مراقبت هاي تغذيه اي بعد از جراحي استومي
نويسنده: نازلي سيدخوئي
در برخي موارد براي درمان بيماري هاي شديد و بهبود ناپذير دستگاه گوارش از جراحي استومي استفاده مي شود. وقتي روده برداشته مي شود، بدن نيازمند يک راه جديد براي دفع مدفوع است. بنابراين جراح يک راه خروجي در شکم ايجاد مي کند تا مواد زائد دفع شود. به اين عمل جراحي، استومي و به اين راه خروج، استوما مي گويند.
چون هيچ عضله اي دور استوما وجود ندارد، بيمار نمي تواند خروج گاز و مواد دفعي را کنترل کند، بنابراين براي جمع آوري مواد زايد، يک کيسه ضد بو به نام کيسه استومي (Ostomy Pouch) به استوما متصل مي شود.
مدفوع معمولاً مايع است و در روز حدود 800-400 سي سي از انتهاي ايلئوم به بيرون از بدن دفع مي شود؛ ولي اگر ايلئوستومي به علت بيماري کولون باشد، اين مقدار به 1000-800 سي سي در روز مي رسد، زيرا قسمتي از روده باريک عملکرد خود را از دست داده است.
عوارض ايلئوستومي، شامل کاهش جذب چربي و ويتامين B12، افزايش سديم و پتاسيم مي باشد.
ايلئوستومي معلوليت نيست؛ زيرا با مراقبت خوب هيچگونه مشکلي به وجود نخواهد آمد.
در اين روش رکتوم يا قطعه اي از کولون حذف و باقيمانده کولون به استوما متصل مي شود که معمولاً دفع مدفوع به صورت نيمه جامد است.
بيشتر از 90 درصد کولوستومي ها موفقيت آميز است. بعد از عمل درد زياد است که با دارو کنترل مي شود.
برنامه غذايي مرتب: بهتر است روزانه سه وعده يا بيشتر غذا خورده شود، زيرا در اين شرايط استومي به خوبي عمل مي کند و گاز کمتري توليد مي شود.
خوب جويدن غذاها: در صورت وجود ايلئوستومي، بايد در مصرف غذاهايي که پر فيبرند يا به سختي هضم مي شوند، احتياط شود. جويدن خوب مي تواند از انسداد استوما جلوگيري کند.
امتحان کردن غذاها به صورت تک تک: بايد امتحان شود که کدام غذاها باعث مشکلاتي مثل نفخ، يبوست، مدفوع شل يا بوي بد مي شود اگر غذايي مشکلي ايجاد کرد، بهتر است چند هفته حذف و بعد دوباره اضافه شود.
جلوگيري از افزايش وزن: وزن اضافه براي استومي خوب نيست و مي تواند سلامتي را مختل کند.
نوشيدن مايعات زياد: دفع مايعات از استوما بيشتر از حالت معمول است. بيماران ايلئوستومي و نيز بيماران کولوستومي که قسمت زيادي از روده بزرگ خود را از دست داده اند، مايعات بيشتري از دست مي دهند، زيرا بازجذب عمده مايعات در کولون صورت مي گيرد. به ياد داشته باشيد که افراد واکنش يکساني به يک غذا نشان نمي دهند.
علاوه بر نکات بالا که همه افراد بايد رعايت کنند، برخي بيماران با مشکلات ديگري مانند انسداد استوما، نفخ، اسهال و يبوست روبرو مي شوند؛ بنابراين ضروري است که همه بيماران با مواد غذايي ايجاد کننده اين حالات و نيز چگونگي مقابله با آنها آشنا شوند.
- اين مواد لازم نيست حذف شوند، فقط بايد مقدار کمي از آنها خورده و خوب جويده شود:
پرتقال، گريپ فروت، کرفس، آناناس، فلفل سبز، خيار، زيتون، آجيل، سوسيس، کالباس، قارچ، ترشيجات، مارچوبه، نخودفرنگي، نارگيل، ذرت و ذرت بوداده، ميوه هاي خشک و اسفناج.
