شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر الإکلیل على مدارک التنزیلمؤلف: شیخ محمد عبدالحق الله آبادی
تولد: ۱۲۵۲ ق
وفات: ۱۳۳۳ ق
مذهب: حنفی، اشعری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۷ جلد
مشخصات نشر: حیدر آباد، مطبعه الکلیل المطابع، ۱۳۳۰ ق، قطع رحلی بزرگ.
معرفی مفسر و تفسیر
شیخ محمد الله آبادی هندی، عالم و عارف دارای مسلک حنفی است که زادگاه وی در شبه قاره بوده و تحصیلات خود را در الله آباد گذرانده و در اواخر عمر ساکن شهر مقدس مکه شده و مرجع همشهریان خود در زمینه مسائل احکام و حج بوده است. از او، جز تفسیر، چند اثر در باب فقه و منطق بر جای مانده است.الاکلیل، تفسیری شرح گونه است بر تفسیر مدارک التنزیل و حقایق التأویل ابوالبرکات نسفی، که ما در همین کتاب آن را معرفی خواهیم کرد. مؤلف، از کتاب و تفسیر خود به حاشیه مدارک التنزیل یاد کرده است. از سوی دیگر نباید از یاد بریم که مدارک التنزیل نسفی، گزیده تفسیر کشاف و متأثر از روش ادبی و بلاغی تفسیر کشاف زمخشری است و هدف وی، پالایش عقاید اعتزالی وی در تفسیر بوده است. بر این اساس، تمایز الاکلیل و مدارک التنزیل در تثبیت عقاید اشعری و قهر برخوردار از مباحث ادبی و بلاغی است.
روش نسفی و الله آبادی در شرح و حاشیه نویسی چنین بوده است که هر جا زمخشری در دفاع از عقاید اعتزال سخنی گفته و آیات را به آن شکل تفسیر کرده، این دو به دفاع از عقاید اشاعره پا به میان گذاشته و استدلال آنها را پاسخ گفته اند.
شیوه نگارش و بیان الله آبادی، تقویت بنیه علمی تفسیر نسفی نیست، بلکه شرح و تقریر آراء و آوردن توضیحات تاریخی و رجالی و افزودن بحث های ملل و نحل است. بدین جهت تفسیر الإکلیل، کتابی است مشحون از بحث های تاریخی و دائرة المعارفی و کمتر جایی به چشم می خورد که مفسر نسبت به عقاید نسفی نقد و حاشیه ای داشته باشد.
همچنین منهج الله آبادی در شروع تفسیر بدین شکل است که نخست، قسمتی از متن کتاب مدارک التنزیل را می آورد سپس شرح و توضیح میدهد. در این توضیحات، گاه تأکید بر مسائل ادبی از صرف نحو، معانی، بیان و لغت دارد و گاه تأکید بر مسائل تاریخی و یادکرد قصص قرآن کریم، گاه ذکر فرقه ها و مذاهب، و گاه ارائه مطالب فقهی با تأکید بر فقه حنفیه.
در این تفسیر، بحثی مقدمی در باب علوم قرآن و مقدمات تفسیر و یا حتی اهداف و روش تفسیری ارائه نشده است. وی چون کلام نسفی را بسیار مختصر یافته، تنها اطلاعاتی را بدان افزوده است. مفسر، منابع تفسیری و افزودنی های خود در این کتاب را مشخص و نام کتاب و مؤلف و برخی اطلاعات دیگر را ذکر می کند.
به نظر می آید که چون اکلیل متن آموزشی بوده، مفسر میخواسته آن را شرح دهد به گونه ای که محصل با معانی کتاب آشنا شود، نه این که نکاتی را به آن بیافزاید، یا نقدی بر تفسیر داشته باشد، و یا وجوه و احتمالات تفسیری را بیاورد.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 74-73