شناسنامه تفسیر
نام معروف: بدائع التفسیر الجامع لتفسیر الامام ابن قیم الجوزیةمؤلف: حافظ شمس الدین محمد بن ابی بکر دمشقی معروف به ابن القیم
تولد: ۶۹۱ ق - ۱۲۹۲ م
وفات: ۷۵۱ ق - ۱۳۵۰م
مذهب: حنبلی سلفی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: جمع آوری مؤلف: ۱۴۱۳ق
تعداد مجلدات: ۵
مشخصات نشر: طبع اول، المملکة العربیة السعودیة، الدمام، دار ابن الجوزی ۱۴۱۴ ق - ۱۹۹۳ م، گردآوری و توثیق نص و تخریج احادیث: یسری سید محمد أحمد على.
معرفی مفسر و تفسیر
ابوعبدالله شمس الدین محمد بن أبی بکر الزرعی دمشقی مشهور به ابن قیم الجوزیة. تولد او در هفتم صفر سال ۶۹۱ ق، در شهر دمشق بود. او در بیت علم و دین، رشد یافت و پدر او شیخی صالح عابد بود، که احکام و فرائض را یاد گرفت و در کنار پدر در مدرسه الجوزیة تعلیم گرفت مدرسه ای در بازار قمح در دمشق). از اساتید دیگر او، ابن قدامه مقدسی متوفای ۷۱۵ ق است.چون ابن تیمیة از دیار مصر در سال ۷۱۲ ق بازگشت، ملازم او شد و تا مرگ او همراه و ملازم بود.(1) وی حنبلی مذهب و یکی از شاگردان فکری و وفادار به ابن تیمیه در آثار و تألیفات او بود و از او فقه و اصول را فرا گرفت. اهل عبادت و تهجد و صاحب تألیفات زیادی در علوم تفسیر، اصول دین، فقه الحدیث و عرفان بود.(2) شاگرد او این کثیر در حق او می گفت: «سمع الحدیث واشتغل بالعلم وبرع فی علوم متعددة، ولا سیما علم التفسیر والحدیث». ابن قیم در سن ۶۰ سالگی ۱۳ رجب سال ۷۵۱ ق وفات کرد و در مقبره باب الصغیر دفن گردید.(3) آثار و تألیفات او به بیش از ۶۶ کتاب می رسد.(4) که از مهم ترین آنها:
۱- اجتماع الجیوش الاسلامیة على غزو المعطلة والجهمیة.
2- الکافیة الشافیة فی الانتصار للفرقة الناجیة.
3- حادی الأرواح الى بلاد الأفراح.
4- مفتاح دار السعادة ومنشور ولایة العلم والارادة.
5 - شفاء العلیل فی القضاء والقدر والحکمة والتعلیل.
6- اغاثة اللهفان من مصاید الشیطان.
7- احکام اهل الذمة.
8- التبیان فی تفسیر القرآن.
9- اعلام الموقعین عن رب العالمین.
10- جلاء الأفهام فی الصلاة والسلام علی خیر الأنام.
11- مدارج السالکین.
ابن القیم گرچه تفسیری به صورت مستقل ننگاشته و آرزوی نگارش آن را داشته است،(5) اما کارهای فراوانی در تفسیر آیات داشته و به مناسبت در کتاب های گوناگون خود به تحلیل و نقد انظار و مباحث کلامی مورد توجه استاد خود پرداخته است. از این رو، پیش از این محقق سلفی شیخ محمد اویس الندوی دانش آموخته دانشگاه تگرام هندی به گردآوری مباحث قرآنی تفسیری او پرداخته و آنها را در یک جلد تنظیم و ترتیب کرده است. همچنین حمد الحمد الصالحی نیز از کتب ابن القیم به اسم: «الضوء المنیر على التفسیر» در شش جلد از ۲۶ اثر او کاری دیگر جمع آوری کرد.(6)
پس از او یسری سید محمد، با کاری گسترده تر به کار گردآوری آثار قرآنی پرداخت، زیرا که این مباحث قرآنی در مجموع آثار او پراکنده بود و ندوی و صالحی همه آنها را ندیده بودند و چون این کارها در شناخت موضع ابن القیم به ویژه در مباحث قرآنی کلامی دارای اهمیت است، مانند تفسیر ابن تیمیه (تفسیر الکبیر) و تفسیر شاگرد دیگر او ابن کثیر گردآوری شد، و لازم بود که معرفی گردد.
