مطالعه متون وقف‌نامه‌ها در گذشته نشان‌گر این معناست که چگونه دغدغه برخی علما در گسترش فرهنگ دین و توسعه خدمات اجتماعی بوده است. انفاق و کمک مقطعی راه حل مشکلات اجتماعی نیست. وقف کلیدی است که قفل‌های گوناگون را در طول تاریخ گشوده و به خدمت‌رسانی استمرار می‌بخشد. وقف نوعی دوراندیشی و آینده‌نگری است.
نگاهی به سیره علما نشان می‌دهد آن بزرگواران علاوه بر ترغیب به وقف و ثواب آن، خود نیز اقدام به این عمل ارزشمند می‌نمودند. علی‌رغم قصور منابع تاریخی در انعکاس همه زندگی علما، همان موارد ذکر شده نیز در الگوگیری و اقتدا به آن بزرگواران و مشعل‌داران هدایت کافی است.
موقوفات علما و دانشمندان و شخصیت‌ها
علماء و مراجع دینی پیشتاز وقف بوده‌اند. جمع‌آوری مجموعه موقوفات علماء در طول تاریخ نیازمند کار میدانی گسترده‌ای است. در اینجا برخی نمونه‌ها ذکر می‌شود.1- موقوفه میرزا ابوطالب قمی
یکی از موقوفات پرخیر و برکتی که بیش از ۲ قرن است باعث ترویج خیرات و حسنات شده موقوفه میرزا ابوطالب قمی است.مرحوم آیت‌الله میرزا ابوطالب قمی (داماد میرزای قمی) در سال ۱۲۴۹ قمری دو دانگ از آبادی‌های ملکی خود در قم را که از ثلث اموال ایشان است برای عزاداری حضرت اباعبدالله (ع) و کمک به زوار فقیر کربلا و مشهد و فقرای ارحام وقف نموده است. این موقوفات اکنون هم ادامه دارد و حتی سایتی برای ثبت‌نام دارند.
2- آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری
ایشان زمین وسیعی را به نام قبرستان قم نو، وقف قبرستان عمومی شهر کردند؛ همچنین بیمارستان فاطمی از دیگر موقوفات آن مرحوم است.3- موقوفات آیت‌الله العظمی بروجردی
این مرجع فرزانه اهتمام فراوانی به امر وقف داشتند، مسجد اعظم، مدرسه خان، کتابخانه عظیم مسجد، بیمارستان و آثار متعدد در عراق و ایران از موقوفات ایشان است.4- مقام معظم رهبری مدظله العالی
ایشان ۶ هزار نسخه خطی نفیس را به کتابخانه مرکز آستان قدس وقف کردند. در واقع معظم‌له بزرگترین واقف کتاب‌های خطی آستان قدس رضوی است.5- آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی :
کتابخانه بزرگ دارالقرآن، بیمارستان، مجمع جهانی اسلام لندن، مرکز معجم الى المسائل الفقهیه از موقوفات آن مرحوم است.6- آیت‌الله مرعشی نجفی :
آن عالم ربانی بزرگترین کتابخانه خاورمیانه، مدرسه مرعشیه و حسینیه و چندین مدرسه دیگر را وقف نمودند.کارهای عام المنفعه
بسیاری از عالمان را سراغ داریم که به دلیل نفوذی که در قلوب مردم داشتند و متقابلاً اعتماد مردم به آنها، برای رفاه مردم به اقداماتی دست زدند که بسیاری از آنها را وقف عام کردند. نیز با کمک مالی به بیبضاعتان به کاهش بار مالی و هزینه زندگی آنها کمک میکردند. دو عالمی که در ذیل شرح حالشان میآید، نمونهای از چنین عالمانی هستند:
الف. آیت الله حاج شیخ محمد حسین شریعتمدار، فرزند عالم جلیل القدر حاج شیخ محمد رضا از علماء اعلام ساوه بود. وی در ساوه تولد یافت. دروس مقدمات را خدمت والد ماجدش تحصیل کرد و پس از آن به قم هجرت و از خدمت علمای آن حوزه از جمله مرحوم آیت‌الله حایری استفاده کرد.
در مدت 20 سال اقامت در قم مشغول تدریس بود و پس از نیل به مرتبه اجتهاد ـ به تصدیق حضرات آیات عظام حائری و اصفهانی و حجت و اجازه مفصل حدیث از طرف مرحوم محدث قمی ـ به ساوه مراجعت کرد و در آنجا به دستور مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی حوزه علمیهای تشکیل داد.
