شناسنامه تفسیر
نام معروف: آلاء الرحمن فی تفسیر القرآنمؤلف: محمدجواد بلاغی نجفی
تولد: ۱۲۸۲ق
وفات: ۱۳۵۲ ق
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: نخستین چاپ کتاب در نجف به سال ۱۳۵۵ق، با همت حسن حسینی لواسانی نجفی انجام گرفته و سپس همین چاپ در ایران (مکتبه وجدانی) و لبنان (دار احیاء التراث) بارها افست شده است. البته چاپ دیگری با تحقیق و حروف چینی جدید از سوی بنیاد بعثت در دو مجلد در تاریخ ۱۴۲۰ق انجام گرفته و چاپ دیگر از سوی کنگره علامه بلاغی در سال ۱۳۸۶ش روانه بازار شده است.
معرفی مفسر و تفسیر
علامه محمد جواد بلاغی در سال ۱۲۸۲ قمری برابر با ۱۲۵۰ خورشیدی در محله براق شهر نجف، در میان یکی از قبایل سرشناس عرب این شهر به دنیا آمد. خاندان آل بلاغی از قرن دهم در نجف به دانش و ادب نامور بودند و شخصیت های ارزنده ای به جامعه دینی عرضه داشتند. وی تحصیلات خود را در نجف آغاز کرد. پس از خواندن مقدمات و ادبیات و فقه و اصول در سال ۱۳۰۶ قمری برای ادامه تحصیل راهی کاظمین شد و در این شهر شش سال زندگی و دانش آموخت و از محضر اساتیدی چون سید حسن صدر کاظمینی (م ۱۳۵۴ ق) بهره برد. دوباره در سال ۱۳۱۲ ق به نجف بازگشت. در نجف از دروس حاج آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۲ق)، آخوند خراسانی (م ۱۳۲۹ق) و شیخ محمد طه نجف (م ۱۳۲۳ق) و شیخ محمد حسن ممقانی (م ۱۳۲۳ق) بهره مند شد و در سال ۱۳۲۶ به سامرا رفت تا در درس رهبر بزرگ انقلاب میرزای بزرگ محمد تقی شیرازی (م ۱۳۳۸ق) شرکت کند. در این مرحله به مدت ده سال، تا اشغال سامرا به وسیله انگلیس، در این شهر ماند و ناگزیر به سوی کاظمین هجرت کرد. در آن جا به همکاری با عالمان دین در جهت مقابله با اشغالگران و کسب استقلال عراق مشغول شد. پس از دو سال، یعنی در سال ۱۳۳۸ قمری، به زادگاه خود نجف بازگشت و فعالیت های علمی و دینی خود را که شامل تدریس، تألیف، وعظ و ارشاد میشد، پی گرفت.(1)بی گمان تفسیر آلاء الرحمان یکی از تفاسیر مهم و قابل توجه شیعه است، اما افسوس که مرگ زودرس، به مفسر مجال ادامه و تکمیل آن را نداد، وگرنه طرح مباحث موضوعی و عمیق علمی و نقد و تحلیل های گسترده در زمینه مباحث تاریخی و اعتقادی فرهنگ شیعه را بارورتر مینمود. تفسیر یاد شده از آغاز تالیف، مورد استقبال فراوانی در نجف، قم و بیروت داشته است.
این تفسیر، در دو جلد، به زبان عربی و شامل تفسیر سوره فاتحه و بقره و آل عمران و نساء و قسمت نخست سوره مائده است. در آغاز و مقدمه تفسیر مباحث بسیار بدیع و نغز کتاب را تشکیل میدهد که به مطالبی چون اعجاز قرآن، تاریخ گردآوری، نقد دیدگاه های تحریف، رد انتساب تحریف به شیعه، قرائات سبعه، مجازات قرآن و مباحث دیگری از این دسته پرداخته و به روش تحلیلی و استدلالی در شناخت و دفاع از حریم قرآن مطالبی را ارائه داده است. در پایان مقدمه به منابع کتاب به ویژه در بخش کتاب های روایی شیعه اشاره کرده و در همین قسمت نقد جالبی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری دارد.(2) از منابع تفسیری اهل سنت همچون تفسیر طبری، کشاف زمخشری، درالمنثور سیوطی و در حدیث جوامع شش گانه حدیثی اهل سنت مورد استفاده مؤلف بوده است.
