1- تعریف و تقسیم بندی شعر کودک
تعریف
پیدا کردن تعریفی دقیق، جامع و مانع برای شعر کار آسانی نیست. تحول تاریخی شعر و گوناگونی دیدگاه ها و روش های هنری، پیدا کردن تعریفی عام و مورد قبول همه را، برای شعر دشوار کرده است. بنابراین ما در اینجا بیش از آنکه درصدد ارائه تعریف دقیقی از شعر باشیم می کوشیم برخی مشخصات عمده این رسانه هنری را بیان کنیم. در هر حال بحث ما در درجه اول معرفی مسائل اساسی شعر کودک است.بزرگان ما در گذشته، شعر را کلامی مخیل، موزون و مقفی تعریف کرده اند. اما از سه مشخصه یاد شده امروز بیشتر روی مشخصه اول یعنی مخیل بودن تکیه می شود و در زمان ما شعرهای زیادی هست که مقفی و موزون نیست. به نظر می رسد که مشخصه مخیل بودن به تنهایی نمی تواند آنچه را که شعر خوانده می شود از غیر شعر جدا کند. تخیل عنصر اصلی تمام انواع آفرینش های هنری و ادبی است. لذا آهنگین بودن را به عنوان یکی دیگر از اجزاء ضروری شعر شمرده اند. با این حال نمی توان گفت هر سخن خیال انگیز و آهنگینی شعر به معنی واقعی کلمه است. شعرهای خوب ضمن برخورداری از تخیل و آهنگ در عین حال ژرف ترین اندیشه ها را با نیرومندترین احساسات در فشرده ترین صورت بیان می کنند. نباید فراموش کرد که شعر و شعور از یک ریشه و یک جنس اند.
زبان شعر تصویری تر و فشرده تر از زبان نثر است. به همین دلیل در شعر غالبا از تشبیه، تمثیل، کنایه، استعاره، مجاز و صنایع دیگری که خاص شعر است فراوان استفاده می شود. در شعرهای خوب همچنین به کیفیاتی بر می خوریم که خاص سراینده و شهود اوست.
بیان زیبا، بافت کلامی دلنشین و عمق ادراک از مشخصات شعر است. آنچه یک شعر و خوب را از شعر متوسط جدا می کند ظرفیت بیان دنیایی از معنا در کوتاه ترین و زیباترین و سخن است، چیزی که دیده خیال شاعر و عواطف سرشار او می تواند دریابد و منتقل کند.
مشخصات شعر کودک
آنچه در بالا گفته شد عمده ترین وجوه شعر را منعکس می کند. در مورد این وجوه اختلاف کمتری هست. آنچه بیشتر محل بحث و اختلاف نظر است، قالب بیانی و و چگونگی بهره گیری از وزن و قافیه در شعر است. در مورد شعر کودک این اختلاف نظر باز دو هم کمتر است، زیرا کم وبیش در این خصوص توافق نظر وجود دارد که شعر کودک باید از لحاظ قالب آهنگین باشد. پس، گذشته از آنچه در بالا راجع به مشخصات محوری شعر به طور کلی گفته شد می توان لزوم آهنگین بودن را نیز از عناصر اصلی شعر کودک به شمار آورد. اگر عنصر آهنگ را از شعر کودک حذف کنیم به چیزی بیگانه با دنیای کودک و بدون من با وجود جاذبه برای او تبدیل می شود.اما مفهوم آهنگین معنی گسترده ای دارد که از عنصر وزن و قافیه فراتر می رود. وزن و قافیه از جمله مشخصاتی است که به کلام آهنگ میدهد، اما تمام آن نیست. وزن و قافیه در واقع موسیقی بیرونی شعر را می سازد و به سهم خود نقش مهمی در آهنگین کردن کلام دارد و در شعر کودک از جایگاه مهمی برخوردار است. در شعر کودک ترکیب اصوات و کلمات و ترتیب مصراعها نوعی موسیقی و آهنگی دل انگیز ایجاد می کند که مناسب وضع و حال کودک و موجب کشش کلام برای او می شود.