- اگر بيمار بعد از مصرف اين مواد دچار مشکل شده، بايد به صورت کامل اما موقت از رژيم حذف و سپس مقدار کمي از آنها مجدداً بعد از چند هفته امتحان شوند.
- دوغ، ماست و جعفري سبب کاهش بو مي شوند. مي توان يکي از آنها را در وعده غذايي روزانه جاي داد.
- برخي ويتامين ها و داروها، مثل آنتي بيوتيک ها سبب ايجاد بو مي شوند (در صورت وجود استومي، پزشک خود را در جريان بگذاريد).
نفخ: هر فردي به علت فيزيولوژي دستگاه گوارش، گاز توليد مي کند که مقدار طبيعي آن مشخص است؛ اما اگر بيمار مشکل گاز اضافه دارد، مي تواند آن را با رژيم خود کنترل کند. عواملي مانند زمان خوردن، چگونگي خوردن و نوع غذا بر توليد گاز مؤثرند.
- بيمار بايد آرام باشد و با دهان پر حرف نزند.
- از آدامس جويدن و هورت کشيدن خودداري شود.
- نان تست، بيسکويت ترد،؛ نان سوخاري و ماست جلوي نفخ را مي گيرد.
اگر بيمار از نفخ زياد رنج مي برد، مي تواند موارد زير را نيز محدود يا فقط يک مورد از آنها را در هر وعده غذايي مصرف کند. اين غذاها نبايد براي هميشه از رژيم حذف شوند، مگر آنکه بيمار مطمئن شود واقعاً برايش حس ناخوشايندي ايجاد مي کند:
نوشابه گازدار، مارچوبه، ماهي، گوشت، بروکلي، شير، غذاهاي ادويه دار، کلم بروکسل، مغزها، چاي بابونه، کلم، پياز، تربچه، گل کلم، انواع قندها، قارچ، خيار، خربزه، ذرت، لوبيا، و طالبي.
يبوست: در صورت داشتن کولوستومي، مقادير مشخصي از فيبر غذايي براي حجم دادن به مدفوع و عبور راحت آن لازم است.
- مصرف غذاهاي پرفيبر مثل ميوه هاي تازه، سبزي هاي خام و پخته، غلات کامل
- در برخي افراد، قهوه، شکلات، آب ليمو، آب آلو و شيرين بيان (licorice) باعث بهبود يبوست مي شود.
-ورزش
مدفوع شل مي تواند ناشي از: اختلالات عاطفي، مسافرت، مصرف آب تصفيه نشده و برخي بيماري ها باشد.
هر غذايي که قبل از استومي مدفوع شما را شل مي کرد، در موقعيت استومي هم، چنين حالتي را ايجاد مي کند. اگر به غذايي مشکوک هستيد، آن را چند هفته مصرف نکنيد و بعد با مقدار کم شروع کنيد تا مطئمن شويد آن غذا واقعاً شما را آزرده مي کند.
در برخي مواقع مدفوع شل ناشي از مصرف غذاهاي معيني است؛ مانند:سبزي هاي برگدار، شيرين بيان، مصرف غذاي زياد، بروکلي، آب آلو، مصرف غذاي پرادويه، نوشيدني هاي کافئينه، آب سيب، آب انگور، نوشيدني هاي داغ، شکلات.
وقتي آب زيادي از استومي از دست مي رود، بايد مايعات کافي مثل چاي و آب گوشت دريافت شود. اگر اسهال بيشتر از 24 ساعت ادامه پيدا کند، بايد به پزشک مراجعه شود.
2- تمام مواد غذايي به خوبي جويده شوند؛ زيرا خوب جويدن به هضم غذا کمک مي کند و احتمال مسدود شدن استوما را کاهش مي دهد.
