شناسنامه تفسیر
نام معروف: البرهان فی تفسیر القرآنمؤلف: سید هاشم حسینی بحرانی
وفات: ۱۱۰۷ق
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: عربی
تاریخ تألیف: 1095ق
مجلدات: ۴ جلد
مشخصات نشر: چاپ اول، تهران، چاپخانه آفتاب، ۱۳۷۵ق، به اشرف ابوالقاسم سالک همراه با مقدمه مرآق الانوار و مشکوۃ الاسرار. چاپ دوم بر اساس افست از همین چاپ در پنج جلد: قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قطع رحلی، و بیروت، دارالهادی، همین چاپ را در قطع وزیری افست کرده است. قم، مؤسسه بعثت با حروف چینی و تحقیق و تصحیح با مقدمه شیخ محمدمهدی آصفی در پنج جلد در قطع رحلی منتشر شده است. ۱۴۱۵ق - ۱۴۱۷ق.
معرفی مفسر و تفسیر
سید هاشم حسینی بحرانی از علمای کتالان بحرین و از محدثین سخت کوش شیعه در قرن دوازدهم است. بیشتر آثار او گردآوری اخبار در زمینه های مختلف متناسب با عصر بحرانی و عهد صفوی است. البرهان، تفسیری است روایی مربوط به قرن یازدهم که مؤلف آن بر اساس تفاسیر روایی قدمای اصحاب امامیه، مانند فرات، عیاشی، محمدبن عباس ماهیار، علی بن ابراهیم، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام)، و برخی از تفاسیر زیدیه و غیره دست به جمع آوری روایات اهل بیت (علیهم السلام) زده است و هدفش گردآوری و تنظیم آنها بر اساس ترتیب قرآن بوده است. در این جهت مانند دیگر تفاسیر روایی به نقد و توضیح روایات دست نزده و از خود توضیحاتی نیاورده است، بلکه از کتاب هایی مانند شیخ رجب برسی در کتاب «مشارق انوار الیقین فی أسرار امیرالمؤمنین» و جامع الاخبار و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری نقل کرده است که در پیش محققان شیعه غیرقابل اعتماد و مجهول الهویه است.آنچه درباره این کتاب قابل توجه است، گرایش فکری مؤلف آن است که از نظر برخورد با روایت دارای مسلک «اخباری» است. همین مسأله عامل اهتمام فوق العاده وی به گردآوری روایات به این شکل و با تسامح در نقل شده است.
بحرانی در آغاز تفسیر، مبادرت به نگارش مقدمه ای اثری کرده است، به این معنا که مباحثی را در باب فضل علم و متعلم، فضل قرآن، جایگاه ثقلین در اسلام ، نهی از تفسیر به رأی و موضوعات دیگر عنوان کرده و در ذیل آیه تنها به ذکر روایات در موضوعات یاد شده بسنده کرده است. این مقدمات بالغ بر ۱۶ عنوان می شود. منابع روایی او بیش از ۵۸ کتاب است.
وی در مقدمه، درباره علل تألیف و چگونگی کار خود توضیح می دهد و در همانجا می گوید: «من در مواردی که در آیه ای روایتی نیافتم، سخنان على بن ابراهیم در تفسیر را نقل میکنم چون کلام او به منزله روایت است، زیرا شاگرد امام و منسوب به امام است» (1)
در مقدمه چاپ اخیر کتاب، آقای محمدمهدی آصفی، پس از بحثی طولانی درباره تفسیر و روش اهل بیت (علیهم السلام) و منهج أثری، ضمن جملاتی کوتاه به روش بحرانی انتقاد میکند و متأسف می شود که مؤلف روایاتی را در تفسیر نقل کرده که ضعیف، ساختگی و مشتمل بر غلو است، هم چنان که در این کتاب به منابعی استناد شده است که متهم به غلو، مجهول و غیر قابل اعتمادند.(2)
در چاپ های پیشین این کتاب، کار دیگری انجام شده و آن الحاق مقدمه تفسیری دیگر به این کتاب است به نام «مرآة الانوار و مشکوۃ الاسرار» از ابوالحسن عاملی اصفهانی که سوگمندانه از نظر عقاید و سبک گزینش روایت، شیوه سید هاشم بحرانی را پیموده و به راهی در باب قرآن کریم قدم گذاشته است که برخی از سلفیین و اخباریین قدم گذاشته اند و هرگز نمی تواند با مبانی شیعه و با اندیشه بزرگان و محققان شیعه سازگار باشد. اگرچه بحرانی و اصفهانی تنها از نگاه نقل به این مباحث پرداخته اند و خود، داوری نکرده اند.
در حقیقت، این کتاب را نمی توان تفسیر نامید، بلکه این کتاب را جامع روایات تفسیری می توان نامید که مجموعه حدیثی در باب روایات مربوط به قرآن است که محققین و حدیث شناسان می توانند از آن استفاده کنند، زیرا این کتاب نه توضیح و تشریح آیه است، و نه الزاما آن روایات در سطح بیان و تفسیر آیه، بلکه گاه در بیان مصادیق و تأکیدهای فرقه ای و در تقابل های مذهبی به منابع حدیثی راه یافته است. و از آنجا که این روایات قرآنی، شامل همه آیات نمی شود، و نمی تواند تمام ۶۲۳۶ آیه را پوشش دهد و آنهایی که ناظر به آیات است، به بخشی از آیه یا کلمه ای از آیه، یا تأویل و یا احیانا تطبیق و یا اقتباس از آیه است، طبعا تفسیر آیات تلقی نمی گردد.
الگوی روایات تفسیری در این زمینه در میان قدما، تفسیر طبری و تفسیر ابن کثیر در تفاسیر اهل سنت است و در شیعه می توان در دوره معاصر به تفسیر اطیب البیان و یا تفسیر الاثرى الجامع آیت الله معرفت اشاره کرد که روایات را همراه با شرح و توضیح و نقد و بررسی انجام داده است. لذا در مقام نقد و بررسی و ارزیابی و چگونگی دلالت این روایات کاری مستقل به عنوان تفاسیر متخذ از آنها انجام می گیرد و در این کتاب چنین مباحثی یافت نمی شود.
به همین دلیل، بسیاری از محققین و علمای بزرگ شیعه نسبت به برخی از روایات آن، مثل روایات تحریف، یا اسرائیلیات متأثر از مجامع اهل سنت، حساسیت نشان داده و آنها را قبول نکرده اند و جای تحقیق و ارزیابی دقیق تری از این روایات را خالی دانسته اند. کاری که آیت الله معرفت در تفسیر الاثرى الجامع انجام داده، ناظر به پژوهشی حدیثی و تفسیری نقادانه در این حوزه و در حقیقت عنوان تفسیر اثری متناسب با تحولات و دانش تفسیر است.
پی‌نوشت‌ها:
1- البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۶ از متن کتاب، از چاپ بنیاد بعثت قم.
2- همان، ص41 مقدمه از چاپ بنیاد بعثت قم.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 154-151