شناسنامه تفسیر
نام معروف: انوار درخشان در تفسیر قرآنمؤلف: سید محمد حسین همدانی نجفی معروف به آقانجفی
تولد: ۱۲۸۲ش / ۱۳۲۲ق
وفات: ۱۳۷۵ش/ ۱۴۱۷ق
مذهب: شیعه
زبان: فارسی
تاریخ تألیف: ۱۳۸۰-۱۴۰۴ ق
تعداد مجلدات: ۱۸ جلد
مشخصات نشر : تهران، کتابفروش لطفی، قطع وزیری، ۱۳۸۰-۱۴۰۴ق. با تصحیح آقایان محمدباقر بهبودی و مهدی انصاری، خوشنویس و گنجی پور.
معرفی مفسر و تفسیر
علامه مفسر آیت الله سید محمدحسین همدانی نجفی از علمای بزرگ معاصر است که در خانواده علم و تقوی در شهر نجف متولد شد. پدر ایشان از شاگردان ملاحسینقلی همدانی و حاج سیداحمد کربلایی بود که در سیر و سلوک و حالات آموزنده مشهور است. ایشان با تأثیر از پدر و دیگر اساتید در رشته های گوناگون معارف اسلامی، بالندگی یافت و به درجه اجتهاد رسید و آثار علمی در زمینه اصول، حدیث و تفسیر به نگارش در آورد.(1)انوار درخشان از جمله تفاسیر کامل فارسی دوران معاصر است که با جهت گیری های شیعی و در قالب اصطلاحات و مفاهیم فلسفی و عرفانی نگاشته شده است.
ویژگی مهم این تفسیر را باید در بحث های معنوی، انسان شناسی و معادشناسی آن دانست. این تفسیر با نثر و ادبیات فارسی و در قالب فرهنگ عمومی حوزه های علمیه شیعه و ترکیب جمله های فارسی همراه با اصطلاحات عربی متداول نگارش یافته است. وی در آغاز تفسیر، مقدمه ای در باب اهمیت قرآن و جایگاه آن در میان مسلمانان دارد. همچنین به لزوم آموزش به فرزندان و تلاوت قرآن به صورت روزانه تأکید دارد. عمده ترین منابع تفسیر، روایات است که از بخش عظیمی از جوامع روایی شیعه و سنی نقل گردیده است.
مطالب تفسیری کتاب بر دو قسم است، آنچه از ادبیات، لغت، روایات، وجوه و احتمالات تفسیری و شرح و توضیح جملات گفته شده، بخش نقلیات تفسیر را تشکیل می دهد؛ و آنچه که به تحلیل و توصیف و نتیجه گیری و برداشت هدایتی و اخلاقی از آیات بر می گردد، در مجموع دیدگاه مفسر را تشکیل میدهد و با تعبیر: «مفسر می گوید» بیان شده است.
بخش ترجمه این تفسیر نیز قابل توجه است. ویژگی مهم این ترجمه، روانی و روشن بودن مفاهیم و پیام آیه است که مفسر با افزودن برخی توضیحات، خلاصه دیدگاه خود را در تفسیر آیه و مجموع بحث را ارائه می دهد و ضمایر و قیود کلام را مشخص می کند و در غالب و شکل بندی جملات عربی قرار نمی گیرد، بدین جهت این ترجمه از نظر شیوه ارزیابی ترجمه ها، در قسم ترجمه های تفسیری قابل توجه است.
روش نگارش این تفسیر چنین است که پس از ذکر نام سوره و احیانا تعداد آیات و مدنی یا مکی بودن سوره (در آغاز مجلدات) یک آیه یا چند آیه هم موضوع را نگاشته، سپس زیر عنوان «خلاصه» ترجمانی از آیه را به ترتیب آیات بیان کرده و آنگاه به عنوان «شرح» آیات کریمه را تفسیر می کند. روش مؤلف در آوردن خلاصه و اطلاعات ادبی در تمام مجلدات، یکسان نیست. در جلد اول به تجزیه و ترکیب و برخی اطلاعات علوم قرآنی اشاره دارد؛ خلاصه و ترجمه آیات را فقط تا جلد هفتم می آورد، اما تا پایان مجلدات پس از شرح و تفسیر از اهتمام به آوردن احادیث و بهره گیری از روایات اهل بیت (علیهم السلام) کاسته نمی شود.
عمده ترین منابع کتاب، در بخش نقل روایات است که از بخش عظیمی از جوامع روایی شیعه و سنی نقل گردیده است، اهم این منابع به شرح زیر هستند: تفسیر منسوب به امام حسن عسکری: راوی این تفسیر محمد بن قاسم جرجانی استر آبادی (م قرن چهارم) است. تفسیر عیاشی: محمد بن مسعود سمرقندی عیاشی (قرن سوم) این تفسیر نیز روایی و از اهل بیت نقل حدیث میکند. مانند: تفسیر قمی: علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (متوفای بعد از سال ۳۰۷ ق) این تفسیر منسوب به على بن ابراهیم است و در حقیقت گرد آوری از چند تفسیر است، که یکی از آنها تفسیر قمی است. کافی از محمد بن یعقوب کلینی (م ۳۲۸ق). از کتاب های چهارگانه حدیثی مقبول شیعه. من لا یحضره الفقیه از محمد بن علی بن بابویه (م ۳۲۹ق) معروف به شیخ صدوق، نیز از کتاب های چهارگانه حدیثی شیعه و برخی از آثار حدیثی و تفسیر مأثور.
یکی از نکات شایان ذکر در تفسیر انوار درخشان، گرایش قابل توجه به تفسیر اجتهادی و نقد و تحلیل عقلی در ذکر احتمالات است. به همین دلیل در مواردی که ظاهرا با دلیل عقلی تعارض داشته باشد، حقیقت عقلیه را مقدم می دارد و به ظاهر آیه اکتفا نمی کند.(2) همچنین هر جا که مناسبتی پیش آمده در موارد متعدد با اصل فلسفی و قاعده عقلی آیات قرآن را تشریح کرده است. (3)
پی‌نوشت‌ها:
1- مجله حوزه، شماره ۳۰، ص ۳۱.
2- به عنوان نمونه نگاه کنید، انوار درخشان، ج ۱۴، ص ۱۲۵، داستان حضرت سلیمان و مسأله برگرداندن خورشید.
3- برای توضیح بیشتر درباره تفسیر انوار درخشان به مقاله نویسنده در مجموعه مقالات تفسیرپژوهی یا در مجله بینات عدد ۱۷، سال پنجم، بهار ۱۳۷۷، در ص۲۶-۵۱، و همایش بزرگداشت علامه محمدحسین نائینی در سال ۱۳۷۹ش، با عنوان سیری در آراء و اندیشه های نابغه بزرگ شیعه حضرت آیت الله میرزا محمدحسین غروی نائینی، (م ۱۳۵۵ ق) با عنوان: تفسیر قرآن کریم در خاندان نائینی، در ص ۲۱۷، مراجعه کنید.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 88-85