شناسنامه تفسیر
نام معروف: آشنایی با قرآنمؤلف: مرتضی مطهری
تولد: ۱۲۹۹ ش
وفات: ۱۳۵۸
مذهب: شیعه
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۱۴ جلد
مشخصات نشر: تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۵۹ - ۱۳۸۹ ش، قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
استاد شهید آیت الله مطهری در ۱۳ بهمن ۱۲۹۸ هجری شمسی مطابق با ۱۲ جمادی الأولای ۱۳۳۸ هجری قمری در قریه فریمان واقع در ۷۵ کیلومتری شهر مقدس مشهد در یک خانواده اصیل روحانی چشم به جهان می گشاید. پس از طی دوران طفولیت به مکتب خانه رفته و به فراگیری دروس ابتدایی می پردازد. در سن دوازده سالگی به حوزه علمیه مشهد عزیمت نموده و به تحصیل مقدمات علوم اسلامی اشتغال می ورزد.در سال ۱۳۱۶ برای تکمیل تحصیلات خود عازم حوزه علمیه قم می شود. در دوره اقامت پانزده ساله خود در قم، از محضر اساتید بزرگ آن دوران مانند مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (در فقه و اصول) و حضرت امام خمینی(رحمه الله) (به مدت دوازده سال در فلسفه ملاصدرا و عرفان و اخلاق و اصول) و علامه سید محمدحسین طباطبائی (در فلسفه: الهیات شفای بوعلی و دروس دیگر) بهره می گیرد. مؤلف شهید مدتی نیز از محضر مرحوم آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی در اخلاق و عرفان بهره های معنوی فراوان برده است. وی در مدت اقامت خود در قم علاوه بر تحصیل علم، در امور اجتماعی و سیاسی نیز مشارکت داشته است. در سال ۱۳۳۱ به تهران مهاجرت میکند. در تهران به تدریس در مدرسه مروی و تألیف و سخنرانی های تحقیقی می پردازد. در همان سال، تدریس خود در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران را آغاز میکند. از سال ۱۳۴۱ که نهضت امام خمینی(رحمه الله) آغاز می شود، استاد مطهری به طور فعال در کنار امام بوده است. پس از تبعید امام خمینی(رحمه الله) به خارج از کشور مسئولیت استاد مطهری و یارانش سنگین تر می شود. در این زمان وی به تألیف کتاب در موضوعات مورد نیاز جامعه و ایراد سخنرانی در دانشگاه ها، ادامه میدهد. از مهم ترین خدمات استاد مطهری در طول حیات پربرکتش ارائه ایدئولوژی اصیل اسلامی از طریق درس و سخنرانی و تألیف کتاب است.(1)
این مجموعه تفسیری، سلسله گفتارهای مفسر در یکی از جلسات هفتگی تهران است که به مدت ۲۵ سال انجام گرفته و بر روی نوار ضبط شده و بعد بازنویسی و تدوین و چاپ گردیده است. ظاهرا این تفسیرهای شفاهی که خطاب به طبقات و اقشار گوناگون القا می گردیده، از سوره مریم شروع شده و به آخر قرآن کریم رسیده و بار دیگر از ابتدای قرآن آغاز گشته و تا آیه ۲۳ همین سوره ادامه یافته و باز تفسیر آیاتی از سوره های انفال و توبه انجام گرفته است.(2) البته این مجموعه تفسیری به جز نوشته و کتاب های موضوعی استاد شهید است که درباره فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن، عقل و تعقل در قرآن، جامعه و تاریخ، انسان در قرآن، شناخت قرآن (انسان و فطرت) و ده ها مسأله اسلامی با نگرش قرآنی نگاشته شده است.(3)
ضمنا مفسر در سال ۱۳۵۲، یک سلسله سخنرانی در دانشگاه صنعتی شریف آغاز کرده بود با عنوان: شناخت قرآن که بنا بود مدخلی باشد برای یک رشته از بحث های مقدماتی و در عین حال اساسی پیرامون شناخت قرآن؛ که البته با شروع اعتصابات دانشجویی و تعطیل کلاس های ناتمام ماند و تنها پنج جلسه سخنرانی از آن به یادگار ماند. (4) در هر صورت از مجموعه آشنایی با قرآن ۱۴ مجلد آن شامل سوره های حمد، بقره، آیاتی از سوره های انفال، توبه، سوره نور، زخرف، دخان، جاثیه، فتح، قمر، صف، جمعه، منافقون، تغابن، الرحمن، واقعه، حدید، حشر و ممتحنه، مزمل، مدثر، قیامة و برخی دیگر از سوره های آخر (انتشارات صدرا، ۱۳۵۹- ۱۳۸۹ ش) منتشر شده است. طبق گفته شورای نظارت بر نشر آثار، تا همین اندازه به دست آمده است.(5)
