شناسنامه تفسیر
نام معروف: تأویلات اهل السنة که با نام های: تفسیر الماتریدی: «تأویلات أهل السنة» «تأویلات القرآن» یاد می شود.مؤلف: ابو منصور محمد بن محمود الماتریدی.
تولد: ۲۴۸ ق - ۸۶۲ م
وفات: ۳۳۳ ق - ۹۴۴ م
مذهب: حنفى اشعری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۸ جلد
مشخصات نشر: قاهرة، مجلس الاعلى للشؤون الاسلامیة، لجنة القرآن و السنة، سال ۱۳۹۱ ق - ۱۹۷۱ م. تحقیق و تطبیق ابراهیم عوضین و السید عوضین، به اشراف محمد توفیق ویضة. و بغداد، وزارة الاوقاف و الشؤون الدینیة، احیاء التراث الاسلامی، سال ۱۴۰۴ ق - ۱۹۸۳م، تحقق و مراجعه دکتر محمد مستفیض الرحمن. و نیز مؤسسة الرسالة، ناشرون. بیروت، ۵ مجلد، تحقیق فاطمة یوسف الخیمی، طبع اول، ۱۴۲۵ ق، ۲۰۰۴ م.
معرفی مفسر و تفسیر
أبو منصور محمد بن محمد بن محمود ماتریدی سمرقندی، امام المتکلمین معروف به«مصحح عقائد المسلمین» است. وی از نظریه پردازان کلامی قرن چهارم و صاحب جریان مستقل در برابر اشاعره و معتزله است. ماتریدی در سال ۲۴۸ ق در محله ماترید شهر سمرقند تولد یافت، و درس های علوم دینی و عقلی خود را در همان دیار خواند و آنگاه دست به مسافرت هایی زد و از اساتید مناطق دیگر استفاده برد و تا آنجا که در برابر هر دو جریان اهل سنت اشعری و اعتزالی قرار گرفت که یکی قائل به حسن و قبح ذاتی نبود و یکی جایی مستقل برای شرع در حسن و قبح قائل نبود. او چنان در این راه مصر و نقش گذار بود، که به«امام المتکلمین و مصحح عقائد المسلمین» معروف شد.(1) در سال ۳۳۳ ق وفات کرد و در سمرقند دفن شد.(2) از آثار معروف وی کتاب التوحید. کتاب المقالات. مأخذ الشرایع فی اصول الفقه. الرد على القرامطة. رد الاصول الخمسة، رد على المعتزلة. رد کتاب الامامة، رد على الشیعة. تفسیر الماتریدی معروف به - «تاویلات اهل السنة» است.این تفسیر در حقیقت متن آموزشی ماتریدی برای شاگردانش بوده و از قبیل کتاب التوحید والمقالات ومأخذ الشرایع نبوده است و این شاگردان بوده که درس های استاد را تقریر و املا کرده، به همین دلیل هم از نظر زبان و ادبیات روان تر و عبارت ها ساده تر است.(3) از نظر سبک تفسیری، تفسیر موجز اما مشتمل بر همه آیات و کامل است که مؤلف بر اساس نگرش های کلامی و دفاع از موضع اعتقادی تدوین کرده و آن را موافق عقائد اهل سنت دانسته است. نسخه های فراوانی در کتابخانه های معتبر جهان اسلام به ویژه دار الکتب المصریة ومکتبة کبریلی(4) دارد و از جهت وفور نسخه ها و تأثیرهایی که ماتریدی بر عقاید اهل سنت گذاشته، نشان می دهد که در دوره هایی پیش از تفسیر مفاتیح الغیب رازی مهم بوده است.
شروع این تفسیره با سوره الحمد است که بدون مقدمه و بیان روش و ذکر منابع و یا حتی خطبه ای که معمولا در تمام کتاب ها رایج است، انجام می گیرد. شاید خطبه کتاب در نقل نسخه ها افتاده باشد. اعتماد وی در اصل بر نقل است، اما گاه نیازمند است تا آن را با دیدگاه اهل سنت تطبیق دهد و آنجا که به نظر وی ناسارگار می رسد، با دلیل عقلی معتزله و مجسمه و حشویه و دیگران را نقد و بررسی کند. (5)
روش ماتریدی به هنگام بیان و تفسیر نقل معنای اجمالی آیه و ذکر مأثورات بدون ذکر سند است. سپس بر اساس جهت گیری کلی تفسیر بیان آراء متکلمین و مخالفان فکری خود در آیه مربوطه است، البته همیشه مخالفان وی، معتزله و اشاعره نیستند، بلکه گاهی باطنیه و یا مجسمه و مشبهه هستند، چنانکه در تفسیر سوره شعراء درباره وحیانی بودن الفاظ قرآن دیدگاه باطنیه را نقل و نقد و بررسی می کند. (6) چنان که در مسائل فقهی موضع وی حمایت از آرای ابوحنیفه و تقریر از نظریات وی در برابر آرای دیگر فقهی اهل سنت است.
