شناسنامه تفسیر

نام معروف	تفسیر فتح القدیر
مولف	محمدبن علی بن محمد شوکانی صنعانی
تولد	1173ق
وفات	1250ق
مذهب	شیعه زیدی
زبان	عربی
تاریخ تالیف	۱۲۳۲-۱۲۲۹ق
تعداد مجلدات	۵ جلد
مشخصات نشر	قاهره، چاپ اول، مطبعه مصطفی بابی حلبی، ۱۳۴۹ق. افست از همین چاپ، بیروت، دار المعرفة و داراحیاء التراث العربی، بدون تاریخ. قطع وزیری. قاهره، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، در ۶ جلد، قطع وزیری، با تحقیق و تصحیح و استخراج احادیث و تهیه فهرست ابوحفض سیدبن ابراهیم بن صادق.

معرفی مفسر و تفسیر

محمدبن علی بن محمد شوکانی، از علمای قرن سیزدهم یمن است. او فرزند علی بن محمد بن عبدالله حسن شوکانی است که در ماه ذی القعده سال ۱۱۷۳ق در یمن از پدری عالم و اهل فضل که صاحب منصب قضاوت بود، متولد شد. شوکانی خیلی زود مراتب علمی را طی کرده و به مقامات عالی دست یافت، به طوری که کرسی استادی علومی چون تفسیر، لغت، فقه و... را در دست گرفت و در سن بیست سالگی صاحب فتوا شد. او در نهایت در ردیف یکی از بزرگ ترین علمای یمن قرار گرفت. شوکانی مانند اکثر اهالی یمن زیدی مذهب بود، که جزو فرقه های شیعه به حساب می آید. اما در ادامه به شدت به اهل سنت نزدیک شد و گرایش بسیاری به اهل حدیث پیدا کرد.

البته درباره گرایش فکری و اعتقادی وی، سخن بسیار است. از جهتی تربیت شده در محیط زیدیه است، به همین دلیل از افکار کلامی و فقهی این مذهب متأثر است و نوعی وفاداری به مذهب زیدیه را نشان می دهد. از سوی دیگر، قاضی القضاة اهل سنت بوده و در موقعیت عطف به قدرت همدلی با آنان نشان داده که می توان آثار او به ویژه فتح القدیر را کاملا در مسلک اهل سنت دانست؛ او از منابع شیعی استفاده نمی کرد. اگرچه امروزه بیان می شود که او زیدی مذهب بوده، ولی همگان او را عالمی سنی مذهب دانسته و اهل سنت از او به بزرگی یاد می کنند.

بنابراین، تألیفات و آثار او در میانه این دو مکتب و دیدگاه است. هم می خواهد خود را وابسته به اهل بیت (علیهم السلام) و مکتب آن نشان دهد و جایگاه و فضیلت اهل بیت (علیهم السلام) را در قرآن و سنت به گونه ای به اثبات رساند و هم میخواهد با دیدگاه مشهور عامه سازگاری داشته و رضایت آنان را جلب کند و با نوشتن کتاب ها و رساله ها همراهی خود با ایشان را نشان دهد. (1)

در مجموع می توان گفت از دیدگاه کلامی، وی تابع اهل سنت و جماعت است و اگر در جایی، به گونه ای کم رنگ، چرخش نشان می دهد، بسیار محافظه کارانه است. جنجالی ترین اثر او کتابی است درباره تحریم تقلید (السیل الجرار) که مخالفت های بسیاری را در میان زیدیه برانگیخت و حرکت او نوعی مبارزه با مذهب اهل بیت (علیهم السلام) تلقی گردید. در هر صورت، کتاب فقهی نیل الاوطار و فتح القدیر او از مشهورترین آثار تألیفی وی در میان ده ها کتاب و رساله اوست.. و در سال ۱۲۵۰ ق درگذشت و در صنعا مدفون شد.

تفسیر شوکانی، تفسیری است مختصر از تمام قرآن که بنابر گفته مؤلف بین روایت و درایت جمع کرده است. شوکانی است که در مقدمه تفسیر خود آورده است:

مفسران غالبا به دو گروه تقسیم شده اند؛ عده ای فقط روایت را در نظر گرفته و از بحث های دیگر اجتناب کرده اند، عده ای نیز فقط بحث های ابزاری مانند لغت، معانی، بیان و... را مطرح نموده اند، و روایات تفسیری پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و صحابه و تابعین را مد نظر نداشته اند که هر کدام از این دو گروه، کاری ناقص انجام داده اند. او در توضیح روش تفسیری خود می نویسد: من در تفسیر چند امر را انجام داده ام: ۱. ترجیح بین تفاسیر متعارض؛ ۲. بیان معانی لغوی، اعرابی و بیانی. ۳. نقل روایت تفسیری از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، صحابه، تابعین، تابعین آنها و مفسران معتبر.