به عنوان تعریف می توان گفت که شعر کودک سخنی است آهنگین که با تکیه بر وجوه صوتی و موسیقیایی کلمات و بهره گیری از وزن و قافیه و تکیه بر سادگی و زیبایی مضمون و معطوف به عنصر تخیل، به ذوق زیبایی شناسی و موسیقیایی کودک و غریزه بازی او و پاسخ میدهد.
البته اشاره به آهنگین بودن به این مفهوم نیست که شعر کودک حتما شعری است . متکی به وزن و قافیه به مفهوم قدیمی آن. ریتم و آهنگ با استفاده از شگردهای مختلفی ایجاد می شود که وزن و قافیه یکی از اسباب های آن است؛ اما در کل میتوان گفت بسیاری از شعرهای خوب کودک در زبان فارسی و کم و بیش در زبان های دیگر از وزن و قافیه به بهترین وجه استفاده می کنند، شاید برای اینکه وزن و قافیه آسان ترین راه برای نزدیک ام شدن به موسیقی کلمات و کلام است. در شعرهایی که متعلق به فرهنگ کودک است، و مثل متل ها و مهملاتی که در بازیها بر سر زبان کودک است، عنصر قافیه نیز جای مهمی دارد. در هر حال شعر فارسی از همان ابتدا با موسیقی پیوند نزدیک داشته است و هنوز هم موسیقی و شعر فارسی با یکدیگر پیوند نزدیک دارند. گفته شده است که نخستین شاعران پارسی گوی ایران مثل ابوحفض سغدی، رودکی، فرخی سیستانی و دقیقی در عین حال که شعر می گفته اند با موسیقی نیز سر و کار داشته اند.
انواع شعر کودک
در تقسیم بندی شعر کودک همچون ادبیات کودک به طور کلی نخست باید شعرهای عامیانه را از اشعار دارای شاعر معین جدا کرد . شعرهای عامیانه از ادبیات شفاهی گرفته شده اند برخی از شعرهای معروف به لالایی از این دسته اند. صرف نظر از این تفکیک کلی شعر کودک را می توان به لالایی، شعرهای داستانی، غنایی، شعرهای حماسی، مهملات و شعرهای هزل تقسیم کرد.لالایی ها
از گروه اشعار عامیانه اند. لالایی ها اشعاری بودند که مادران در و کنار گهواره فرزند برای خواب کردن او می خواندند. در حقیقت لالایی بیش از آنکه شعر باشد نغمه و آهنگ و ترانه است. هرچند در لالایی ها مفهوم شعر چندان مورد نظر نیست و آهنگ آن بیشتر مد نظر است ، اما در بسیاری از این اشعار مضامین جالبی پیدا می شود له که حکایت از درد دلهای مادران و آرزوها و امیدهای آنها برای فرزند خفته در گهواره دارد. و در برخی از لالاییها وقایعی روایت شده است.موضوع جالب این است که بیشتر اشعار لالایی دنیا با مکرر کردن سیلاب «لا» آغاز میشود. از جمله لالایی فارسی این طور شروع میشود: لالا ... بالالالالالالایی ... «در زبان انگلیسی نیز واژه لالابای ( Lullaby ) معادل لالایی فارسی است که از فعل لال (Lull) به معنی آرام کردن مشتق شده است. لالایی ها در میان کهن ترین اقوام و تمدنها وجود داشته است و هنوز هم در میان بسیاری از ملل از جمله قبایل بدوی آفریقا به شکلهای گوناگونی دیده میشود. لالایی ضمن آنکه به ادبیات شفاهی و عامیانه تعلق دارد در عین حال الهام بخش شاعران معاصر نیز بوده است، و اکنون گذشته از شعرهای لالایی عامیانه، اشعاری مشابه نیز از شاعران مشخص داریم.
