شناسنامه تفسیر
نام معروف: التسهیل العلوم التنزیل معروف به تفسیر ابن جزیمؤلف: ابوالقاسم محمد بن احمد بن عبدالله بن جزی الکلبی الغرناطی
تولد: ۶۹۳ق
وفات: ۷۴۱ ق
مذهب: مالکی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۷۳۵ ق
تعداد مجلدات: ۲جلد
مشخصات نشر: قاهره، مکتبة الکبرى، الطبعة الأولى، ۱۳۵۵ق. چاپ دوم: بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۲۹۳ ق در چهار جلد بزرگ. چاپ سوم: قاهره، دارالکتب الحدیثة، تحقیق عبدالمنعم الیونسی و ابراهیم عطوه عوض، ۱۹۷۳م.
معرفی مفسر و تفسیر
محمد بن أحمد بن عبد الله بن یحیى بن عبد الرحمن بن یوسف بن جزی الکلبی الأندلسی، معروف به ابن جزی، از مشاهیر علمای غرناطه در قرن هشتم است. او در طلب علم و اکتساب قوت حلال، تلاش بسیار کرد و حافظ کتاب الله بود، و در علوم عربیه و فقه و اصول و قرائت و حدیث و ادب و شعر سرآمد اقران خود بود. وی بسیار خوش مجلس و به گفته داودی صحیح الباطن بود.(1) وی عمر خود را در راه علم و تألیف کتاب های قرآنی و فقهی سپری کرد.ابن جزی، فقه و حدیث و قرآن و ادبیات عرب را نزد ابوجعفر ابن الزبیر غرناطی آموخت. از أهم کتب او: وسیلة المسلم فی تهذیب صحیح مسلم الأنوار السنیة فی الکلمات السنیة. کتاب الدعوات و الأذکار المخرجة من صحیح الأخبار. کتاب القوانین الفقهی است. این جزی، آن قدر مشهور شد که به گفته این احمر، از اندلس تا طرابلس به فتوای او عمل می کردند.(2) و سرانجام در دفاع از کشور اسلامی اندلس در جنگ طریف در سال ۷۴۱ ق به شهادت رسید.(3)
این کتاب را با انگیزه ارائه تفسیری موجز و نو، شامل مباحث انتقادی و متفاوت مفسر به نگارش در آورده است. او روش خود را که گزیده گری و نقد آرا است، بیان می کند و یادآور میشود که هرگاه سخنی را نقل کردم که درباره آن سخن نگفتم و به کسی ارجاع ندادم، دلیل بر این است که سخن شخصی را پذیرفته و یا خود به آن قائل شده ام: «و أما إذا ذکرت شیئا دون حکایة قوله عن أحد فذلک إشارة إلى أنی أتقلده و أرتضیه سواء کان من تلقاء نفسی، أو مما أختاره من کلام غیری، و إذا کان القول فی غایة السقوط و البطلان لم أذکره تنزیها للکتاب، و ربما ذکرته تحذیرا منه، و هذا الذی من الترجیح و التصحیح مبنى على القواعد العلمیة، أو ما تقتضیه اللغة العربیة». (4)
جهت گیری عمده این تفسیر، ارائه عقاید اهل سلف از اهل سنت و طرح مباحث مشکل و تبیین مطالب تفسیری و نقد آراء مفسرینی است که به نظر وی دچار اشتباه شده اند. او اثر خود را این گونه معرفی می کند: « فلقد احتوى هذا الکتاب على ما تضمنته الدواوین الطویلة من العلم، و لکن بعد تلخیصها و تمحیصها، و تنقیح فصولها، و حذف حشوها و فضوله و لقد أودعته من کل فن من فنون علم القرآن: اللباب المرغوب فیه، دون القشر المرغوب عنه، من غیر إفراط ولا تفریط. ثم إنی عزمت على إیجاز العبارة، و إفراط الاختصار، و ترک التطویل و التکرار».
در آغاز تفسیر، مقدمه ای در دوازده باب در زمینه علوم قرآن دارد، مانند: نزول قرآن، سوره های مکی و مدنی، علوم و مطالب قرآن، عوامل اختلاف بین مفسرین و...
ابن جزی، همه آیات و کلمات قرآن را تفسیر نکرده است، بلکه آن جا که به نظر وی مشکل بوده، یا دیگران به اشتباه رفته اند، توضیح داده است. آیات مشابهی را که در سوره های قبل تفسیر کرده، دوباره تفسیر نمیکند و ارجاع به قبل می دهد. در نقل اقوال بسیار سخت گیر و گزیده گو است. به اسباب نزول، بیان مناسبات، قرائت، اعراب و اشتقاق کلمات اهتمام دارد.
در علم قرائات به قرائت امام نافع مدنی و روایة ورش که معتمد در شمال افریقا است، عموما اعتماد کرده است. به نکات ادبی و بلاغی توجه نشان می دهد.