روش وی در این مورد، چنین است که چند آیه را برمی گزیند، سپس توضیح مختصری از پیام آیه می دهد، آنگاه کلمه به کلمه و جمله به جمله آیه ها را شرح می دهد. در این قسمت، از ادبیات، صرف، نحو، معانی، بیان، لغت و کلمات مفسرین سود می جوید. در پایان، احادیث و اخبار نقل شده در مجامع اهل سنت را در معنای آیه و سبب نزول و تطبیق بر اشخاص می آورد. در این قسمت، تنها به نقل روایات بسنده نمی کند، آنها را دسته بندی و نقد و بررسی کرده و درباره سند، کیفیت دلالت و رجال آن نیز به اظهارنظر می پردازد. در این قسمت، از مفسران به نام، به ویژه ابن کثیر، در نقد رجال حدیث سود می جوید. در بیان اقوال گاه به نقد آن نمی پردازد و نوعی مسامحه به خرج می دهد و در همین مقدمه تفسیر ادامه می دهد که گاه معیار صحت روایت امور دیگری است: برخی روایات ضعیف را به دو دلیل آورده ام: الف: قرینه مقایسه بر تقویت آن وجود داشته باشد؛ ب. موافق معنای عربی باشد.

نام کامل کتاب تفسیر او «فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر » است.

از همین عنوان می توان کاملا به روش و دغدغه شوکانی نیز دسترسی پیدا کرد. تفسیر به روایت؛ تفسیری مأثور است که تماما از آیات قرآن کریم، یا سنت، یا کلام صحابه استفاده می شود. در مقابل آن، تفسیر به اجتهاد است. و شوکانی استفاده از این روش تفسیری را در صورت استناد به یکی از این امور، موافق و جایز می داند که عبارت اند از: نقل از رسول خدا، گفته صحابی، لغت و مقتضای کلام به شرط موافقت با قانون شرع.

ممیزات بارز تفسیر

از ممیزات بارز کتاب فتح القدیر؛ کوتاهی بیان و فشردگی مطالب و در نتیجه حجم به اندازه و به قدر کفایت آن است، به طوری که تنها در پنج جلد به تفسیر تمام آیات قرآن پرداخته است. گرچه این کتاب بسیاری از روایات را نقل می کند، ولی در صدد طولانی کردن کلام نیست؛ و برخی از مباحثی را به منابع حدیثی یا فقهی و یا... ارجاع می دهد. روش عملی شوکانی این است که گاهی در ابتدای سوره ها مکی یا مدنی بودن را مشخص می کند. نام و فضیلت سوره را بیان؛ سپس قرائت، معنای لغوی، اعراب آیه و نکات بیانی آن را ذکر می کند؛ آنگاه به مباحث روایی و نقل روایات همراه با تحلیل متن و سند روایت می پردازد. و مطالب دیگری نیز پیرامون این تفسیر قابل بیان است که در این مختصر نمی گنجد.

از ویژگی های دیگر این تفسیر در آن دوران، بحث های موضوعی و ارائه دیدگاه های اعتقادی و کلامی است. بحث های ادبی را به گونه ای طرح نمی کند که خواننده را خسته کرده و یا از اهداف هدایتی و تربیتی بازدارد. گاه، به نتیجه گیری اجتماعی و اخلاقی می پردازد و از شعر در استشهاد به مطالب استفاده میکند. منابع اقوال و مصادر تفسیری خود را ذکر می کند و در آغاز تفسیر، مقدمه ای بسیار کوتاه درباره تفسیر و مفسرین، ویژگی های تفسیر خود و اهمیت و لزوم درک قرآن و تدبیر در آیات آن دارد که قابل توجه است.

شوکانی از کسانی است که با علم مناسبت، میانه خوشی ندارد و در بحث نسبتا مبسوطی این دانش را در علم تفسیر تکلف آمیز و بی فایده میداند و دلیل تراشی های قائلین آن را نوعی انحراف، تفسیر به رأی و گمراه کننده میشمارد. چنان که برخی از معاصران به نام عبدالرؤف مخلص کتابی با عنوان تفسیر انوار القرآن نوشته که گزیده ای از سه تفسیر فتح القدیر امام شوکانی، ابن کثیر دمشقی و تفسیر المنیر وهبه الزحیلی است.

درباره شوکانی و تفسیرش دست کم سه کتاب به دست ما رسیده که درباره آن نوشته شده است: «امام شوکانی مفسرا» از محمد الغماری، «مام شوکانی و ایراده للقرائات فی تفسیره» از احمد عبدالله المقری و «فهارس فتح القدیر» از ابو حفص بن عمران

پی‌نوشت‌:
١. برای اثبات این نظریه به فتح القدیر، ج ۲، صص ۱۱، ۵۱، ۱۸، ۵۹، ۶۱، ۱۴۸، ۳۴۶، ۳۹۸، ۴۰۱، و ج ۴، ص ۲۸۷ مراجعه شود.

منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 779-775