شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر القرآن و العقلمؤلف: آقا نورالدین حسینی اراکی (عراقی)
تولد: ۱۲۷۸ق
وفات: ۱۳۴۱ ق
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۳۳۴ ق
تعداد مجلدات: ۳ جلد
مشخصات نشر: تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی، حاج محمدحسین کوشانپور، چاپ اول، ۱۳۵۲ ش - ۱۳۶۲ش، تحقیق آقایان سید حسین موسوی کرمانی، شیخ علی پناه اشتهاردی.
معرفی مفسر و تفسیر
عالم جلیل القدر و فقیه نامدار و مجاهد نستوه آقا نورالدین حسینی اراکی از شخصیت های علمی و افتخار آفرین دوران اخیر است. او مجتهدی زمان شناس و مجاهدی شجاع و متعهد بود. همگام با میرزا محمد تقی شیرازی (م ۱۳۳۸ق) و جمعی دیگر از مجتهدان آن عصر در جنگ جهانی دوم فتوای جهاد علیه استعمار جهانی داده و خود با گروهی از مردم اراک رهسپار ترکیه گردید و بیش از ۱۸ ماه در جبهه جنگ به جهاد مشغول بود. مرحوم آیت الله محمدعلی اراکی در مقدمه ای که بر این تفسیر نوشته، ضمن ستایش مفصل از دانش و کاوش و ژرف نگری و موفقیت اجتماعی و دینی او مینویسد، آن چه که من خود به عیان دیدم خبر می دهم که وی اهل مناجات و راز و نیاز در شب بود، گریه بسیار می کرد، گریه او بسیار بلند و طولانی بود.مرحوم اراکی مقدمات دروس حوزه را در اراک فرا گرفت و برای ادامه تحصیل راهی نجف اشرف شد. در نجف از محضر مرحوم حاج میرزاحسین طهرانی و آخوند محمدکاظم خراسانی و اساتید معقول آن دوران استفاده برد و در این دانش ها جایگاه بس رفیعی یافت، سپس به زادگاه خود اراک آمد و تا پایان عمر در این شهر ماند و مرجعیت دینی مردم را به دست گرفت.
تفسیر القرآن و العقل، محصول سفر جهادی مرحوم آقا نورالدین و در شرایط بمباران های هوایی و دور از کتاب و کتابخانه بوده است. او چنان که خود در موارد مختلف تفسیر یاد آورد می شود، به جز کتاب معالم الاصول فرزندش کتابی در اختیار نداشته و با تکیه بر حافظه و دقت عقلی به تفسیر قرآن پرداخته است. سوگمندانه، این تفسیر شامل همه قرآن نیست و از ابتدا به جز سوره حمد و چند سوره در میان تا سوره احزاب مورد بحث و تفسیر قرار گرفته است و بقیه سوره ها تا پایان ناتمام مانده است.
ویژگی مهم این تفسیر همان طور که از نام کتاب فهمیده می شود، روش اجتهادی و عقل گرایی آن است و همان طور که می دانیم تفاسیر قرآن عمدتا به دو بخش تقسیم می گردند: تفسیر نقلی و تفسیر عقلی. تفسیرهای نقلی یا تفسیرهای مأثور به جمع آوری منقولات می پردازد و آنچه در تفسیر می گویند، تنها با استناد به روایات است، اما تفسیرهای اجتهادی و عقلی افزون بر روایات، برای درک مفسر جایگاهی قائلند و شأن مفسر را خردورزی و کنکاش در زوایای کلام و توجه به سیاق و قرائن تاریخی و ادبی می دانند.
مفسر را مجتهدی میدانند که باید با رعایت قواعد تفسیر به ژرف نگری در معنای بلند قرآن بپردازد. از قرآن، حدیث، لغت و تاریخ سود جوید تا بتواند به مقصود قرآن راه یابد و تفسیر القرآن و العقل، الحق چنین ویژگی را دارد که به تدبر در آیات الهی می نشیند و نکات دقیق و عمیق قرآن را استخراج می کند. با این همه، مؤلف نگران این برداشت است که مبادا کسی گمان کند که این عمل او تفسیر به رأی است؛ به همین دلیل یاد آوری می کند که کسی توهم نکند آنچه را من آوردم و با نبودن منابع تفسیر کردم، منافاتی با روایات دارد، زیرا کوشیده ام از حدس و گمان دوری گزینم. تفسیر به رأی، تخمین نابجا است نه رأی بر اساس قرائن و یا دلیل قطعی.
نکته جالب دیگر این تفسیر، انگیزه نگارش مرحوم اراکی است که می نویسد: انگیزه من دفع شبهه هایی است که ملحدان غربی القا کرده اند و گفته اند قرآن بر خلاف عقل است. لذا ایشان سعی میکند با دلیل عقل ثابت کند که میان قرآن و عقل هیچ منافاتی نیست. به همین دلیل علامه طباطبایی - طبق آنچه در مقدمه تفسیر آمده - درباره این کتاب می گوید: این تفسیر برای دفع شبهات مطرح شده عصر ما مفید است.
روش مفسر در طرح مباحث یکسان نیست، گاه با تعبیر ظاهر آیات به پیام و برداشت های آیه می پردازد و گاه با معناکردن لغتی مشکل، تحلیل و توضیح آیه را مدنظر می گیرد.
در سراسر این تفسیر مباحث ابتکاری و جالب فراوان است. این مباحث شامل موضوعات عقلی، عرفانی و فقهی می گردد. گرچه در جلد پایانی این تفسیر بسیار مطالب فشرده و در حد تبیین و توضیح آیه است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 801-799