این عالم جلیل القدر برای اداره آن حوزه چند باب فروشگاه با خرج شخصی خود ساخت تا درآمد آن علاوه بر حوزه علمیه و مسجد جهت دستگیری از ضعفا نیز مصرف شود (12)
برخی از عالمان آنچنان دارای برکات، اثرات و خیرات می باشند که احصاء آن کاری مشکل است و اکثر آنها را وقف مصارف عالم و خیرات و مراسم های مذهبی نموده اند.
ب. آیت الله ابراهیم علوی سبزواری فرزند سید اسماعیل معروف به شریعتمدار، عالمی فقیه و مدرسی بزرگ و زعیمی جلیلالقدر در سده سیزدهم بود. وی از شاگردان علامه فقیه حاج شیخ محمدحسن صاحب جواهر بود.
در مشهد نیز از میرزا حسن و ملا محمدتقی و ملا علی داماد صاحب قوانین استفاده کرد. آنگاه به اصفهان مسافرت کرد و از محضر حاج شیخ محمدابراهیم کلباسی بهرهمند شد. پس از آن به نجف مهاجرت کرد و از ابحاث صاحب جواهر، صاحب أنوار الفقاهه، شیخ انصاری و ملا زینالعابدین گلپایگانی استفاده کافی کرد.
سپس به سبزوار مراجعت کرد و با رتق و فتق امور آنجا، در آن نواحی ریاست تامه و مرجعیت عامه پیدا کرد و صاحب موقعیت و ثروت و نفوذ کلام و قدرت کم نظیری گردید و شهرتش به تمام ایران رسید. وی با این نفوذ کلام و موقعیت و ثروت به ساخت اماکن مذهبی و عام المنفعه دست زد. برخی از آثار خیری که از آن مرحوم برجا مانده از این قرار است.
1- مدرسه صلوات معروف به مدرسه شریعتمدار در سبزوار که ظاهراً در سال 1305 قمری از مال شخصی خود ساخته و مورد استفاده است و مَدرس بزرگ و باشکوهی دارد؛
2- موقوفاتی که وقف بر طلاب مدرسه مزبوره و زائران ارض اقدس و اطعام در مجلس تعزیه حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) کرده که بسیار زیاد است؛
3- حمامی در جنب مدرسه مزبور واقع در بازار قدیم سبزوار؛
4- کاروانسرای مشهور به سرای آقا که وقف کرده است؛
5- آثار خیری در کاشمر و خیرات دیگر...
مرحوم شریعتمدار عالمی مدبر و روشنضمیر بود و با آنکه عمری طولانی کرد، با کمال عزت و جلالت زندگی کرد. وی در سال 1314 وفات یافت و مقبره او در ضلع جنوبی مدرسه شریعتمدار هنوز مورد احترام اهالی است (13)
برخی از عالمان دینی علاوه بر ایجاد مؤسسات و مراکز علمی و مذهبی که تماماً وقف میکردند، موقوفات گذشتگان را هم که در حال تخریب یا خارج شدن از جنبه وقفیت بود احیا کرده، سبب استمرار امر خیر و نیت واقف می گشتند:
ج. آیت الله محمدباقر محسنی ملایری فرزند مرحوم آقا شیخ ابوالقاسم از علماء مبرز و بهنام معاصر ملایر، در سال 1324 قمری در نجف اشرف متولد شد. وی به ایران عزیمت کرد و در ملایر اقامت کرده، دروس مقدماتی و سطوح را از محضر پدر و سایر اعلام مانند مرحوم آمیرزا هدایتاللّه مشهور به (آقانجفی) استفاده نمود.
سپس برای تکمیل تحصیلات به بلاد مقدس خراسان مشرّف شد و از محضر اساتید بزرگ آن دیار بهره گرفت. در خلال دانشاندوزی به تدریس سطوح نیز اشتغال داشت.
وی پس از آن به قم آمد و برههای از زمان را از محضر مرحوم آیت الله حائری و مرحوم آیت الله آقا شیخ ابوالقاسم قمی استفاده کرد و هم در این اواخر چندی از محضر آیت الله العظمی بروجردی مستفیض گشت.
آن عالم فرزانه رسالههایی در تقریرات و تلخیص مطالب دروس استادانشان دارد. نیز کتابی دارد به نام «تطبیق الادیان». برخی از آثار وقفی و باقیات الصالحات ایشان بدین قرار است.