او با همه جبهه گیری که با معتزله دارد، از کسانی است که در تفسیر خود، در باب مسائل ادبی، بسیار متأثر از زمخشری است. مثلا در موضوع سبب تقدیم و تأخیر و تأثیر آن در دلالت کلام، در آیه: «إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ لَا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَیُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ یَسْجُدُونَ» (5). (همانا آنان که نزد پروردگار تواند - فرشتگان و مقربان - از پرستش او سرپیچی و گردنکشی نکنند و وی را به پاکی می ستایند و او را سجده می آرند). تحت تأثیر کلام زمخشری که گوید: «له یسجدون») «یختصونه بالعباده لا یشرکون به غیره». (6) صریحا تقدیم ظرف (له) را او نیز مفید «حصر» می داند. او این شیوه را در جاهای دیگر به کار می گیرد.(7)
ابن جزی، این شیوه ادبی و استخراج نکات را در جاهای دیگر به کار می گیرد، خصوصا در جاهایی که جهت کلامی و دفاع از عقیده و تطبیق با اشخاص داشته باشد، مثل این فراز از آیه: « أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکَافِرِینَ» (8) که آن را مانند قوله: «أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ» (9)، میداند که متعدی به على شده چون متضمن معنای عطف و شفقت است، بعد اشکالی را مطرح می کند: «فإن قیل: أین الراجع من الجزاء إلى الشرط؟ فالجواب: أنه محذوف تقدیره من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتى الله بقوم مکانهم أو بقوم یقاتلونه». (10)
تفسیر او در تقسیم بندی تفاسیر، تفسیری اجتهادی است، زیرا با همه اختصار، تنها به نقل اقوال و مأثورات بسنده نمی کند. از شواهد لغوی و نحوی برای تثبیت احتمالات سود می جوید.
در بخش مسائل اعتقادی او همانند علمای آن دوران به روال اندیشه اهل سنت پیش رفته، اما موضع و جبهه گیری تندی ندارد، چنانکه در تفسیر آیه: «إنما ولیکم الله» (11) چنین توصیف می کند که ذکر ولی به لفظ مفرد از باب إفرادا لله تعالى بهما است، سپس عطف بر اسم خدای تعالی رسول او علیه الصلاة و السلام شده است و البته مؤمنین على سبیل تبعیت است، و اگر می گفت: «إنما أولیاؤکم» دیگر در کلام أصلى و تبعیتی نبود. «و هم راکعون» قیل: نزلت فی على بن أبی طالب علیه السلام، فإنه سأله سائل و هو راکع فی الصلاة، فأعطاه خاتمه، و قیل: «هی عامة». اما نمی گوید که اگر عام است، پس سبب نزول آن چه بود. (12).
التسهیل مانند بسیاری از تفاسیر آن دوران، آلوده به اسرائیلیات و قصص شایع درباره پیامبران است. دیدگاه مفسر نسبت به تصوف و تفسیر اشاری، مثبت و مناسب با آن دوره تاریخی و فرهنگی محیط زیست مفسر در غرناطه است و لذا می توان گفت میانه خوبی با تفسیرهای عرفانی دارد، زیرا معتقد است قرآن رابطه ای تنگاتنگ با معارف بلند عرفانی و سیر و سلوک و تهذیب نفس و آماده کردن افراد برای ارتقا و کمال انسانی دارد. بدین جهت، باید این جهت گیری را در تفسیر آیات ملاحظه کرد.(13) البته منظورش از تصوف، فرقه و گروه خاصی نیست، بلکه آن آداب و سیر و سلوکی که این ویژگی را داراست می باشد. منابع عمده این تفسیر را تفسیر المحرر الوجیز ابن عطیه اندلسی و کشاف زمخشری و برخی کتاب های لغت و روایات تفسیری تشکیل میدهد.
پی‌نوشت‌ها:
1- داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، صص ۸۱-۸۲
2- رفیعی، علی، مقاله ابن جزی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۲۳۵
3- درباره شرح زندگی ابن جزی به کتاب این جزی و منهجه فی تفسیر، ج ۱، ص ۱۳۹ مراجعه شود
4- التسهیل العلوم التنزیل، ج ۱، ص ۱۱
5- سوره اعراف، آیه ۲۰۶
6- الکشاف، ج2 ص۱۹۳
7- به عنوان نمونه می توان: ر.ک: ابن جزی، محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت : دار الأرقم بن ابی الأرقم، ۱۴۱۶ ق، ج1، ص۳۱۹؛ مثال های بیشتر، ج1، ص ۱۹۸۱، و ص ۳۱۴؛ ج1،صفحه های ۲۷،۱۱۶، ۱۴۱۴، ۱۹۶۸، ۳۴۷، ص ۱۹۷۱، ۶۵
8- سوره مائده، آیه ۵۴
9- سوره فتح، آیه ۲۹
10- التسهیل لعلوم التنزیل، ج ۱، ص ۲۳۶
11- سوره مائده، آیه ۵۵
12- التسهیل لعلوم التنزیل، ج ۱، ص ۲۳۶
13- همان ، ج ۲، ص ۶۰۶
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 263-259