موضع وی در شرح معانی این است که اگر برای معنا و وجهی از وجوه دلیل متقنی اثبات شد، تفسیر صحیح است، وگرنه تفسیر به رأی و منهی عنه است و شاید نام گذاری به اسم:«التأویلات» از این جهت باشد که این برداشت ها پرتویی از قرآن و نه به حساب ظاهر و تفسیر باشد. همچنین در تأویلات روش قرآن به قرآن، در موارد بسیاری دیده میشود و نشان از آن دارد که استفاده از آیات برای فهم آیه و استناد پیشینه طولانی در میان مفسران دارد. و همچنین در تفسیر به مأثورات اعم از احادیث نبوی و اقوال صحابه و تابعین توجه دارد و بیشتر اقوال ابن عباس و ابن جریج، و ضحاک، و قتادة، و مقاتل بن سلیمان، و کلبی را نقل و استناد میکند.
در کنار مباحث کلامی به مباحث فقهی و به ویژه آنهایی که نزاع برانگیز شده در آیات احکام توجه نشان می دهد. موضع وی نسبت به اسرائیلیات مخالف با عقل و یا نقل مانند عصمت پیامبران و ملائکه علیهم السلام یا از قبیل حرمت سحر که نزاع میان معتزله و اشاعره جالب است. و نمونه آن در قصه هاروت و ماروت در ذیل آیة ۱۰۲ از سوره بقره در قصه سلیمان (علیه السلام) است که با تردید نسبت به نقل این قصه و پیشینه رفتار یهود با داستان ملائکه و انبیای پیشین، می نویسد: «فلا ندری کیف کانت القصة، غیر أن الیهود ترکت کتب الانبیاء والرسل، واتبعوا کتب الشیاطین وما دعوهم الیه من السحر والکفر» (7)
ماتریدی در بحث عقاید و به مناسبت درباره عصمت ملائکه می گوید: «فقال الحسن: لم یکونا ملکین، ولکنهما کانا رجلین فاسقین متمردین , وذلک أن الله عز وجل وصف ملائکته بالطاعة لهز و الأنمار بأمره، بقوله: «... لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ». (8) گویی پذیرفته که ملائکه عصیان نمیکنند و این داستان اسرائیلی که در تفسیر این آیه ذکر شده نمی تواند درست باشد. همچنین در تفسیر: «لَا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ» (9) این نکته عصمت آنان را یادآور می شود که جای بررسی و مقایسه ای مستقل در مرزبندی میان اشاعره و معتزله را در این تفسیر می طلبد و تفصیل بیشتر را می توانید در کتاب المفسرون حیاتهم و منهجهم و منابع دیگر ببینید.(10) درباره تأویلات کارهای گوناگونی انجام شده که به مواردی از آن اشاره می گردد. مانند:
1) شرح تفسیر التأویلات، از ابوبکر محمد بن احمد سمرقندی (از عالمان قرن ششم) که از بهترین شروح این تفسیر است».(11)
2) در تحقیق دکتر محمد مستفیض الرحمن از تفسیر به زبان انگلیسی، پژوهشی در ۱۷۶ صفحه درباره حیات و عصر مؤلف و آراء و آثار و روش تفسیری وی سخن گفته است.
۳) اسلوب التفسیر فی تأویل القرآن عند الامام. ابومنصور الماتریدی، تحقیق و دراسة. راغب امام، اوغلو. رسالة دکترا. ترکیا، جامعة انقره، ۱۹۷۳ م، ۱۴۹صفحه.(12)
پی‌نوشت‌ها:
1- جلال محمد عبدالحمید موسی، نشأة الأشعریة وتطورها، صص ۲۸۱ - ۲۹
2- نگاه کنید: مقدمة التفسیر، و کتاب تطور تفسیر القرآن از محسن عبد الحمید، ص ۱۲۲ و المفسرون حیاتهم و منهجهم از مؤلف، ج ۱
3- السمرقندی، أبو محمد بن احمد، میزان الاصول، ج ۱، ص ۴۹، تحقیق عبدالملک عبدالرحمن السعدی
4- تأویلات أهل السنة، ج ۱، ص۲۸، مقدمه مصحح کتاب
5- تفسیر تأویلات أهل السنة، ج ۱، ص ۲۷.
6- همان ج ۳، ص۵۴۱
7- تأویلات اهل السنة، ج ۱، ص ۲۳۳
8- سوره تحریم، آیه ۶
9- سوره انبیاء، آیه ۲۷
10- محسن عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ص ۱۲۶; وآل جعفر، مناهج المفسرین، ص۱۹۵ز و مقدمه تفسیر از محققان تفسیر، ص۹
11- میزان الاصول، ج ۱، ص ۵۲.
12- الجیوسی، کشاف الدراسات القرآنیة، ص ۲۱۲
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 217-211