دستگیر و از بین ببرند، این سه تن نیز با سازماندهی سه لشکر، هر کدام در دژی به انتظار امامزادگان می نشینند؛ چون کاروان امامزادگان که حدود یکصد و پنجاه نفر بودند و در رأسشان امامزاده حسن قرار داشت وارد روستای زیارت دشتستان - در آن زمان به آن قلعه خشتی می گفتند - شدند؛ منصور اشجع که در دژکوه «پریکهر» - میان ماهور میلانی و شولستان - مستقر بود به قصد دستگیری امامزادگان خود را به روستای «سیاه منصور» می رساند؛ چون خبر حرکت سپاه منصور اشجع، توسط فردی به نام عبدالله بن خزیمه به گوش امامزاده حسن و همراهان می رسد. آنها بلافاصله به سوی گناوه ولیراوی حرکت می کنند: سرانجام دشمن به آنها می رسد؛ بعد از یک درگیری سخت، امامزاده حسن و همراهان، خود را به شهر «شی نیز» می رسانند؛ به خاطر شدت جراحات امامزاده حسن، در منزل فردی به نام «عبدالله بن خطیب» مخفیانه بستری می گردد؛ تا این که جاسوسی، محل اختفای ایشان را به گوش ناصر اشجع می رساند. وی لشکری به سرکردگی حارث بن مره کوفی به شهر شی نیز اعزام می کند؛ در ناحیه شی نیز جنگی سخت بین این لشکر و امامزادگان در می گیرد و سرانجام امامزاده حسن و دو تن از فرزندانش شهید می شوند. پیکر امامزاه حسن بعد از شهادتش بر فراز تپه ای که اکنون مزار اوست دفن می گردد.
بقعه امامزاده حسن، از جنس سنگ و گچ است. زیر بنای آن 240 متر مربع وسعت دارد و دارای سه اتاق تودرتو است؛ در چوبی ونفیس بقعه که روی چهار چوب آن عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم، ادخلوها بسلام آمنین»، وزیرآن عبارت «عمل استاد حسین وعباس کرم» نقش بسته، در ضلع شرقی اتاق اول و درون ایوانی به طول 6.40 و عرض ۱ متر باز شده است. دیوارهای ایوان، تا ارتفاع یک متر سنگ گرانیت و بقیه کاشی های لاجوردی است؛ بر روی این کاشی های زیبا، آیات قرآنی، اسمای جلاله واسامی چهارده معصوم دیده می شود. اتاق دوم که گنبد روی آن قرار دارد دارای مختصری گچ بری و دو شاه نشین در شمال و جنوب است. اتاق سوم به ابعاد 14x/ 6.40 مدفن امامزاده حسن است. قبر امامزاده، دارای نمای سنگ کریستال است؛ طول آن 185، عرض آن 100 و ارتفاعش 60 سانتی متر است در وسط اتاق قرار گرفته و رویش پارچه ای سبز انداخته اند. کف این اتاق سنگ کریستال ومفروش به قالی و دیوارهایش تا ارتفاع ۹۰ سانتی متر سنگ کریستال وبقیه سفید کاری است. در فاصله110 سانتی متری قبر امامزاده حسن، چوبی بسیار قدیمی از جنس ساج به بلندی230 سانتی متر و قطر ۶۰×۲۰ سانتی متر در زمین فرورفته که می گویند قبر یکی از پسران اوست. بعضی عقیده دارند هر کس تکه ای از این چوب را در منزل دود دهد و یا در آب انداخته و به بیمارش دهد خوب می شود.
این بنا در سال ۷۱۱ هجری قمری و به دستور سلطان محمد خدابنده موسوم به الجایتو ساخته شده و دارای قدمتی بیش از ۷۰۰ سال است. گفته شده سلطان محمد خدابنده زمانی بر سر مزارش فاتحه ای خوانده و سپس دستور می دهد تا گنبد و بارگاهی بر مزارش بسازند. این بقعه از لحاظ ساختمانی و مهندسی مانند امامزاده سلیمان بن علی در گناوه و بقعه میر محمد حنفیه در خارگ است. گنبد آن پله ای و زیباست. قبلا دارای یک گلدسته بوده که اکنون تخریب شده است. این بقعه آخرین بار در سال ۱۳۷۲ خورشیدی مرمت شده و در تاریخ ۱۳۸۹/ 12/29 به شماره 22169 ثبت میراث فرهنگی گردیده است.
این امکانات آن: حسینیه ای با زیربنای ۲۶۰ متر مربع، آب، برق و سرویس بهداشتی مطلوب کل زمین زیارتگاه 15 هزار متر مربع بوده که ده هزار متر مربع آن گورستان است. در اطراف بقعه آب انبارهایی با قدمت زیاد که دلالت بر قدمت این مکان دارد قابل مشاهده است.
امامزاده حسن نزد دیلمیان به خصوص اهالی شهر امام حسن، احترام فراوان دارد و مردم برای تبرک و توسل و برآورده شدن حاجات شرعیه، به زیارت آن حضرت میروند. و بیشتر مراسمات دینی و مذهبی خود را در حسینیه هم جوار امامزاده که قدمت چهل ساله دارد؛ برگزار می کنند.
این امامزاده دارای خادم و به صورت هیات امنایی اداره می گردد؛ اسامی هیات امناء و خادمین آن به قرار زیر است : سید مهدی موسوی، سید ابوالقاسم موسوی و سید هادی موسوی.
منابع:
١. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی آبادی های کشور جمهوری اسلامی ایران، جلد ۱۰۱( گناوه) ص ۲.
٢. الله کرم لیراوی، شاهنامه سرایی و گامی در تاریخ معاصر شهرستان دیلم، صص ۹۴-96
٣. عباس عباسی، گناوه، قریه خور؛ ص ۱۵۱.
۴. ناصر زنگنه، پژوهشی در شناسایی و معرفی بقاع متبرکه استان بوشهر، جلد اول، صص ۲۸۹ - ۲۹۰.
۵. سیمای مرکز بوشهر، مورخ ۱۳۸۶/4/20
6. مشاهدات نگارنده، مورخ ۱۳۸۹/2/3
منبع: زیارتگاه‌های استان بوشهر، دفتر دوم، غلامحسین هادی نژاد دشتی، انتشارات وثوق، چاپ اول، قم، 1388ش، صص 40-37