شعرهای روایتی
شعرهای روایتی در واقع داستان هایی هستند که با استفاده از زبان شعر بیان شده اند. گاهی برای بیان داستان از زبان شعری یا کلام آهنگین استفاده می شود. سراینده شعر و داستان به این ترتیب می خواهد داستان را گیراتر کند و بر ظرفیت احساسی آن بیفزاید. عناصر شعر و خصایص شعری مثل ضرب آهنگ (ریتم)، موسیقی، لحن، صوت حرکت و خیال انگیزی به داستان گیرایی خاص می دهد. بنابراین در کنار داستان های منثور می توان و داستان هایی را به شعر داشت.علاوه بر این، گاهی برای کتاب های دانستنی های علمی نیز از شعر استفاده می کنند. در این نوع کتاب ها در واقع کار شعر شرح و توصیف اشیاء و پدیده ها برای بالابردن اطلاعات دانش کودک است
شعر حماسی
شعرهای حماسی از تمام جهات شبیه شعرهای روایتی اند جز آنکه داستانی که مضمون آنها را تشکیل میدهد از نوع داستان حماسی است. درباره حماسه در مباحث بعدی سخن خواهیم گفت، بنابراین بحث مفصل تر در این خصوص را به آینده موکول می کنیم. در اینجا تنها به اشارات زیر اکتفا می کنیم. حماسه ها در واقع داستان های منظوم از پهلوانان قومی اند. حماسه ها، شعرای شناخته شده ای دارند که از آن میان شاهنامه فردوسی در گروه شعر حماسی فارسی و از بزرگترین آثار حماسی جهان است. بسیاری از بخشهای شاهنامه فردوسی برای کودکان و نوجوانان قابل استفاده است و می توان آنها را در کتاب های مختلف برای آنها منتشر کرد.در ادبیات غرب «ایلیاد» و«ادیسه» سروده هومر شاعر باستانی یونان از آثار حماسی معروف غرب است. «مایانا» و«مهابهاراتا» از حماسه های معروف مردم هند و «گیلگمش» متعلق به بابل باستان از گروه دیگر آثار حماسی باستانند. مردم اروپا نیز در سده های میانه اشعاری حماسی همچون رولان متعلق به مردم فرانسه و السید متعلق به مردم اسپانیا داشته اند که برای استفاده کودکان و نوجوانان خود از آنها بهره زیادی می گیرند.
شعرهای غنایی
دسته ای از اشعار را که با تکیه بر ریتم موسیقیایی به توصیف مظاهر هستی و خلقت، و طبیعت، زیبایی های دنیای پیرامون و از این قبیل می پردازد، میتوان شعر غنایی خواند. در و این اشعار شاعر میکوشد با استفاده از موسیقی کلام، زیبایی های زندگی را به کودک بنمایاند و ذوق هنری او را پرورش دهد. بخش عمدهای از شعر غنایی در حقیقت نقاشی زیبایی ها با ابزار کلامی و استفاده از خاصیت موسیقی واژه هاست. اشعار توصیفی که و می توان آنها را در زمره اشعار غنایی دسته بندی کرد بخش عمده ای از کتاب های شعر کانون پرورش فکری را تشکیل میدهد.شعر غنایی دنیای گسترده ای را تشکیل می دهد. همه زیبایی های هستی می تواند موضوع شعر غنایی قرار گیرد. هر آنچه زیبایی که در آسمان و زمین است و نگاه تیز و قلب حساس شاعر را به خود جلب می کند می تواند موضوع شعر غنایی قرار گیرد. شاعر می تواند با اشعار خود کودکان را تشویق کند که با دیدی تازه تر و خیال انگیزتر به دنیای پیرامون خود نظر کند.