مطهری در آغاز مجلدات این مجموعه به جایگاه این کتاب می پردازد. در صیانت کتاب با مقدمه ای تحلیلی استدلال میکند و می نویسد: «قرآن گذشته از این که یک کتاب مقدس آسمانی بود و پیروان با این چشم بدان مینگریستند، اساسی ترین دلیل و برهان صدق دعوی پیامبر و بزرگ ترین معجزه او محسوب می شد. به علاوه قرآن مانند تورات نبود که یکباره نازل شود و بعد این اشکال به وجود بیاید که نسخه اصلی کدام است، بلکه آیات قرآن به تدریج و در طول ۲۳ سال نازل شد و از همان روز اول نزول، مسلمین مانند تشنه بسیار سوزانی که به آب گوارایی برسد، آیات قرآن را فرا می گرفتند و حفظ و ضبط میکردند؛ به خصوص که جامعه آن روز مسلمین جامعه ای بسیط بود و کتاب دیگری وجود نداشت تا مسلمانان، هم ناگزیر به حفظ آن باشند و هم ناچار از ضبط این. ذهن خالی و حافظه قوی و نداشتن سواد خواندن و نوشتن سبب شده بود تا مسلمانان اطلاعات شان را تنها از راه آنچه که می دیدند و می شنیدند کسب کنند؛ از این رو پیام قرآن که با احساس و عاطفه آنان سازگار بود همچون نقشی که در سنگ کنده شود در قلب آنان نقش می بست و چون آن را کلام خدا میدانستند نه سخن بشر، برایشان مقدس بود و به خود اجازه نمی دادند که حتی یک کلمه یا یک حرف را در آن تغییر دهند و یا پس و پیش کنند و پیوسته تلاششان این بود که با تلاوت این آیات به خدا نزدیک تر شوند. (6)
همچنین، در این مقدمه به برخی از ویژگی های قرآن اشاره میکند، و به این نکته توجه میدهد که جاذبه ادبی شدید قرآن باعث میشد مردم توجه شان به آن جلب شود و آن را به سرعت فرا گیرند و اما برخلاف سایر کتاب های ادبی نظیر دیوان حافظ و اشعار مولوی که علاقه مندان به دلخواه در آن دست می برند تا آن را به خیال خود کامل تر کنند، احدی به خود اجازه دست بردن در قرآن را نمی داد؛ زیرا بلافاصله این آیه: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ * ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ» (7) و آیات دیگری که عظمت دروغ بستن بر خدا را آشکار می کند، در ذهنش نقش می بست و از این امر منصرف میشد. (8).
از نکات دیگر این تفسیر، سبک تحلیلی مقدمه به جای روش استنادی بیان اصالت های سه گانه ایشان درباره قرآن است که در این باره خود می نویسد: «مطالعه پیرامون قرآن ما را با اصالت های سه گانه» این کتاب آشنا می کند. اولین اصالت قرآن اصالت انتساب است؛ یعنی اینکه بدون شبهه و بدون آنکه نیازی به پی جویی نسخه های قدیمی باشد، روشن است که آنچه امروز به نام قرآن مجید تلاوت می شود عین همان کتابی است که آورنده آن حضرت محمد بن عبدالله (صلى الله علیه و آله و سلم) به جهان عرضه کرده است. اصالت دوم اصالت مطالب است؛ به این معنی که معارف قرآن التقاطی و اقتباسی نیست، بلکه ابتکاری است. تحقیق در این زمینه وظیفه شناخت تحلیلی است. اصالت سوم اصالت الهی قرآن است؛ یعنی این که این معارف از افق ماوراء ذهن و فکر حضرت رسول به ایشان افاضه شده است و ایشان صرفا حامل این وحی و این پیام بوده اند و این نتیجه ای است که از شناخت ریشه ای قرآن به دست می آید. (9) و بعد درباره هر یک سخن جداگانه ای دارد.