این تفسیر همه سوره های قرآن را مشتمل نمی شود و او تنها 109 سوره را گردآوری کرده و درباره سوره های القدر و القارعة و الفیل و قریش و الکوثر توضیحاتی پیدا نکرده تا در این مجموعه قرار دهد. محقق مقدمه درباره روش خود ننگاشته تا توضیح دهد که چه کاری انجام داده و روش او چه بوده است. تردیدی نیست که ابن القیم متأثر از اندیشه های سلفی ابن تیمیه بوده و مجموعه آثار او با این جهت گیری نوشته شده و قهر می تواند با گرایش کلامی و در بیان عقاید و کلام باشد. ابن قیم نقش بسیاری در آن منطقه داشته و در کسان بسیاری از آن جمله محمد عبده، رشید رضا، شیخ محمود شلتوت، شیخ محمد مدنی، محمد عبدالله دراز، و أبو الاعلى المودودی است.(7) چنان که بعدها در قرن دوازدهم از این تیمیه و او محمد بن عبدالوهاب (م ۱۲۰۶) اثر گذاشت و جریان وهابیت را به وجود آورد.(8)
روش او در تفسیر بدین گونه است که در آغاز آیات را ذکر می کند، سپس به تفسیر بیانی و تحلیلی روی می آورد، اگر در جایی به اجمال و در جایی به تفصیل مناسب با آن بخشی که برگزیده شده روی آورده است.
ترتیب مباحث این تفسیر در کتاب با مباحث سوره حمد آغاز می گردد. البته ابن القیم، در کتاب: «البدایع فی علوم القرآن» بخشی را به بحث «تقدیم و تأخیر عطفی» و بیان اسباب آن اختصاص داده است. (9) وی ابتدا نظر سیبویه را در مورد حرف «واو» نقل می کند که «واو» عطف برخلاف «فاء و ثم» دلالت بر «ترتیب» و «تعقیب» ندارد و تنها علت تقدیم در معطوف های آن، «اهتمام» است. سپس نظر سهیلی (۵۸۱ ق) را نقل می کند که معتقد است نظر سیبویه نیاز به بسط و توضیح بیشتر دارد چرا که باید علت اهتمام در هر «تقدیم و تأخیر عطفی» مشخص شود و این بحث به خاطر اهمیت زیادی که در آیات حکیمانه الهی دارد نیاز به بذل توجه بیشتری دارد. ابن القیم بعد از آن، نظریات زملکانی را در مورد اسباب «تقدیم و تأخیر عطفی» با اندکی اختلاف، نقل می کند و فقط به جای اصطلاحات «ذات»، و «شرف» که زملکانی به کار برده از اصطلاحات «طبع» و «فضل و کمال» استفاده کرده است.(10)
ابن القیم پس از آنکه نظرات «زملکانی» را به صورت کامل نقل کرد، دیدگاه های خویش را در مورد شواهد قرآنی بیان میکند و اسباب و معانی دیگری را بر آن چه زملکانی گفته بود، می افزاید؛ مثلا در مورد تقدیم «نبیین» بر «صدیقین» در آیه ۶۹ سوره نساء علاوه بر سبب «شرافت» به این مطلب اشاره میکند که صدیق، در واقع کسی است که سخن پیامبر را به صورت کامل تصدیق میکند و لذا پیامبر باید قبل از صدیق ذکر شود. (11)
ابن القیم در روند کشف و بسط علل تقدیم و تأخیر به «سیاق کلام» عنایت ویژه ای دارد، مانند آنچه در مورد تقدیم جن و انس، سمع و بصر، رکوع و سجود، اموال و اولاد و غیره بیان کرده است. وی همچنین تقدیم نفس بر مال در آیه ۱۱۱ سوره توبه و تقدیم مال بر نفس در آیات دیگر را که علمای پیشین مطرح نکرده بودند، بیان میکند و با توجه به سیاق آیات سبب آن را توجیه می نماید.(12) البته ابن القیم گاهی نیز به نظر زملکانی نقد وارد می کند، مثلا مخالفت او با این نظر که علت تقدیم جن بر انس، اشتمال جن بر ملائکه و برتری ملائکه بر انسان هاست.(13) وی همچنین در مورد تقدیم سجده بر رکوع در آیة ۴۳ سوره آل عمران: «یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ» (ای مریم، خدای خود را با فروتنی فرمانبردار باش و با نمازگزاران سجود و رکوع کن) سیبی را ذکر کرده که قبل از آن سابقه نداشته و آن «تقدم الاعم ثم الاخص» است.(14)
از ابن القیم در این تفسیر، به مسأله «تقدیم و تأخیر» توجه داشته است. مثلا در تفسیر آیة ۴۹ و 50 سوره شوری: « لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثًا وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ الذُّکُورَ * أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَانًا وَ إِنَاثًا وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشَاءُ عَقِیمًا إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ». (خدای راست پادشاهی آسمان ها و زمین آن چه خواهد می آفریند به هر که خواهد دختران می بخشد و به هر که خواهد پسران می بخشد یا آنان را پسران و دختران هر دو می دهد، و هر که را خواهد نازا و بی فرزند می گرداند، که او دانا و تواناست).
