شناسنامه تفسیر
نام معروف: البلابل القلاقلمؤلف: ابوالمکارم محمود بن محمد قوام الدین حسنی واعظ
تولد: حیات در قرن هفتم (بین سال های ۶۴۰- ۷۲۰)
تاریخ تألیف: ۷۲۰ ق
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۴جلد
مشخصات نشر: تهران، نشر مؤسسه احیای کتاب، چاپ اول، سال ۱۳۸۰ ش، قطع وزیری. تصحیح و تحقیق محمدحسین صفاخواه.
معرفی مفسر و تفسیر
ابو المکارم محمود بن محمد بن ابو المکارم قوام الدین حسنی واعظ که در قرن هفتم می زیسته، و افزون بر تألیف کتاب ها به وعظ و ارشاد مردم مشغول بوده است. وی از نوادگان و احفاد ابن زهره (م ۵۸۵ق) است. درباره وی در تراجم و منابع تاریخی و کتاب شناسی، اطلاعاتی نیامده است. آنچه میدانیم آن است که فرزند وی که نسخه این تفسیر را نوشته، در فاروق از کوره استخر فارس بوده است. دست کم سه اثر در کارنامه علمی ذکر شده، که بلابل یکی از آنها است و «دقائق التأویل» و «هدایة العوام فی العقاید الأنام» که خود در آثارش از آنها نام برده است.بلابل، اثری تفسیری است که به فارسی پس از روضه الجنان ابوالفتوح رازی به نگارش در آمده و در این فاصله، اثری به این زبان گزارش نشده است. با این تفاوت که این اثر ویژه، نه به صورت ترتیبی است، و نه به صورت موضوعی، و نه در تفسیر یک آیه و یا یک سوره، بلکه درباره دسته ای از واژه ها که شرح واژگان هم نیست، نگاشته شده و روند انتخاب آن به ترتیب مصحف و به فارسی رسا نوشته شده و در چهار مجلد به چاپ رسیده است.
از جهت دیگری تفسیر بلابل، تفسیری است روایی و بسیار مختصر که با تأکید مؤلف بر آیاتی بوده که با لفظ «قل» شروع شده و یا لفظ «قل» در آن به کار رفته است، با این همه مواردی یافت میشود که از قلم مفسر افتاده است. (1). امروز در مباحث کلامی وحی بحث «قل های» قرآن بسیار جدی است که این گفته های غائبانه از کیست و با این تعبیر چرا آمده است، آیا زبان قال است، یا زبان حال. نظریه مشهور که قائل به وحیانی بودن الفاظ قرآن است، قهرا این قل ها را هم کلام الهی و یکی دیگر از دلایل جدایی شخصیت پیامبر از وحی گفتاری می داند. اما آنان که برخلاف این نظر می اندیشند، مانند برخی باطنیه که قائل به نظریه غیر وحیانی بودن الفاظ هستند، این الفاظ را زبان حال پیامبر می دانند. معلوم نیست که این نزاع ها در ذهن و ضمیر مفسر مطرح بوده و یا خیر، اما این انتخاب ها نمی تواند بی وجه باشد.(2) ظاهرا روش تفسیری مؤلف سابقه داشته و ابن زهره (م ۵۸۵) تفسیری با همین عنوان نوشته است. پس از وی جلال الدین محمد بن اسعد دوانی (م ۹۰۸) نیز همین عنوان را به کار برده(3) و به عنوان وی تفسیری مذکور است. به هر حال روش مفسر بدین گونه است که این دسته از آیات را که با گفتگو و پاسخ شروع شده، ذکر می کند، آنگاه روایاتی را از صحابه و تابعین نقل قول و سپس به توضیح یا نقد آنها بپردازد. و آنجا که نظر خود را بیان میکند با جمله «مؤلف می گوید» اشاره به سخن اختصاصی خود دارد. مؤلف در انگیزه تألیف این اثر در مقدمه کوتاه چنین آورده که دوستی مخلص و عزیزی متخصص از من چنین خواست که خطاب قل ها را برای او استخراج کنم و به قدر وسع و طاقت برآن تفسیر بنویسم و در حقایق و دقایق معانی آن خوض نمایم (4).
نثر تفسیر پارسی قرن هفتم و کلمات و ادبیات و به کارگیری حروف مناسب با همان عهد و از منه، ولی در عین حال خالی از پیچیدگی است. چنانکه در خطبه می نویسد: «شکر وسپاس خدای را که ما را به واسطه قرآن مجید راه نمود و به صیقل اوامر و نواهی آن این آینه دل ما را بزدود و به متابعت آن، ما را امر فرمود». این تفسیر به همت مؤسسه احیای کتاب در شکل بسیار فرخناکی به چاپ رسیده است. لازم به یادآوری است که مفسر یاد شده، تفسیر دیگری به نام دقائق التأویل و حقائق التنزیل دارد که به زبان فارسی و پس از بلابل به نگارش درآمده و مفسر همانند تفسیر پیشین به صورت گزینشی تفسیر کرده، با این تفصیل که «یا ایها الذین ها» را شرح داده و به این گونه نیست که تمام قرآن کریم تفسیر شده باشد. گرایش شیعی و دفاع از مذهب و نقد کلامی آرای دیگران و نقل روایات اهل بیت از روش مفسر کاملا پیداست. از مدت ها بیش وعده انتشار آن از سوی محقق ارجمند آن آقای جویا جهانبخش در سلسله انتشارات دفتر نشر میراث مکتوب داده شده بود،(5) که خوشبختانه در سال ۱۳۸۲ ش، این وعده به وقوع پیوست.
پی‌نوشت‌ها:
1- بلابل، ج ۱، ص ۱۴
2- در این باره ر. ک: مقاله اینجانب در آینه اندیشه، شماره ۸، نه طوطی و نه زنبور
3- همان مدرک، ص ۱۱. و کشف الظنون، ج ۱، ص ۴۵۶. البته در مورد ابن زهره علی بن حمزه حلبی در هیچ یک از منابع شرح حال نگاری، مانند روضات الجنات، أعیان الشیعه، معجم المؤلفین چنین تألیف و کتابی نیامده است. همچنین درباره این اثر ر.ک: آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلى تصانیف الشیعه، ج ۳، ص ۱۴۰.
4- بلابل، ج ۱، ص ۸۷
5- درباره آشنایی دقائق التأویل اثر دیگر مفسر، به مجله بینات، شماره ۱۱، ص ۱۶۸، و مقدمه همین اثر از جویا جهانبخش مصحح و محقق تفسیر مراجعه شود. همچنین برای وعده چاپ این اثر نک: ماهنامه آینه میراث، شماره ۱، ص ۶۳
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 164-161