روش مفسر بدین گونه است که در آغاز هر جلسه، آیات مربوط را مطرح می کنند و کلمات و لغات مشکل را توضیح می دهد و تفاوت آن با کلمات دیگر را نشان می دهد؛ آنگاه به تحلیل و توصیف آیه می پردازد. در این قسمت از نکات بدیع مفسر طرح مطالب تاریخی و ترسیم موقعیت نزول و انعکاس فرهنگ زمانه و درک مشکلات و شرایط عصر بعثت است. در این قسمت از برخی آیات نظیر و شبیه قرآن استفاده میکند و لذا تفسیر ایشان ضمن هدایتی بودن، تحلیلی و تاریخی و از سویی اجتماعی و فلسفی نیز هست؛ و به ابعاد احکام ناظر به حیات معاصر و برخی مسائل آن به ویژه عدالت و حقوق زن، فلسفه تاریخ، اخلاق اجتماعی می پردازد.
از لابه لای این مجموعه مبانی تفسیری استاد استفاده میشود، مانند قابل فهم بودن و مستقل بودن قرآن در فهم، حجیت ظواهر و نقد اخباریین و این که این جریان یکی از عوامل انحطاط جامعه مسلمین بوده اند. زیرا پس از این مطلب که هر چند این اصل بدیهی به نظر میرسد، می نویسد، در میان علمای شیعه در سه چهار قرن پیش افرادی پیدا شدند که معتقد بودند قرآن حجت نیست. اینها از میان منابع چهارگانه فقه که از طرف علمای اسلام به عنوان معیار شناخت مسائل اسلامی عرضه شده بود، یعنی قرآن و سنت و عقل و اجماع، سه منبع را قبول نداشتند.
درباره اجماع می گفتند این رسم سنی هاست و نمی توان از آن تبعیت کرد. در خصوص عقل می گفتند با این همه خطای عقل اعتماد به آن جایز نیست. اما در مورد قرآن محترمانه ادعا می کردند که قرآن بزرگ تر از آن است که ما آدم های حقیر بتوانیم آن را مطالعه کنیم و در آن بیندیشیم؛ فقط پیامبر و ائمه حق دارند در آیات قرآن غور کنند، ما فقط حق تلاوت آیات را داریم. این گروه همان اخبارئین هستند. شاید تعجب کنید اگر بدانید در بعضی از تفاسیری که به دست این افراد نوشته شد، در ذیل هر آیه اگر حدیثی بود آن را ذکر میکردند و اگر حدیثی وجود نداشت از ذکر آیه خودداری می کردند، آن طور که گویی اصلا آن آیه از قرآن نیست. (10).
در آغاز سوره به جهت مدنی و مکی و وجه تسمیه آن اشاره میکند. به مناسبت برخی مطالب به بحث های موضوعی می پردازد و یا مطالب علمی جهت آشنایی به جایگاه کتاب و خصوصیات آن اشاره میکند، مانند بحث حروف و کلمات در رشد فرهنگی انسان. نکته دیگر این که روش مفسر در همه مجلدات یکسان نیست و به مناسبت اجمال و تفصیل می یابد و از ویژگی های تفسیر توجه به شبهات و اشکالات و پاسخ به دیدگاه های مستشرقین است. همچنین در جاهایی به نقل اقوال مفسرین و به ویژه دیدگاه علامه طباطبایی می پردازد.
قسمت هایی از آشنایی با قرآن با عنوان التعرف على القرآن الکریم در تهران و بیروت تعریب و به چاپ رسیده است، ضمنا با عنوان های تفسیر القرآن الکریم، محاضرات عامة و خاصة، التفکر فی القرآن، الجهاد و حالاته، القرآن و مسألة من الحیاة نیز مباحث موضوعی ایشان به زبان های دیگر از آن جمله به زبان عربی منتشر شده است.(11)
پی‌نوشت‌ها:
1- مجموعه آثار استاد شهید مطهری، مقدمه ج ۱، ص ۱۲
2- آشنایی با قرآن، ج ۲، ص ۷.
3- جمعی از نویسندگان به سرپرستی دکتر عبدالکریم سروش، یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، ص۵۱۰
4- آشنایی با قرآن، ج ۲، ص ۸
5- همان، ج ۵، ص ۱۱
6- مجموعه آثار، ج۲۶، ص ۲۸
7- سوره حاقه، آیه های ۴۴ - ۴۶
8- مجموعه آثار، ج۲۶، ص ۳۰
9- همان، ص ۳۲
10- همان، ص: ۳۸
11- عامر الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص ۷۰، امین، سید حسن، مستدرک اعیان الشیعة، ج ۱، ص221
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 30-25