نگاهی به پیشینه شعر کودک در ایران
پیشینه شعر کودک نمیتواند از پیشینه ادبیات کودک به طور کلی فراتر رود. از نیمه دوم قرن هجدهم بود که شاخه ای از ادبیات به ادبیات کودک اختصاص یافت و همراه داستان کودکان شعر کودک نیز پیدا شد. نخستین کتاب خاص کودکان در انگلستان که توسط نیوبری منتشر شد شامل داستان، شعر و بازی کودکان بود. توجه تازه به ظرفیت ها و نیازهای کودکان و نوع نگاه متفاوت آنان به جهان پیرامون، شعر کودک را همراه با سایر بخشهای ادبیات کودک رشد داد. به تدریج شعر کودک از شعر بزرگسالان جدا شد و به صورت مستقل در آمد.در ایران نیز گرچه شعرهایی در میان اشعار کلاسیک یافت میشود که برای کودکان و مناسب است یا حتی روی سخن با کودکان دارد، اما تا همین سده جاری نمی توان از شعر کودک سخن گفت. دوران کوتاه کودکی یا فقدان دوران کودکی در دنیای پیش از عصر جدید، جایی برای شاخه مستقلی به نام شعر کودک باقی نمی گذاشت. از زمان تحولات بعد از انقلاب مشروطه بود که همراه با پیدایش و رشد مدارس جدید و شور تازه برای ترقی و دانش و آموزش، شعرای ما مثل ایرج میرزا، بهار و پروین اعتصامی نیم نگاهی هم به کودکان انداختند و شعرهایی برای آنها سرودند، با این حال این اشعار هنوز آشنا به دنیای و خاص کودکان نیست و به نوعی نصیحت بزرگسالان برای کودکان است. در هر حال نمی توان از همین میزان توجه هم شاکر نبود.
شعر کودک به مفهوم دقیق آن، یعنی شعری که به عالم خاص کودکی نیز توجه دارد و به خصوصیات ویژه ذهن کودک نظری دارد، با کارهای باغچه بان و یمینی شریف شروع شد. شعرهای عباس یمینی شریف با آنکه هنوز متکی به توجه همه جانبه و متکی بر شناخت نظری از خاصه های ذهن کودک نیست، اما از بسیاری جهات از جمله از لحاظ سادگی، وزن و واژگان و آهنگ، بسیار به دنیای کودکان نزدیک است. در کتاب های درسی نیز به اشعار کودکان توجه تازه ای شد و جایی، نه چندان وسیع برای شعر کودک باز شد.
در مورد بحث بیشتر درباره پیشینه شعر کودک می توان به قسمت نخست این دفتر مراجعه کرد و در اینجا به همین مختصر اکتفا می کنیم.
۲- خصوصیات بیانی در شعر کودک
شعر کودک هم از نظر مضمون و هم از حیث قالب های بیانی، تفاوتهایی با شعر بزرگسالان دارد. از نظر مضمون آنچه اهمیت بیشتر دارد توجه به نیازهای خاص کودکان از یک سو و و توجه به خصوصیات ادراکی و عاطفی آنها از سویی دیگر است. در مورد خصوصیات ادراکی و عاطفی کودکان، یا آنچه که در یک کلام می توان عالم کودکی نامید در بخش نخست : این دفتر بحث کرده ایم. در اینجا به برخی مشخصات بیانی شعر کودک اشاره می کنیم.وزن در شعر کودک
یکی از وجوه مهم شعر کودک، چنان که اشاره کردیم کیفیت موسیقیایی یا آهنگین بودن آن است. این امر به عنصر وزن و قافیه در شعر کودک جایگاه خاصی میدهد.کودکان، بر خلاف بزرگسالان نمی توانند در شعر تنها جویای جوهر شعری محض یعنی ادراک، احساس، تخیل و صور خیال باشند. لذا وزن و آهنگ در شعر کودک بیش از شعر بزرگسالان اهمیت دارد. شاعران شعرهای کودکان با توجه به این امر همواره دنبال اوزانی هستند که برای کودک جذابیت بیشتری دارد. در زمان ما شاعران شعرهای کودک وزنهای گوناگونی را برای آفرینش خود به کار می گیرند. ما بدون اینکه وارد مشخصات فنی این اوزان شویم به برخی نکات کلی در مورد وزن های مناسب در شعر کودک اشاره می کنیم.
