شناسنامه تفسیر
نام معروف: تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة.مؤلف: سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی
وفات: نیمه دوم قرن دهم
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: قم، مؤسسه امام مهدی تحقیق سید محمد باقر ابطحی در دو جلد. نیز قم، انتشارات جامعه مدرسین با تحقیق حسین استاد ولی، در یک مجلد، سال ۱۴۰۹ق.
معرفی مفسر و تفسیر
سید شرف الدین حسینی استر آبادی که زادگاه وی ظاهرة شهر گرگان بوده و برای تحصیل به شهر نجف کوچ کرده و در همان شهر ساکن شده و وفات یافته است.(1) وی از شاگردان نورالدین علی بن عبدالعلی معروف به محقق کرکی (۹۴۰ ق) صاحب جامع المقاصد در شرح قواعد بوده است. از او به عنوان عالم فاضل و جلیل القدر زکی و ذکی و نبیل یاد شده و درباره تاریخ ولادت و وفات او چیزی در منابع تراجم نگاشته نشده و تنها آمده که وی دارای آثاری چون الغرویة فی شرح الجعفریة استادش و تأویل الآیات بوده و چون کرکی در قرن دهم (م ۹۴۰ ق) میزیسته، می توان گفت حیات و وفات مؤلف در آن تاریخ بوده است.این کتاب ناظر به بخشی از روایات قرآنی است، زیرا روایات بسیار زیادی در منابع شیعه و سنی وجود دارد که به تأویل آیات می پردازد و جالب این جاست که بخش عظیمی از روایات اهل بیت (علیه السلام) در زمینه تأویل امور طبیعت مانند: آب، آسمان، سایه، بهشت و جهنم است; حتی می توان آن را در مورد اشخاص به ویژه اهل بیت علیهم السلام و دشمنان و مخالفین آنان دید.
کتابی که درباره آن سخن گفته می شود، یکی از نمونه های تأویل است که استرآبادی به گردآوری آیات مربوط به ولایت اهل بیت مبادرت کرده و بر اساس روشی که جمعی از متقدمان شیعه در دفاع از اهل بیت اتخاذ کرده اند، یعنی تطبیق آیات به اهل بیت (علیهم السلام) در پیش گرفته است، به عبارت دیگر این گروه از مفسران، آیات و روایات مربوطه را که به معنای ظاهری و ارتکاز واژگانی سازگار نیست، و به اصطلاح در قالب تفسیر نمی گنجد، در کنار یکدیگر قرار داده و به آنان انطباق داده اند. از قبیل تأویل مانزل فی النبی و آله (صلی الله علیه وآله و سلم)، ابن ماهیار معروف به ابن جحام(2) ؛ ما نزل فی امیر المؤمنین(علیه السلام)، ابراهیم بن محمد ثقفی (م ۲۸۳) و ابو نعیم اصفهانی (م۴۳۰) و عبدالعزیز جلودی (م ۳۳۲) و ابوالفرج اصفهانی (م ۳۵۶)، تأویل الآیات النازلة فی فضل العترة الظاهرة آقا نجفى الاصفهانی (۱۳۳۲ق) و ده ها کتاب و اثری که به این نام تألیف شده و یا به نام تأویل الآیات الظاهره آمده است.
این اثر که در آن سلسله قرار دارد، و در بستری از این گرایش نگاشته شده و شاید از گسترده ترین نمونه های دوره متأخر آن، یعنی از سید شرف الدین علی حسینی استر آبادی باشد.
از سوی دیگر این کتاب یکی از جامع ترین آثار تأویلی، با گرایش کلامی است، هر چند که در این مجموعه از شواذ اخبار و نادر آثار هم گردآوری و استناد شده، چنان که صاحب ریاض العلماء که کلام علامه مجلسی را پس از توثیق نقل کرده، می نویسد: «و یمکن أن یناقش فی طائفة منها، بناء على مخالفت ها لظواهر الشریعة و منافرت ها لقواعد الدین و الملة». (3)
شیوه وی در نقل این روایات و توجیه و شرح و آوردن تأیید برای این دسته از اخبار می شود که در تأویل و برگرداندن آیات به فضائل اهل بیت (علیهم السلام)، برخلاف ظاهر وارد شده و جای شگفتی هم دارد، هر چند مانندش در تأویل کلامی، فقهی و یا شباهت بسیاری با تأویل عارفان دارد. حتی اگر به این دلیل که در کتب اصلی شیعه نیامده، در درستی صدور آنها از امام معصوم تردید شود، اما نمی توان اجمالا حجم انبوه آنها را با عنوان تأویل نادیده گرفت؛ با این تفاوت که در این اثر تنها به ذکر روایت اکتفا نکرده، بلکه آیه را احیان شرح و تفسیر کرده و با عنوان «أویله» به ذکر مصادیق آیه در تطبیق بر اهل بیت، تکیه نموده و شرح ظاهری آیه را برای بیان تأویل طریق قرار داده است.