3- مايعات کافي مصرف شود (8 تا 10 ليوان در روز)؛ به منظور جلوگيري از يبوست و دهيدراتاسيون، افزايش مصرف مايعات توصيه مي شود.
4- ازاضافه وزن و چاقي اجتناب گردد. وزن زياد ممکن است بر عملکرد استوما اثر گذارد.
5- غذاهايي که ممکن است باعث افزايش توليد گاز يا شل شدن مدفوع شوند و يا به خوبي هضم نشوند، بهتر است محدود گردند.
کولوستومي: غذاهايي که قبل از انجام عمل جراحي براي بيمار مشکل ساز بوده اند، بعد از عمل نيز مي توانند مشکل ساز باشند.
ايلئوستومي: به منظور کاهش احتمال انسداد استوما و کاهش گاز توليد شده و حجم محتويات خروجي از استوما، در چهار تا شش هفته اول بعد از جراحي بهتر است غذاهايي که قبل از عمل مشکل ساز بوده اند، محدود شوند.
6- بهتر است وعده غذايي شام مختصر باشد مختصر بودن شام احتمال خروج شبانه محتويات از استوما را کاهش مي دهد.
7- به منظور تعيين غذاهايي که باعث ناراحتي مي شوند، غذاهاي جديد در فواصل معيني به رژيم غذايي اضافه گردند. اين روش براي تعيين تحمل غذايي مفيد است.
- محدوديت فيبر در مراحل اوليه و افزايش آن به تحمل بيمار بستگي دارد (حداقل براي دو هفته رژيم کم فيبر مصرف شود).
- بيمار مي تواند دو تا سه هفته بعد از عمل به رژيم پرپروتئين و پرکربوهيدرات و شش تا هشت هفته بعد از جراحي به رژيم متعادل و معمولي برسد و از غذاهاي حاوي فيبر محلول (جو، پوره سيب و موز) که سبب کاهش دفع مي شوند استفاه کند؛ اما فيبر نامحلول بايد کمتر مصرف شود.
- آنچه شش تا هشت هفته پس از جراحي توصيه نمي شود:
- سبزيجاتي مانند کلم، هويج خام، کرفس، پوست خيار، ذرت، پوست فلفل سبز، کاهو، قارچ، زيتون، نخودسبز، اسفناج
-ميوه هاي خشک، پوست و دانه ميوه ها، آناناس و نارگيل
-گوشت هاي سفت
- بعد از عمل، اسفناج و جعفري به عنوان خوشبو کننده هاي طبيعي روده به کار روند، ولي بايد مواظب اگزالات زياد آنها بود.
- وقتي که قسمت عمده ايلئوم حذف مي شود، کاهش ويتامين B12، ويتامين هاي محلول در چربي و نمک هاي صفراوي رخ مي دهد. بنابراين توصيه مي شود از مکمل ويتامين هاي محلول در چربي و تزريق ويتامين B12 استفاده گردد.
- اگر استئاتوره (اسهال چرب) وجود دارد، مصرف MCT و رژيم کم چرب توصيه مي شود.
-اگر استئاتوره (اسهال چرب)وجود دارد،مصرف MCTو رژيم کم چرب توصيه مي شود.
- اگر دفع روزانه بيشتر از 1 ليتر (4 ليوان) است، از محلول خوراکي الکتروليت ها استفاده شود.
- مصرف پروتئين کافي با منبع کم چرب؛ مثل سفيده تخم مرغ و گوشت لخم
- مصرف منابع ويتامين B12؛ مثل جگر، ماهي و تخم مرغ
- مصرف فولات، کلسيم، منيزيم، آهن، سديم، پتاسيم و ويتامين C
- انرژي مورد نياز بيماران معمولاً افزايش نمي يابد؛ با اين حال اگر محتويات خروجي استوما بيشتر از 1 ليتر در روز باشد، ممکن است آب و نمک دريافتي معمولي ناکافي باشد.