پیش از هر چیز باید گفت که در شعر کودک برای مضامین مختلف، وزنهای مختلفی به کار گرفته میشود. مضامین شاد وزنهایی را می طلبد که با مضامین غم انگیز متفاوت است. شعرهای امروز کودک از وزن های شعرهای عامیانه بهره زیادی می برند، شاید علاوه بر شاد بودن این وزنها آنها طی زمان صیقل خورده اند و با روحیات گروه های وسیع مردم پیوند خورده اند. در ظاهر وزن های کوتاه با ریتم تند بیش از وزن های بلند و سنگین مورد استقبال خواننده کودک است. شعرای شعر کودک ما اکنون از این وزن های کوتاه و تند بیش از همه بهره می گیرند. در شعرهای ویژه کودکان پیش دبستانی، وزنهای هجایی و منطبق با ترانه های عامیانه بیشتر استفاده می شود، اما برای کودکان سنین بالاتر علاوه بر اینها از وزن های عروضی شعر فارسی نیز بهره گرفته میشود. کودکان، منطبق با دنیای شاد خود دوست دارند شعر را با نشاط و آواز درآمیزند، پس جای تعجب نیست که به وزن های نشاط انگیز و تند علاقه بیشتری نشان دهند.
زبان در شعر کودکان
بسیاری از شعرهای خوب کودکان دارای زبان ساده و طبیعی است. ساده بودن زبان را دارای دو مفهوم کلی است: نخست ساده بودن واژه ها با توجه به محدود بودن گنجینه واژگان کودکان، و دوم سادگی از نظر ساختمان کلام.به طور کلی در شعر کودک در اصل باید توجه شود که واژه ها و ترکیب کلمات با زبان معمول و روزمره نزدیک باشد. چنانچه واژه ها و ساختمان کلام از شکل زبان گفتاری عادی دور باشد ممکن است بسیاری از مخاطبان نتوانند مفهوم آن را درک کنند. طبیعی است که انتظار بر آن است که شعر کودک ساده و روان باشد. لغات نامأنوس و بندهای بلند با عبارت معترضه و تودرتو، فهم شعر را برای کودک دشوار می کند.
بسیاری از صاحب نظران توصیه میکنند که در شعر کودکان از زبان شکسته محاوره ای پرهیز شود. به ویژه که کودکان در حال فراگیری زبان از طریق کتاب های درسی اند و دوگانگی زبان محاوره با زبان ادبی و فارسی معیار، میتواند کودک را دچار سردرگمی کند و به او لطمه بزند؛ البته برای خردسالان که کتاب را بزرگترها برای آنها می خوانند اشکالی در استفاده از زبان عامیانه نیست.
برخی مشخصات مضمونی شعر کودک
غیر از آنچه در بالا از نظر لزوم رابطه شعر کودک با دنیای کودکی گفته شد، می توان به برخی از خصوصیات شعر کودک از نظر مضامین مورد استفاده نیز اشاراتی کرد.زندگی مأنوس و محسوس پیرامون، از مضامین اصلی کتاب کودک از جمله شعر کودک است. مفاهیم انتزاعی به ویژه برای کودکان خردسال نمی تواند چندان جایی داشته له باشد. در ذهن کودکان به ویژه کودکان کم سال هنوز سلسله درازی از تداعی معانی تشکیل ها نشده است که یک چیز نماینده چیزهای بسیار باشد، و شاعر بتواند با تکیه بر تخیل و نیرومند و غنی خود و بهره گیری از تشبیهات، کنایه، مجاز و ایماژهای هنری، مسائل عمیقی را در شعر خود برای کودک بیان کند. به همین صورت محدود بودن تجارب کودکان، استفاده از صنایع لفظی به ویژه معنوی را برای آنها محدود می کند. کودکان بیشتر از هر چیز با واقعیات بی واسطه پیرامون و محیط طبیعی دور و بر خود آشنا هستند.