مبنای پذیرش این گونه از تأویل که از ظاهر اعراض میشود، روایاتی است که از اهل بیت رسیده، و در آن به لایه به لایه بودن کلام الهی و علم اهل بیت به این بطون تاکید شده است. به عنوان نمونه برید بن معاویه از یکی از دو امام باقر و صادق (علیهما السلام) نقل کرده است که: خداوند تنزیل و تأویل قرآن را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل کرد و به او آموخت.(4) در روایت دیگری، فضیل بن یسار از امام باقر (علیه السلام) معنای این حدیث: «ما من آیة إلا ولها ظهر و بطن» را می پرسد، حضرت در جواب او بطون آیات را، تأویل آنها می داند.(5) همچنین از امیرمؤمنان نقل شده است که: اگر از من درباره آیه ای بپرسید، چه از تأویل و چه از تنزیل آن، شما را خبردار خواهم کرد.(6)
اکنون جهت فهم روش استرآبادی، به نمونه ای از روایات که وی آنها را نقل کرده، اشاره می گردد:
1- از امام کاظم (علیه السلام) تأویل این آیه شریفه را می پرسند: «قل أرأیتم أن اصبح ماءکم غورا فمن باتیکم بماء معین» (7) حضرت در جواب می فرماید: إذا فقدتم إمامکم.(8) در اینجا حضرت آب فرو رفته در زمین را به امام غائب و پنهان تأویل میکند.۲- عبدالعظیم حسنی به اسناد خود از امام صادق (علیه السلام) روایت میکند که ایشان آیه: «آن لواستقاموا على الطریقة لاسقیناهم ماء غدقأ». (9) طریقه را که درباره جن آمده و ناظر به سخنان آنان در حیات پیامبر است، تأویل به پیروی و استقامت در راه از ولایت علی بن ابیطالب (علیه السلام)و اوصیاء پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و نوشیدن از آب حیات الهی در قیامت می کند.(10)
٣- امام صادق (علیه السلام) آیه: «وبئر معطلة و قصر مشید»، (11) را که درباره اقوام ستمگر پیشین است، به مردم عصر آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) تأویل میکند که هم امام ساکت دارند، همچون چاه هایی که از آب آن استفاده نمیشود و هم قصرهایی بلند و با شکوه چون امیرمؤمنان دارند. (12)
۴- در تأویل آیه: «و ظل ممدود و ماء مسکوب و فاکهة کثیرة» از امام صادق (علیه السلام) از طریق دیگر روایت رسیده که منظور عالم و محصولات علمی آن است. مجلسی آن چنان نسبت به این تأویل شگفت زده شده و ربط میان سایه و علم، و میوه های بسیار بهشت را با امور معنوی باورنکردنی دیده که می نویسد: هذا من غرائب التأویل.(13) در حالی که وی بسیاری از تأویلات رسیده از جانب آنان را توجیه میکند و به گون های آنها را مستدل و معقول نشان میدهد.(14)
5- در تأویل: (و شراب مختلف الوانه) (15) آمده است: «ما بلغ بالنحل أن یوحى الیها النحل، بل فینا نزلت فحن النحل و نحن المقیمون الله فی ارضه بأمره». منظور از زنبور آنچه که از آن به دست می آید و علمی میداند که از سوی اهل بیت برای شیعیان شان خارج میشود.(16)
منبع اصلی نقل این روایات چند کتاب کلامی شیعی مانند تفسیر ابن ماهیار با عنوان: مانزل من القرآن فی اهل البیت»، و «کنز جامع الفوائد» از شیخ علم بن سیف بن منصور، حسن بن ابی الحسن دیلمی و برخی منابع دیگر بوده، گردآوری کرده است.(17)
درباره استناد به این روایات جدا از بحث حجیت خبر واحد در تفسیر و تأویل آیات، باید به رویکرد محدثانی که در قرن سوم و چهارم می زیسته اند، توجه کرد و دلایل مخالفت محدثان قمی از نقل این گونه از احادیث را در آن روزگار نباید از نظر دور داشت و همچنین جریانی که در قرن هشتم پدید آمدند که به عنوان دفاع از اهل بیت هرچیزی که در کتب متفرقه وجود داشت گردآوری کردند که نمونه آن کسانی مانند حافظ رجب برسی است که کتاب مشارق انوار الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین را نگاشتند و تأویلات شگفتی را به ادبیات شیعی وارد ساختند.
