شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر البنائی للقرآن الکریممؤلف: دکتر محمود بستانی
تولد: ۱۳۵۶ ق، ۱۹۳۶ م، ۱۳۱۶ ش
وفات: دوشنبه ۹ ربیع الاول ۱۴۳۲ ق، ۱۴ مارس ۲۰۱۱ م، ۲۳ اسفند ۱۳۸۹ ش
مذهب: شیعه
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۵ جلد
مشخصات نشر: تهران، انتشارات بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش، قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
دکتر بستانی در سال ۱۳۵۶ ق، در نجف اشرف در خانواده علم و دین و ایرانی الاصل تولد یافت. تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در آن شهر گذراند. علاقه فراوانی به درس های ادبی و بلاغی و نویسندگی رمان و داستان داشت. با این که از دانشکده فقه نجف، لیسانس خود را گرفته بود، اما در مقطع ارشد، در رشته های ادبی مدرک گرفت. رساله ارشد خود را در نقد ادبی عراقی در قرن بیستم گذاشت و رساله دکترای وی از دانشگاه قاهره در نظریة النقدیة است.به دلیل همین علاقه، کار اصلی بستانی نوشتن مقالات ادبی و نقد شعر و چاپ اشعار در مجلات مشهور کشور عراق بود. در دهه پنجاه میلادی اولین دیوان شعری خود را منتشر کرد، و تا سال های هفتاد به این گرایش بیانی و ادبی ادامه داد، اما اتفاقات سیاسی و کوچ اجباری در سال های پنجاه و هفت شمسی به ایران، همزمان با انقلاب اسلامی، زندگی دیگری را برای او رقم زد و آن استاد نقد ادبی را دچار تحول کرد، تا جایی که دیگر کمتر کسی در ایران او را به منتقد ادبی و شاعری ادیب و چیره دست می شناسد. او قرآن پژوهی است که به تحلیل نکات ادبی قرآن توجه دارد و از معارف بیانی و هدایتی این کتاب سخن می گوید؛ به همین دلیل از این مرحله به بعد، بیشتر آثار او نوشتن مقالات قرآنی، سردبیری مجله الفجر در قم، و همکاری با مجله قضایا اسلامیة معاصرة در جهت معارف اسلامی و قرآنی است. جالب آن که گرایش نخستین او در پژوهش های قرآنی او تأثیر گذاشته و علاقه دوگانه قرآن و ادبیات را که هردو از گذشته با او بوده در این کتاب های متأخر در ایران آشکار ساخته است. و سر انجام پس از عمری از تلاش علمی و زهد و تقوا و تهجد و عبادت، در تاریخ دوشنبه ۹ ربیع الاول ۱۴۳۲ق، (۱۴ مارس ۲۰۱۱م، ۲۳ اسفند ۱۳۸۹ش) دار فانی وداع گفته و با احترامات فائقه در قم دفن گردید.
از مهم ترین آثار قرآنی وی: النظریة النقدیة، دیوان شعر، دراسات فنیة فی قصص القرآن، التفسیر البنائی للقرآن الکریم، دراسات فنیة فی صور القرآن الکریم، محاضرات فی علوم القرآن است که البته برخی از این کتاب ها مانند دراسات فنیه به فارسی هم عنوان پژوهشی در جلوه های هنری داستان های قرآن ترجمه شده است.
تفسیری است عربی با نثری ادبی در جهت نشان دادن پیوستگی میان آیات یک سوره و مهندسی کلمات. او تأکید بسیار به نظام وارگی مباحث موضوعی به پیوستگی ظاهری و درونی آن دارد و به نظر مؤلف قرآن از آغاز تا فرجام هدفی منظم و مشخص را در قالب ساختمانی منسجم و وابسته نشان میدهد.
ویژگی مهم این تفسیر جدا از مباحث معنایی مختصر، اثبات پیوستگی آیات با برجسته کردن ابعاد ادبی و بیانی آن است. به همین دلیل نام کتاب تفسیر بنایی نام گذاری شده است. بیش از این مفسر اثری به نام: دراسات فنیة فی قصص القرآن در جهت تبیین آرایش های هنری در قالب داستان های قرآن منتشر کرده است.(1)
روش بستانی در تفسیر برای نشان دادن پیام های کلی و تکیه بر جنبه های عام سوره، به جای تفسیر جزیی و موردی و کلمه به کلمه است. نکته دیگر برجسته کردن ابعاد درونی و حتی تأثیرهای روان شناختیک کلمه بر مخاطب است. از ویژگی های این تفسیر ادبی، برجسته کردن زیبایی های قرآن در به کارگیری واژه ها و تعبیر و نشان دادن آفرینش های هنری آن است که با انتخاب کلمات و تنوع در گزینش واژگان، مناسب با سیاق و شرایط موضوع و ایجاد جاذبه برای مخاطب انجام گرفته است.
مفسر در آغاز مقدمه کتاب، مطالبی در تناسب آیات دارد و به این نکته می پردازد که اگر تناسبی میان آیات نبود، معنا نداشت که پیامبر دستور دهد که این آیه در آن سوره و در جای خاص قرار گیرد، از این رو، قرآن از ساختمانی ویژه مناسب با اهداف وحی و پیام های تربیتی خاص این رسول برخوردار است که ترکیب و آرایش مخصوص خود را فراهم کرده است. نکته دیگر در بیان مطالب و معارف قرآن و تحلیل کلمات نگرش او به صورت کلان است و به کلیت و نگرش عمومی قرآن در چینش کلمه ها و جمله ها توجه میکند و از آن منظر به آیات و جهت دلالتی توجه می نماید.
به این دلیل روش مفسر در بیان مطالب زیباشناسی قرآن را از سه جهت مورد توجه قرار داده است:
1) از جهت موضوعات و اهداف.
2) از جهت شکل و قالب ساختمان افقی و عمودی، یعنی اینکه آیه و سوره از کجا شروع و به چه موضوعی ختم می شود و در چه سلسله مراتبی موضوعات را دنبال میکند و به چه اموری تأکید می ورزد و ساختمان آیه در چه مقطعی از قبل و بعد خود قرار داد.
3) از جهت پیوستگی ها و نوع وابستگی میان کلمات و تناسبی که رعایت کرده است.
ترتیب این تفسیر براساس مصحف از سوره حمد آغاز و به آخر قرآن ختم می شود. این اثر در سال ۱۴۲۲ ق/ ۱۳۸۰ش از سوی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی نشر یافته است.
خود نویسنده درباره تفسیر و بیان این روش، کتابی کوچک نگاشته است، با این مشخصات: المنهج البنائی فی التفسیر، محمود البستانی، بیروت، دارالهادی، طبع اول، ۱۴۱۲ق - ۲۰۰۱م.
پی‌نوشت:
١. این اثر با ترجمه محمد حسین جعفرزاده در دو جلد توسط بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی منتشر شده است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 314-312