۱- ابن القیم من آثاره العلمیة. دکتر أحمد ماهر البقرى. القاهرة، ط ۴، ۱۴۱۰ق، مکتبة نهضة الشرق، ۴۱۲ صفحه
۲- منهج أهل السنة فی تفسیر القرآن الکریم. دراسة موضوعیة لجهود ابن القیم التفسیریة. دکتر صبرى المتولی، رسالة دکترا. القاهرة، دار الثقافة و النشر و التوزیع، ط1، ۱۹۸۶ م، ۴۷۰ صفحه
۳- منهج ابن القیم فی التفسیر. لمحمد أحمد السنباطی. مطبعة الأمیریة، القاهرة، ۱۳۹۳ ق - ۱۹۷۳م.
۴- التفسیر القیم للإمام ابن القیم. جمعه السلفی المحقق الشیخ محمد اویس الندوی الکهنوی بتحقیق محمد حامد الفقى. القاهرة، مطبعة السنة المحمدیة، ۱۳۶۸ ق - ۱۹۴۹م، ۶۳۱ صفحه.
5- ابن القیم الجوزیة حیاته، آثاره، موارده. بکر عبدالله أبو زید. الریاض، دار العاصمة، ط۴، ۱۴۱۲ق، ۴۰۰ صفحه.
۶- ابن القیم وحسه البلاغی فی تفسیر القرآن. الدکتور عبدالفتاح لاشین، بیروت، دار الرائد العربی، الطبعة الأولى، ۱۴۰۲ ق - ۱۹۸۲ م، ۲۲۹ صفحه.
7- الامام ابن القیم. توفیق محمد شاهین، قاهرة، مکتبة وهبة، الطبعة الأولی، ۱۴۱۷ ق - ۱۹۹۷ م.
8- ام ابن القیم وآثاره فی التفسیر، قاسم بن احمد القئردی، رسالة جامعیة ماجستیر من جامعة الامام محمد بن سعود الإسلامیة، ریاض، ۱۴۰۳ ق (15).
۹- منهج ابن القیم فی تفسیره القرآن الکریم. جاسم محمد سلطان الفهداوی، جامعة بغداد، العلوم الاسلامیة، ۱۹۹۵ م، ماجستیر. (16).
پی‌نوشت‌ها:
1- البدایة والنهایة، ج، ص۷، ص۶۵
2- داوودی، طبقات المفسرین،ج ۲، صص ۹۱-۹۳
3- مقدمه سید محمد، بدائع التفسیر من بسری، ج ۱، ص ۲۷، و البقری، ابن القیم من آثاره العلمیة، ص۱۰ و ص۱۶۶
4- ابن القیم من آثاره العلمیة، ص ۱۸۶
5- بدائع الفوائد،ج ۱، ص ۱۴۱
6- الریاض، مؤسسة النور للطباعة والتجلید بالتعاون مع مکتبة دار السلام، ۶ مجلدات
7- بدائع التفسیر،ج ۱، ص ۷۸، من مقدمة الجامع والمؤلف
8- ابن القیم من آثاره العلمیة ، ص۱۹۱
9- ابن القیم، محمد بن ابی بکر، البدائع فی علوم القرآن، به تحقیق یسرى السید محمد، بیروت : دار المعرفه، ۱۴۲۴ ق/ ۲۰۰۳ م، صص ۲۲۳- ۲۴۲
10- همان، ص ۲۲۳
11- همان، ص ۲۳۲
12- همان، ص ۲۳۹
13- همان، ص ۲۲۸
14- همان، ص ۲۴۲
15- کتابنامه قرآن ج 1ص 100
16- الصفار، الجامع للرسائل والأطاریح، ص ۳۱ درباره دیدگاه ابن القیم در گرایش اشاری و صوفی: ر. ک: منهج أهل السنة فی تفسیر القرآن دکتر صبری المتولی با عنوان: الاتجاه الصوفی، ص۹۸، و مدارج السالکین از همان مؤلف، ج ۱، ص ۱۴۹
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 122-117