- در هنگام اسهال اين افراد به سرعت مقادير زيادي آب، مواد معدني و ويتامين از دست داده و دهيدراته مي شوند.
- دو ماده معدني سديم و پتاسيم همراه با مايعات روزانه از ايلئوستومي خارج مي شوند که مي توانند با غذاهاي پر سديم و پرپتاسيم جايگزين شوند.
- درهنگام کولوستومي، رژيم غذايي بايد تأمين کننده مقادير کافي نمک و نيز دريافت 2-1 ليتر مايعات بين وعده ها باشد.
- اگربعد از کولوستومي، سنگ هاي اگزالات کلسيم ايجاد شد، رژيم بايد حاوي دريافت مايعات زياد و محدوديت دريافت اگزالات (اسفناج، ريواس، قهوه، چاي و شکلات) باشد.
منبع: ماهنامه دنياي تغذيه - ش 85
/خ
چون هيچ عضله اي دور استوما وجود ندارد، بيمار نمي تواند خروج گاز و مواد دفعي را کنترل کند، بنابراين براي جمع آوري مواد زايد، يک کيسه ضد بو به نام کيسه استومي (Ostomy Pouch) به استوما متصل مي شود.
انواع مختلف استومي:
ايلئوستومي:
مدفوع معمولاً مايع است و در روز حدود 800-400 سي سي از انتهاي ايلئوم به بيرون از بدن دفع مي شود؛ ولي اگر ايلئوستومي به علت بيماري کولون باشد، اين مقدار به 1000-800 سي سي در روز مي رسد، زيرا قسمتي از روده باريک عملکرد خود را از دست داده است.
عوارض ايلئوستومي، شامل کاهش جذب چربي و ويتامين B12، افزايش سديم و پتاسيم مي باشد.
ايلئوستومي معلوليت نيست؛ زيرا با مراقبت خوب هيچگونه مشکلي به وجود نخواهد آمد.
کولوستومي:
در اين روش رکتوم يا قطعه اي از کولون حذف و باقيمانده کولون به استوما متصل مي شود که معمولاً دفع مدفوع به صورت نيمه جامد است.
بيشتر از 90 درصد کولوستومي ها موفقيت آميز است. بعد از عمل درد زياد است که با دارو کنترل مي شود.
توصيه هاي کلي:
برنامه غذايي مرتب: بهتر است روزانه سه وعده يا بيشتر غذا خورده شود، زيرا در اين شرايط استومي به خوبي عمل مي کند و گاز کمتري توليد مي شود.
خوب جويدن غذاها: در صورت وجود ايلئوستومي، بايد در مصرف غذاهايي که پر فيبرند يا به سختي هضم مي شوند، احتياط شود. جويدن خوب مي تواند از انسداد استوما جلوگيري کند.
امتحان کردن غذاها به صورت تک تک: بايد امتحان شود که کدام غذاها باعث مشکلاتي مثل نفخ، يبوست، مدفوع شل يا بوي بد مي شود اگر غذايي مشکلي ايجاد کرد، بهتر است چند هفته حذف و بعد دوباره اضافه شود.
جلوگيري از افزايش وزن: وزن اضافه براي استومي خوب نيست و مي تواند سلامتي را مختل کند.
نوشيدن مايعات زياد: دفع مايعات از استوما بيشتر از حالت معمول است. بيماران ايلئوستومي و نيز بيماران کولوستومي که قسمت زيادي از روده بزرگ خود را از دست داده اند، مايعات بيشتري از دست مي دهند، زيرا بازجذب عمده مايعات در کولون صورت مي گيرد. به ياد داشته باشيد که افراد واکنش يکساني به يک غذا نشان نمي دهند.
علاوه بر نکات بالا که همه افراد بايد رعايت کنند، برخي بيماران با مشکلات ديگري مانند انسداد استوما، نفخ، اسهال و يبوست روبرو مي شوند؛ بنابراين ضروري است که همه بيماران با مواد غذايي ايجاد کننده اين حالات و نيز چگونگي مقابله با آنها آشنا شوند.