پی‌نوشت‌ها:
1- این استر آبادی به جز نویسنده آیات الاحکام: با عنوان محمد بن على بن ابراهیم الاسترآبادی است که متوفی سال ۱۰۲۸ ق) است که شیعی اثنی عشری، بوده و تفسیر وی در یک مجلد، در مطبعه، تهران، مکتبه المعراجی، ۱۳۹۴ ق به چاپ رسیده است.
2- أبو عبدالله البزاز محمد بن عباس بن على بن مروان بن ماهیار معروف به ابن جحام (بالجیم المضمومة و الحاء المهملة) آن گونه که علامه حلی در خلاصه ضبط کرده است. از چندگانه نویسان در تألیف و تفسیر قرآن است که آقابزرگ تهرانی سه کتاب را برای وی نقل کرده است: و این تفسیر به جز تأویلات الثلاثة بوده است. و ظاهرا این تفسیر کبیر که نجاشی از آن تعبیر به: کتاب ما نزل من القرآن فی أهل البیت (علیه السلام) می کند و می گوید که گروهی از اصحاب ما می گفته اند که مانندش تألیف نشده است و در هزار ورقه بوده است. گفته شده که این تفسیر در پیش سید بن طاوس (متوفی ۶۶۴) موجود بوده و بارها از آن نقل می کند. و می گوید تفسیری که مشتمل بر: تفسیر القرآن و تأویله و ناسخه و منسوخه و محکمه و متشابهه و زیادات حروفه و فضائله و ثوابه بروایات الصادقین ع و در رساله محاسبة النفس به عنوان کتاب ما نزل من القرآن فی النبی و الأئمة ع، می کند و این تفسیر نیز نزد سید شرف الدین على الحسینی الأسترآبادی تلمیذ محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) بوده و از آن در تأویل الآیات الظاهرة نقل قول فراوان می کند. ر.ک: الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج۴، ص: ۲۴۲ و نیز ج ۳ ص ۳۰۴
3- موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص۲۷
4- کلینی، کافی، ج ۱، ص ۲۳ و بحار ج ۳۵، ص ۱۵۳
5- بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۱۹۷
6- بحار الانوار، ج ۴۰، ص ۱۵۳ ح ۵۴
7- سوره ملک، آیه ۳۰
8- تأویل الآیات، ص۶۸۴، از چاپ جامعه مدرسین، و مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۴، ص ۱۰۰ح ۲، غیبت طوسی، ص ۱۶۰ ح ۱۱۷، چاپ مؤسسه معارف
9- سوره جن، آیه ۱۶
10- تأویل الآیات، ص۷۰۳، از چاپ جامعه مدرسین، و همان، ص ۱۰۱، ح ۴.
11- سوره حج، آیه۴۵
12- تأویل الآیات، ص ۳۴۰، از چاپ جامعه مدرسین، و همان، ص ۱۰۱ به نقل از تفسیر قمی
13- بحار، ص ۱۰۴ به نقل از بصائر الدرجات محمد بن حسن الصفار، ص ۱۴۸
14- در این باره ر.ک مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۴، ص ۳۵۵ - ۳۵۶
15- سوره نحل، آیه ۶۹
16- تأویل الآیات، ص ۳۴۰، البته تعبیر دیگری به علم هم شده، که ر. ک: کافی، ج ۱، ص ۴۱۹، همان ج ۲۴، ص ۱۱۰
17- مقدمه تأویل الآیات الظاهرة، ص۱۲
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 206-201