شناسنامه تفسیر
نام معروف: کشف الاسرارمؤلف: محمدبن احمد اسکندرانی
وفات: ۱۳۶۰ق
مذهب: سنی
تاریخ تألیف: ۱۲۹۰ ق
تعداد مجلدات: ۳ جلد
مشخصات نشر: قاهره، مطبعة وهیبة، چاپ اول، ۱۲۹۷ق، قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
محمدبن احمد اسکندرانی، پزشک، پژوهشگر و از دانشمندان علوم تجربی اسکندریه است که به علوم اسلامی علاقه نشان داده و نگران تعارض خوانی های علم و دین بوده است. به همین دلیل، خود را در میدانی از مباحثات و پژوهش ها قرار داده تا شبهات مخالفین اسلام را پاسخ دهد و پیشگویی های قرآن در زمینه مسائل علمی و تجربی را بیان کند. آثار و نگاشته های اسکندرانی، همگی بیانگر این تلاش و گرایش است. او در زمینه مسائل گیاهان، نباتات، سنگ ها و معادن و کلا جمادات تحقیقات گسترده ای داشته و سعی نموده است این پژوهش ها را با یافته های دینی منطبق سازد و پیشروی مسلمانان را در چهارده قرن پیش نشان دهد.بنابراین، او از قدیمی ترین مؤلفانی است که در قرن سیزده و چهارده به این موضوعات پرداخته و تفسیر علمی را در میان مفسران رواج داده است. پیش از او، فخررازی و محمد غزالی این مسائل را به گونه ای بیان کرده اند، اما هرگز نگران هجوم و طعنه بر دین نبوده اند، و شکل موضوعی نداشته است.
اسکندرانی، از این جهت به مسائل علوم تجربی و تطبیق آن با آیات قرآنی می پردازد که اسلام زیر سئوال قرار نگیرد و عقب ماندگی و انحطاط مسلمانان به عامل اعتقادات و یافته های اسلامی، مربوط نگردد. به همین دلیل، کشف الاسرار النورانیة، تلاش میکند تا نشان دهد که چگونه این کتاب به دانش های نو توجه دارد و باید از آن درس گرفت. در حالی که لزومی ندارد که این کتاب به این مسائل بپردازد، کافی است که معارض با علم نباشد. کسی نباید از کتاب هدایت توقع طرح علوم تجربی داشته باشد و پیامبران برای این امور نیامده اند. کاروان بشریت با نور علم و ایمان می تواند به سعادت برسد و علم امور آموختنی و تجربی است و پیامبران به عالمی دیگر توجه کرده اند.
بنابراین، بررسی این تفسیر را باید در گرایش آن دوره از عالمان و مفسران نواندیش تفسیر کرد و به همین دلیل می توان گفت که این کتاب از قدیمی ترین تفاسیر علمی است که پس از تحولات علمی جهان غرب، تألیف یافته و رابطه دین و علم را تبیین کرده است. این کتاب، گرچه تفسیری کامل از همه قرآن، همانند تفسیر جواهر طنطاوی نیست و از جهاتی، از نظر شیوه بحث و تفسیر، متفاوت است، اما به لحاظ زمانی، چهل سال پیش از وی این روش را در تفسیر دسته ای از معارف طبیعی قرآن تجربه کرده است. به همین دلیل، این تفسیر را معرفی کردیم تا سابقه تفسیر علمی روشن شود و انگیزه بانیان این روش، آشکار گردد.
مؤلف، در مقدمه کتاب، موضوع تفسیر را از دیدگاه خود چنین توصیف می کند: موضوع علم تفسیر، تبیین کلام خدا برای رسیدن به شناخت اجرام آسمانی و زمین و مواد سه گانه آن و توحید و احکام شرعیه است و هدف از آن، شناخت تمام احکام استنباط شده از آیات شریفه قرآن است و نتیجه اش پی بردن به آفریدگار متعال است.
این تفسیر، در سه جلد تنظیم یافته است:
جلد اول: در کیفیت به وجود آمدن جانداران.جلد دوم: در چگونگی آفرینش آسمان و زمین.
جلد سوم: در تفسیر آیات شریفه ای که متضمن بحث نباتات است.
ویژگی های این تفسیر به شرح زیر است:
١- علمی بودن تفسیر، اما نه به این معنا که در مباحث تجربی تأکید داشته باشد و این روش را تنها روش تفسیری بداند.۲- دلباخته نظریات علمی غربیان در مسائل تفسیر علمی نیست، فقط تلاش دارد تا پیشرفته بودن مطالب قرآنی را نشان دهد.
٣- بحث های علوم قرآنی مانند قرائت و اقوال مفسران را در کنار بحث های علمی مطرح میکند.
اما قضاوت نسبت به روش مفسر، منوط به تشخیص مینا در باب تفسیر علمی است که ما در جای دیگر به آن پرداخته ایم. اما این نکته لازم به تأکید است که عموم کسانی که به تفسیر علمی و اعجاز علمی روی آورده اند، درد دین و دفاع از آن را داشته اند و نگران اتهام تعارض علم و دین بوده و در مقام دفع آن از اسلام بوده اند. چاره جهل و بیچارگی و عقب ماندگی مسلمانان را در طرح مباحث علمی و قرآن دانسته، نه بازگشت به آموزه هایی چون ضرورت توجه به علم و مبارزه با جهل، انحطاط و استبداد و نظام های دیکتاتوری جهان اسلام و از این رو به بحث های فرادینی روی آورده اند.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 825-823