انسداد
- اين مواد لازم نيست حذف شوند، فقط بايد مقدار کمي از آنها خورده و خوب جويده شود:
پرتقال، گريپ فروت، کرفس، آناناس، فلفل سبز، خيار، زيتون، آجيل، سوسيس، کالباس، قارچ، ترشيجات، مارچوبه، نخودفرنگي، نارگيل، ذرت و ذرت بوداده، ميوه هاي خشک و اسفناج.
بوي نامطبوع:
مواد غذايي زير به عنوان مولد بو شناخته شده اند:
- اگر بيمار بعد از مصرف اين مواد دچار مشکل شده، بايد به صورت کامل اما موقت از رژيم حذف و سپس مقدار کمي از آنها مجدداً بعد از چند هفته امتحان شوند.
- دوغ، ماست و جعفري سبب کاهش بو مي شوند. مي توان يکي از آنها را در وعده غذايي روزانه جاي داد.
- برخي ويتامين ها و داروها، مثل آنتي بيوتيک ها سبب ايجاد بو مي شوند (در صورت وجود استومي، پزشک خود را در جريان بگذاريد).
نفخ: هر فردي به علت فيزيولوژي دستگاه گوارش، گاز توليد مي کند که مقدار طبيعي آن مشخص است؛ اما اگر بيمار مشکل گاز اضافه دارد، مي تواند آن را با رژيم خود کنترل کند. عواملي مانند زمان خوردن، چگونگي خوردن و نوع غذا بر توليد گاز مؤثرند.
براي رفع اين مشکل رعايت نکات زير مؤثر است:
- بيمار بايد آرام باشد و با دهان پر حرف نزند.
- از آدامس جويدن و هورت کشيدن خودداري شود.
- نان تست، بيسکويت ترد،؛ نان سوخاري و ماست جلوي نفخ را مي گيرد.
اگر بيمار از نفخ زياد رنج مي برد، مي تواند موارد زير را نيز محدود يا فقط يک مورد از آنها را در هر وعده غذايي مصرف کند. اين غذاها نبايد براي هميشه از رژيم حذف شوند، مگر آنکه بيمار مطمئن شود واقعاً برايش حس ناخوشايندي ايجاد مي کند:
نوشابه گازدار، مارچوبه، ماهي، گوشت، بروکلي، شير، غذاهاي ادويه دار، کلم بروکسل، مغزها، چاي بابونه، کلم، پياز، تربچه، گل کلم، انواع قندها، قارچ، خيار، خربزه، ذرت، لوبيا، و طالبي.
يبوست: در صورت داشتن کولوستومي، مقادير مشخصي از فيبر غذايي براي حجم دادن به مدفوع و عبور راحت آن لازم است.
يبوست ملايم از راه هاي زير برطرف مي شود:
- مصرف غذاهاي پرفيبر مثل ميوه هاي تازه، سبزي هاي خام و پخته، غلات کامل
- در برخي افراد، قهوه، شکلات، آب ليمو، آب آلو و شيرين بيان (licorice) باعث بهبود يبوست مي شود.
-ورزش
اسهال:
مدفوع شل مي تواند ناشي از: اختلالات عاطفي، مسافرت، مصرف آب تصفيه نشده و برخي بيماري ها باشد.
هر غذايي که قبل از استومي مدفوع شما را شل مي کرد، در موقعيت استومي هم، چنين حالتي را ايجاد مي کند. اگر به غذايي مشکوک هستيد، آن را چند هفته مصرف نکنيد و بعد با مقدار کم شروع کنيد تا مطئمن شويد آن غذا واقعاً شما را آزرده مي کند.
