شناسنامه تفسیر
نام معروف: الأساس فی التفسیرمؤلف: سعید حوی
تولد: ۱۳۱۴ش/ ۱۹۳۵م. ۱۴۱۱ق
وفات: ۱۳۶۸ش/۱۹۸۹م
مذهب: سنی صوفی اشعرى
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۳۹۸ ق
تعداد مجلدات: ۱۱ جلد
مشخصات نشر: قاهره، دارالسلام للطباعة والنشر، چاپ اول ۱۴۰۵ق، چاپ دوم ۱۴۰۹ق، چاپ سوم ۱۴۱۲ق.
معرفی مفسر و تفسیر
سعید حوی، از نویسندگان معاصر و از اعضای اخوان المسلمین سوریه و از افراد با سابقه حرکت اسلامی در مصر و سوریه است. در ۱۳۱۴ش/ ۱۹۳۵م در محله فقیرنشین علیلیات در حماه متولد شد. مادرش را در خردسالی از دست داد و پدرش، محمد دیب، نیز به اتهام قتل، متواری و سپس زندانی شد. از این رو سعید کودکی را تحت کفالت عمو و مادربزرگش گذراند.پدر و عموی سعید از فعالان سیاسی حماه بودند و به حزب سوسیالیسم عربی که اکرم حورانی تأسیس کرده بود، پیوستند.
آنان همچنین در درگیری با اشغالگران فرانسوی که به خروج آنان از حماه انجامید، شرکت داشتند. مادر بزرگ سعید، نخست او را نزد معلم قرآن و سپس به مدرسه ابتدایی فرستاد؛ ولی پدرش پس از آزادی از زندان، او را از رفتن به مدرسه بازداشت تا کمک کارش باشد. پدرش عمده فروش محصولات کشاورزی بود. او در یازده سالگی به مدرسه شبانه رفت و تحصیلات ابتدایی خود را کامل کرد. سعید از کودکی شیفته مطالعه بود و همین امر او را در نگارش توانمند ساخت.
در دبیرستان به همراه برخی از دوستانش به حفظ و تلاوت قرآن پرداخت، به طوری که در پایان دوره دبیرستان بیشتر قرآن را حفظ بود. سعید حوى در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶م به قصد یادگیری فقه اسلامی، به دانشکده الهیات دانشگاه دمشق رفت و در کلاس درس استادانی چون مصطفی سباعی، محمد مبارک، مصطفی زرقاو معروف دوالیبی حضور یافت. وی در همان سال موفق به حفظ کل قرآن نیز شد. او در این دوران به فعالیت های سیاسی خویش ادامه داد و مسئول گروه اخوان در دانشکده شد؛ هر چند در سال دوم تحصیلش در دانشگاه، اخوان المسلمین به سبب وحدت سیاسی سوریه و مصر منحل شد.
سعید تحت تأثیر شیخ حامد به تصوف نیز متمایل شد و به تشویق او نزد شیوخ تصوف سوریه از جمله محمد هاشمی، ابراهیم غلایینی، رمضان بوطی، و محمدعلی مراد تلمذ و از آنها اجازه اخذ کرد. او همچنین قرآن را نزد علوانی، شیخ قراء دمشق، و فقه را از عبدالوهاب دبس وزیت فراگرفت و از دانش عبدالکریم رفاعی، از بزرگان نهضت اصلاح در قرن چهاردهم، بسیار بهره برد. رفاعی مروج اندیشه تبدیل مساجد به مدرسه بود و خود نیز مدیر مدرسه ای بود که در مسجد زید بن ثابت تأسیس کرده بود.
سعید به تبعیت از وی، یک گروه صوفی با نام فقرا تأسیس کرد که هر یک از اعضای این گروه به فعالیت آموزشی در یکی از مساجد حماه پرداختند. تربیت در خانوادهای سیاسی و اهل مبارزه و این دانش ها و دیدن اساتید متنوع، زمینه های فکری و اجتماعی و اخلاقی بسیاری را برای او فراهم کرد. او به مبارزه روی آورد و سال های بسیاری از زندگی خود را در زندان و تبعید به سر برد؛ در ۱۳۵۰ش /۱۹۷۱م با روی کار آمدن حافظ اسد اجازه یافت به سوریه بازگردد. در حالی که کتاب هایش نیز از سوی برخی دولت های عربی، ممنوع بود. حوی از اعضای شورای رهبری اخوان المسلمین در سوریه نیز بود و در فعالیت های اخوانی مشارکت جدی داشت تا این که به سبب بیماری از این سمت استعفا کرد. سال های پایانی حیات جوی با درد و بیماری توأم بود و سرانجام در ۱۳۶۸ش/۱۹۸۹م در ۵۴ سالگی در عمان درگذشت.
این تفسیر، محصول تلاش علمی وی در زندان و یکی از مفسران زندان نویس بین سال های ۱۳۵۲ - ۱۳۵۷ش، ۱۹۷۳- ۱۹۷۸م است. از آثار و تألیفات وی، کتاب حزب الله اخلاق و ثقافة الله جل جلاله (دراسات منهجیة هادفة) الرسول (دراسات منهجیة هادفة) الاسلام (دراسات منهجیة هادفة) الأساس فی السنة الأساس فی التفسیر .
