شناسنامه تفسیر
| نام معروف | هیمیان الزاد الى دار المعاد |
| مؤلف | محمد بن یوسف أطفیش |
| تولد | ۱۲۳۶ق |
| وفات | ۱۳۳۲ق |
| مذهب | اباضیه |
| زبان | عربی |
| تعداد مجلدات | ۱۵ جلد |
| مشخصات نشر | چاپ اول، زنگبار، مطبعه سلطانیه، ۱۳۱۴ق. افست همین چاپ، عمان، وزارت تراث قومی، ۱۴۰۱ق، قطع وزیری |
معرفی مفسر و تفسیر
همان گونه که در ذیل تفسیر تیسیر التفسیر از همین نویسنده توضیح دادیم، محمدبن یوسف بن أطفیش، یکی از علمای مورد اعتماد و به نام قرن چهاردهم مذهب اباضیه است. از مدرسه اباضیه، تفسیرهای فراوانی به دست نیامده است.(1) از تفاسیر پیشین این مذهب، تفسیر عبدالرحمان بن رستم فارسی است. گفته می شود نخستین تفسیر این مدرسه و مذهب فکری را وی به نگارش در آورده و عقاید و دیدگاه های آنان را در عصر تابع تابعین، توضیح داده است. از دیگر تفاسیر اباضیه که در این کتاب معرفی کردیم، تفسیر کتاب الله العزیز هود بن محکم هواری است که در قرن سوم می زیسته و تفسیر وی به روش همان دوران، تفسیر اثری است.در هر حال، اطفیش از نویسندگانی است که از آغاز جوانی به تألیف روی آورده و تفسیر هیمیان او، محصول این دوره و شاید از نخستین آثار تفسیری و قرآنی وی است که با گستردگی و شمول در ابعاد مختلف ادبی، بیان، کلامی و فقهی به نگارش در آورده است. در اواخر زندگی، این تفسیر را مختصر کرده و برخی از مباحث پیشین آن را پالایش نموده و به نام تیسیر التفسیر نشر داده است. حتی بنابر نقل احمد بن حمد خلیلی، از علمای معاصر اباضیه و مفتی کشور عمان در تفسیر جواهر التفسیر، اطفیش، آرزوی جمع آوری این تفسیر را میکرده است.(2) به همین دلیل این تفسیر در بازار نایاب و خصوصیات این تفسیر از منابع با واسطه به ویژه التفسیر و المفسرون ذهبی و برخی دیگر گزارش شده است.
تفسیر هیمیان، طبق روال دیگر تفاسیر، با ذکر نام سوره، فضیلت سوره و قرائت های آن آغاز می گردد. آن گاه با گزینش جمله ای از آیه به تجزیه و ترکیب و بیان نکات ادبی و سپس توضیحات لغوی و قرائت می پردازد. مفسر به مسائل فقهی، توجه ویژه ای نشان می دهد و در سراسر تفسیر، در ذیل آیات الاحکام، به تفصیل، آراء و نظریه های فقهی مفسران را ذکر می کند. در برخی از مباحث فقهی، با فقه شیعه و عقاید عدلیه مطابقت دارد، گر چه در مجموع، به روال فقه حنفیه است. منابع این تفسیر در ادب، لغت، تاریخ، قرائت و تفسیر بسیار است. از منابع مهم تفسیری وی، کشاف زمخشری، انوارالتنزیل بیضاوی و تفسیر هودبن محکم هواری است.
اطفیش از کسانی است که به خواص آیات بسیار معتقد است و در این تفسیر، به مناسبت های مختلف، این خواص را یادآورد می شود. گاه خواص بسیار عجیب و غریب را با تفصیل می آورد، بدون آن که معلوم شود مدرک این خواص چیست؟ آیات روایت و اثری از عصر نخستین است و یا طبق روال موجود تجربه های اشخاص است و اگر تجربه است، عمومیت دارد و یا با اجازه و نظارت مستجاز مؤثر و نتیجه بخش است. همچنین به مسائل طب، خواص اشیا و گیاهان نیز اهتمام ویژه ای دارد و هر جا که در قرآن، نام گیاه و یا میوه و خوراکی برده شده، به تفصیل به اهمیت و عظمت و آثار و خواص آن می پردازد.
اطفیش همانند سایر علمای اباضیه، با بنی امیه و به ویژه معاویه، سر سازگاری ندارد و به اندک مناسبتی، این ناسازگاری را با موضع گیری سیاسی و اعتقادی در مباحث تفسیری و تاریخی نشان داده است. گر چه برخورد وی با اهل بیت (علیهم السلام) و فرهنگ شیعی و مسائل خوارج و نزاع آنان با امام علی هم مطلوب و ستودنی نیست.
پی‌نوشت‌ها:
1- برای شناخت مذهب اباضیه و همچنین خصوصیات اندیشه کلامی و سیاسی آنان به مقاله نویسنده در مجله بینات شماره ۷، پائیز ۱۳۷۴، نگاهی به تفاسیر اباضیه، ص ۱۴۰ مراجعه کنید.
2- جواهر التفسیر، ج ۱، ص۳۷.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 1033-1031