روشن است در ذهن آنها هنوز آن همه گوناگونی تصاویر غنی که در ذهن بزرگسالان جای دارد وجود ندارد، بنابراین از این نظر نیز شاعر کودک ناگزیر باید محدودیتهایی را بپذیرد. له پاناما کنجکاو بودن و فعال بودن ذهن کودک از یک سو، و شور و شوق او در شناخت هر آنچه در معرض دید مستقیم او قرار می گیرد از سوی دیگر می تواند راهنمایی برای کشف مضامین مورد علاقه کودک باشد. کودکان به دلیل کنجکاوی به شناخت موجودات جاندار و بی جان محیط خود، دلبستگی زیادی دارند. در بسیاری از شعرهای کودک، اینها موضوعات اشعار رنگارنگی قرار گرفته اند. طبیعت و پدیده های زیبای آن، احساس ها و عواطف کودک در برخورد با این پدیده ها از جمله مضامینی است که با هزاران شکل و بیان در شعرهای کودکان آمده است. در شعرهای کودکان، به ویژه کودکان کم سال، مضامین آموزشی نیز جای مهمی دارد، شناساندن گیاهان و جانوران و جلوه های گوناگون حیات انسانی از جمله این مضامین است. شعر کودک ایران کارش را با یاد دادن آداب و اصول زندگی و اخلاقی به کودکان آغاز کرد. شعرهای ایرج میرزا، بهار و پروین اعتصامی یادآور این جریان است. امروزه شاعران کمتر به طور مستقیم به پند و اندرز می پردازند و نصیحت گویی مستقیم را چندان مثمر ثمر نمی دانند.
مضامین اجتماعی، دینی و اخلاقی نیز در اشعار کودکان به ویژه کودکان سال های سنی بالاتر در جای خود سهمی دارد. در این خصوص شاعران به ویژه تأکید دارند که کودکان را با مسئولیت های اجتماعی و سیاسی در ساختن آیندهای بهتر آشنا کنند.
برخی نکات کلی در مورد خصوصیات مطلوب شعر کودک
با آنچه در بالا گفته شد باید مشخص شده باشد که شعر کودک تفاوتهایی با شعر بزرگسالان دارد و به معیارهایی متکی است که به این گروه خاص از آفرینش ادبی تعلق دارد. بعضی از این معیارها را می توان به صورت زیر خلاصه و یادآوری کرد: نخست آنکه شعر کودک بیش از شعر بزرگسالان متکی به وزن و قافیه است. درست است که کودک وزن و قافیه را در وجه فنی آن نمی شناسد، اما موسیقی وزن و قافیه را دریافت می کند. به ویژه قافیه در شعر کودک اهمیت زیادی دارد و کم توجهی به آن جایز نیست. بخشی از توجه به شعر عامیانه شاید به همین دلیل باشد، زیرا در این اشعار قافیه جای مهمی دارد. اگر به ادای کلمات از جانب کودکان خردسال توجه کنیم می بینیم که کلمات آنها از تکرار هجاها درست شده است، مثل بابا، ماما، دادا، خردسالان با تکرار هجاها کلمه می سازند و از این رو در ادای آنها نوعی موسیقی مشاهده میشود.کودکان خردسال در شعر بیش از آنکه دنبال معنا باشند دنبال آهنگ هستند. آنها کلام آهنگین و مقفی را، صرف نظر از اینکه معنی داشته باشد یا خیر دوست دارند. روشن است که مفهوم این سخن آن نیست که باید برای کودکان شعر مهمل گفت بلکه منظور آن است که باید به ریتم و قافیه توجه بیشتری کرد. ظرایف کلام و ژرفای معنا نباید راه موسیقی وزن و قافیه را سد کند. کودک باید با شور و لذت، کلام منظوم را آغاز کند و به پیش برود وگرنه ممکن است علاقه اش نسبت به شعر کم شود.
در استفاده از صنایع شعری مثل استعاره، مجاز و صنایع بدیعی نیز در شعر کودک باید جانب احتیاط و اعتدال را رعایت کرد. استفاده زیاد از این صنایع ممکن است شعر را برای کودک ملال انگیز کند. در مورد طولانی بودن شعر نیز باید این نکته را در نظر گرفت که اگر شعر خیلی بلند باشد ممکن است باعث خستگی کودک و سلب علاقه او شود.
منبع: بنیادهای ادبیات کودک، کمال پولادی، ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، چاپ دوم، تهران، 1387ش، صص 296-285