روش تنظیم این تفسیر، جدید و به گونه ای است که تاکنون هیچ کس این گونه در باب مناسبات آیات و سوره ها نپرداخته است. البته در گذشته نیز کسانی مانند بقاعی در تفسیر نظم الدرر، به مساله ارتباط آیات و سوره ها اهتمام نشان داده اند، اما همان گونه که توضیح خواهیم داد، نه آن چنان که سعید حوی در الاساس فی التفسیر آورده و به شکل جزیی دارد، طرح او صورت نظام واره است. به عقیده حوی، وحدت موضوعی قرآن در سطح دارد: سوره ها و آیات او با تأکید بر حدیثی نبوی که قرآن را به چهار قسم (بخش) تقسیم می کند، از بقره تا توبه را قسم طوال، تا سوره قصص را مئین، تا سوره ق را قسم مثانی و تا انتهای قرآن را قسم مفصل به شمار می آورد و هر قسم را دارای وحدت مضمونی می داند. مبنای او در این تقسیم حدیث نبوی مشهور است که قرآن را بر چهار دسته تقسیم کرده، گویی ترتیب سوره های قرآن کریم را توقیفی میداند و تئوری تناسب آیات خود را پی می ریزد. پیام اساسی هر دسته را مشخص می کند و آنگاه نظمی از توضیح و تفصیل در مجموعه هر یک از سوره ها را استخراج و ارتباط مجموعی پیام های هر دسته را با دسته های دیگر معین می کند.(1)
همچنین آیات هر سوره را به چند مقطع، فقره و مجموعه تقسیم کرده و مقاصد هر سوره را، در هر یک از این بخش ها واکاویده است. وی ارتباط و پیوستگی لایه های مختلف سوره را ذیل عنوان سیاق سوره مضمون کلی سوره، سیاق مقطع(وحدت مضمونی فقرات) و سیاق قریب (ارتباط و تناسب مجموعه آیات هر مقطع) نشان داده است. جز این ویژگی، تفسیر وی در بعد تربیتی و هدایتی و بلکه حرکت آفرینی، بسیار قوی است که مانند آن تنها در تفسیر «فی ضلال القرآن» سید قطب، «من وحی القرآن» سید محمدحسین فضل الله و «پرتوی از قرآن» آیت الله طالقانی مشاهده می شود. از سوی دیگر، به مسأله اثبات اعجاز قرآن در جای جای این تفسیر بها می دهد و هر جا که تناسب داشته به اعجاز بیانی، علمی، تاریخی، و اسلوبی می پردازد. از این روی، به تناسب آیات و سوره ها نیز اهمیت می دهد تا آنجا که شاید بیشترین سخن و مهم ترین گرایش وی در سراسر تفسیر همین جهت باشد.
در آغاز تفسیر، مقدمه ای مفصل درباره شرایط عصر حاضر و نیاز جامعه به طرح مسائل قرآنی از زاویه ای جدید و با نثری دلنشین و جذاب با توجه به تجربه و پژوهش های مفسران پیشین دارد؛ آنگاه درباره روش تفسیری خود سخن می گوید. منابع اصلی تفسیر را که چهار تفسیر مشهور عامه یعنی تفسیر نسفی، ابن کثیر، روح المعانی آلوسی و فی ظلال القرآن سید قطب باشد را بیان میکند و می گوید: آنچه را دیگران در باب توضیح مفاد تفسیر و در لابه لای کنکاش های فراوان آوردهاند، من دیگر تکرار نمیکنم. کسانی که علاقه مند به این نوع بحث های آکادمیک باشند، باید به آن تفاسیر مراجعه کنند. من در پی ارائه طرحی نو از تفسیر در مناسبات آیات و سوره ها هستم، اما نه مناسبت آیه در یک سوره، یا یک سوره یا یک سوره با سوره پیشین و پسین خود، بلکه مناسبت همه قرآن با یکدیگر و نسبت و ارتباط بین جمع آیات و سوره ها و استخراج یک وحدت موضوعی کامل از قرآن.
از دیگر ویژگی های این تفسیر، دیدگاه وی درباره احیاگری اسلامی مبتنی بر آموزه های عرفانی و جریان استاد خود رفاعی در طریقت نقشبندی است. به همین سبب وی مفهوم تان ربانیت را از تلفیق مفهوم سلفیه و تجدید عرضه کرد. به نظر او ربانی، صوفی عالم و وارث میرام سلف است که وقتی به این مقام رسید باید پا به عرصه عمل و تبلیغ بگذارد. همچنین او عنایت به اعجاز قرآن و تفسیر آیات خلقت جهان و انسان دارد که نه در حد افراطی تفسیرهای علی عصر، بلکه ارتباط بین آیات قرآن و علوم جدید را در حدی که تازگی و اتقان قرآن پژوهان را بیان میکند. این تفسیر توجه بسیاری از قرآن پژوهان را به خود جلب کرده و چندین رساله دانشگاهی، از جمله رساله «نظریة الوحدة القرآنیة فی تفسیر سعید حوى» از جمیله موجار الجزائر (۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م) و رساله «سعید حوى و منهجه فی التفسیر از سعدی زیدان بغداد ۱۴۱۸ق/۱۹۹۲م»، در باب دیدگاه و روش تفسیری او انجام شده است.
پی‌نوشت:
1- تقسیم بندی های چهارگانه بدین شکل است که هفت سوره طولانی تا سوره برائت سوره های طوال نام می گیرند و از سوره یونس تا سوره قصص سوره های مئین و از عنکبوت تا سوره ق مثانی هستند، و از الذاریات تا آخر قرآن مفصلات هستند.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 51-47