1- ساخت مدرسه باقریه ملایر؛
2- ساخت مسجد در جنب همان مدرسه به نام مسجد سجاد؛
3- ساخت کتابخانه در جنب مدرسه و مسجد؛
4- ساخت مسجدی به نام صفی با دوازده باب دکان؛
5- تعمیرات مدرسه و مسجد شیخالملوکی؛
6- احیاء موقوفات مرحوم حاج عیسیخان بیگدلی.
7- احیاء موقوفات دیگر از قبیل موقوفات حاج شیخ محمدعلی افصحی، حاج رئیس التجار و حاج عبدالله و احداث مؤسسات خیریه در روستاها و قصبات از محل موقوفات و آثار و خدمات دیگر
این عالم وارسته در مهرماه 1374 در سن نود و دو سالگی به ملکوت اعلی شتافت (14)
7- توسعه اماکن مذهبی
برخی از عالمان به توسعه مراکز علمی، دینی و مساجد دست زده و اماکنی را که قبلاً توسط خیّران و واقفان ساخته شده و هم اکنون با توجه به افزایش جمعیت نیاز به توسعه دارد، وسعت میدهند. این عالمان در طول تاریخ بسیار بوده‌اند به گونهای که احصاء آنها ناممکن است. با توجه به اینکه در بسیاری از موارد نامی از آنها ذکر نشده است، در این مقام از جهت تبرک به آستانه مبارک امام رضا (علیه السلام) نمونهای را نام میبریم:
امیر علیشیر نوائی یکی از علما و ادبای بزرگ عصر تیموریان بوده است. او شاعری بزرگ، ادیبی نامور و سیاستمداری مشهور بود. وی در مشهد مقدس هماکنون یادگاری دارد و آن ایوان جنوبی صحن کهنه است که به ایوان طلا مشهور و در تاریخ به ایوان امیر علیشیر معروف است.
امیر علیشیر نوائی به جهت علم و کمالاتش وزارت سلطان حسین میرزا بایقرا را در هرات به عهده داشت و در همانجا نیز درگذشت. قبرش در باغ مقبره گوهرشاد در هرات است.
8- رقبات
برخی از عالمان دینی به وقف رقبات و اراضی دست زده، آن اراضی را وسیلهای برای استمرار امر خیرخواهانه و نیت نیک خود قرار دادند.
حجه الاسلام و المسلمین نوروزعلی بسطامی مؤلف کتاب فردوس التواریخ یکی از علما و مؤلفان مشهد مقدس بود که در سال 1297 قمری وقفنامهای را تنظیم و رقباتی را وقف آستان مقدس رضوی کرد.
نتیجه
سنت حسنه وقف باید احیاء شود و مصادیق و موارد آن گسترش یابد؛ اکنون خیلی از موقوفات مربوط به علما اسلام است که لازم و ضروری است؛ اما محورهایی مانند ازدواج و اشتغال جوانان، تحصیل آنها، خدمات قرآنی، بیمارستان، مستمندان بعضاً مورد غفلت قرار می‌گیرد.
وقف مانع هدررفت سرمایه‌ها می‌شود. باید به مردم در این زمینه آگاهی داد؛ احکام وقف باید تبیین شود؛ مردم از عملکرد صحیح موقوفات و اداره اوقاف مطمئن شوند؛ به وضعیت موقوفه‌ها رسیدگی و طبق نظر واقف عمل شود؛ مسئولین نیز باید توجه به وقف و شرائط آن داشته باشند و مردم را به نیازهای هر منطقه ارجاع دهند.
پی‌نوشت:
وفاءالوفاء، سهمردی ج3 ص 124
انساب الاشراف بلاذری، ج 1 ص 519
وسائل‌الشیعه، ج 13/ 313
تاریخ بیهقی، ج 6 ص 161
وسائل‌الشیعه، ج 13 ص 311
دعائم‌الاسلام، تمیمی حدیث 1271
کافی، ج 1 ص 156
وسائل‌الشیعه، ج 13 ص 314
منبع:
قسمتی از این مقاله برگرفته از کتاب سخن آرای 1 (سیری در رجزها و شعارهای عاشوراییان در سخنرانی های استاد دکتر رفیعی)
و قسمت دیگر از فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 70
این مقاله در تاریخ 1402/11/23 بروز رسانی شده است.
منبع:
قسمتی از این مقاله برگرفته از کتاب سخن آرای 1 (سیری در رجزها و شعارهای عاشوراییان در سخنرانی های استاد دکتر رفیعی)
و قسمت دیگر از فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 70
این مقاله در تاریخ 1402/11/23 بروز رسانی شده است.