مفسر در شروع تفسیر با بررسی نام سوره و فضیلت تلاوت و محل نزول و اعراب آیه و سپس مباحث ادبی و بیانی و آنگاه پرداختن به مباحث و وجوه تفسیری و کلامی و طرح مباحث فقهی انجام می گیرد. از ویژگی های تفسیر آلاءالرحمن، بهره گیری گسترده از منابع گوناگون و دقت در نقل آنهاست. بلاغی از تفاسیر شیعه و سنی، تفاسیر قدیم و جدید با سبک های گوناگون تفسیری استفاده می برد و روش او در این نقل قول ها جنبه تحقیقی و گزینشی دارد. اقوال آنان را با حساسیت و در جهت تحلیل و تبیین موضوع نقل میکند و گاه با روش مقایسه دو دیدگاه را می آورد.
روش او در نقل اقوال چنین است که اگر در جایی خود مستق؟ مطلبی را در ذیل کلام بیان می کند، که نشان میدهد نظر خاصی دارد و گرنه آن کلام را پذیرفته است. گاه این نقل قول ها از کتاب های عهدین است، در آن صورت و با دقت شگرف خصوصیات کتاب و حتی چاپ و ترجمه های متفاوت را ذکر می کند. از میان تفاسیر معاصر، توجه ویژه ای به تفسیر المنار و نقد مطالب منسوب به عبده دارد.
در طرح و تحلیل پیام قرآن به سراغ روایات اهل بیت عصمت علیهم السلام رفته و همان طور که در پایان مقدمه آمده، منابع خود را ذکر می کند، مانند تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، تفسیر البرهان بحرانی و منابع حدیثی کافی و فقیه و وسائل الشیعه و برخی کتاب های صدوق.(3) و از کتاب های حدیثی اهل سنت، مانند جوامع شش گانه، مؤطا مالک، مستدرک حاکم وکنز العمال متقى هندى و الدر المنثور سیوطی. هر چند بلاغی درباره تفسیر علی بن ابراهیم حساسیت نشان نمیدهد و گویی پذیرفته که این کتاب از آن على بن ابراهیم قمی و کتاب معتبری است، و به همین دلیل بسیار نقل روایت میکند.(4)
از سوی دیگر شیوه بلاغی درنقد روایات تاریخی نزول، با تکیه بر عبارت و روش متن پژوهی است. زیرا وی، ادیبی سترگ بوده و بسیاری از نقدهای او بر لغت پژوهان بر خواسته از احاطه او بر علم لغت و ادبیات است.(5) با تفسیرهای فلسفی، عرفانی و باطنی و یا اشاری، میانه خوبی ندارد.(6)
هرچند خردگرایی جایگاه سترگی در تفسیر دارد. نگرش های کلامی مفسردر مقدمه، مانند اعجاز قرآن، صیانت از اختلاف و تناقض، وجهة تشریع و تدوین و نظام مدنیت و اضطراب روایات جمع قرآن پس از پیامبر آشکار می گردد، نکاتی که در باب تفسیر و قواعد آن گفته، قابل تحلیل مستقل است، خصوصا نکات واژه شناسی، نکات ادبی و بحث مجاز که در نقد تفسیرهایی همچون زمخشری و فخررازی مطرح شده است. سبک تحلیلی و متن پژوهی و نقد روایات اسباب نزول در مثل سوره حج، که مشهور آن را از سوره های مکی شمرده اند و ایشان به این دلیل که در این سوره امر به قتال (آیه ۳۹) شده و احکام حج در مدینه تشریع شده (آیه ۲۷) و دستور به جهاد داده (آیه ۷۸) و موضوع مهاجرت و مهاجران آمده (آیه ۴۰)؛ سوره را مدنی و این مباحث را ناظر به مسائل مدینه میداند.(7)
پی‌نوشت‌ها:
1- مستند این بخش از شناخت نامه علامه بلاغی جلد دوم، به کوشش علی اکبر زمانی نژاد از آثار کنگره بین المللی علامه بلاغی، و البلاغی مفسرة، ج۳، و برخی مجلدات این آثار برگرفته شده است.
2- آلاء الرحمان، ج ۱، ص ۴۹.
3- همان، ص ۱۱۰
4-درباره تفصیل بیشتر توصیف و معرفی این تفسیر ر.ک: مقاله در مجموعه مقالات فارسی کنگره بین المللی علامه بلاغی، جلد چهارم، صفحات ۸۹-۱۲۴، در زمستان ۱۳۸۴ش، که از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی به چاپ رسیده است
5- به عنوان نمونه الاء الرحمن ج ۱، ص 94
6- همان، ص107
7- همان، ص ۱۰۶
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 38-35