در برخي مواقع مدفوع شل ناشي از مصرف غذاهاي معيني است؛ مانند:سبزي هاي برگدار، شيرين بيان، مصرف غذاي زياد، بروکلي، آب آلو، مصرف غذاي پرادويه، نوشيدني هاي کافئينه، آب سيب، آب انگور، نوشيدني هاي داغ، شکلات.
غذاهاي زير به کاهش اسهال کمک مي کنند:
وقتي آب زيادي از استومي از دست مي رود، بايد مايعات کافي مثل چاي و آب گوشت دريافت شود. اگر اسهال بيشتر از 24 ساعت ادامه پيدا کند، بايد به پزشک مراجعه شود.
برخي مواد غذايي سبب تغيير ظاهري مدفوع مي شوند:
راهنمايي هاي رژيم غذايي براي کولوستومي و ايلئوستومي
2- تمام مواد غذايي به خوبي جويده شوند؛ زيرا خوب جويدن به هضم غذا کمک مي کند و احتمال مسدود شدن استوما را کاهش مي دهد.
3- مايعات کافي مصرف شود (8 تا 10 ليوان در روز)؛ به منظور جلوگيري از يبوست و دهيدراتاسيون، افزايش مصرف مايعات توصيه مي شود.
4- ازاضافه وزن و چاقي اجتناب گردد. وزن زياد ممکن است بر عملکرد استوما اثر گذارد.
5- غذاهايي که ممکن است باعث افزايش توليد گاز يا شل شدن مدفوع شوند و يا به خوبي هضم نشوند، بهتر است محدود گردند.
کولوستومي: غذاهايي که قبل از انجام عمل جراحي براي بيمار مشکل ساز بوده اند، بعد از عمل نيز مي توانند مشکل ساز باشند.
ايلئوستومي: به منظور کاهش احتمال انسداد استوما و کاهش گاز توليد شده و حجم محتويات خروجي از استوما، در چهار تا شش هفته اول بعد از جراحي بهتر است غذاهايي که قبل از عمل مشکل ساز بوده اند، محدود شوند.
6- بهتر است وعده غذايي شام مختصر باشد مختصر بودن شام احتمال خروج شبانه محتويات از استوما را کاهش مي دهد.
7- به منظور تعيين غذاهايي که باعث ناراحتي مي شوند، غذاهاي جديد در فواصل معيني به رژيم غذايي اضافه گردند. اين روش براي تعيين تحمل غذايي مفيد است.
توصيه هاي تغذيه اي:
قبل از عمل استومي:
بعد از عمل استومي:
- محدوديت فيبر در مراحل اوليه و افزايش آن به تحمل بيمار بستگي دارد (حداقل براي دو هفته رژيم کم فيبر مصرف شود).
- بيمار مي تواند دو تا سه هفته بعد از عمل به رژيم پرپروتئين و پرکربوهيدرات و شش تا هشت هفته بعد از جراحي به رژيم متعادل و معمولي برسد و از غذاهاي حاوي فيبر محلول (جو، پوره سيب و موز) که سبب کاهش دفع مي شوند استفاه کند؛ اما فيبر نامحلول بايد کمتر مصرف شود.
- آنچه شش تا هشت هفته پس از جراحي توصيه نمي شود:
- سبزيجاتي مانند کلم، هويج خام، کرفس، پوست خيار، ذرت، پوست فلفل سبز، کاهو، قارچ، زيتون، نخودسبز، اسفناج
-ميوه هاي خشک، پوست و دانه ميوه ها، آناناس و نارگيل
-گوشت هاي سفت
توصيه ها
- بعد از عمل، اسفناج و جعفري به عنوان خوشبو کننده هاي طبيعي روده به کار روند، ولي بايد مواظب اگزالات زياد آنها بود.
- وقتي که قسمت عمده ايلئوم حذف مي شود، کاهش ويتامين B12، ويتامين هاي محلول در چربي و نمک هاي صفراوي رخ مي دهد. بنابراين توصيه مي شود از مکمل ويتامين هاي محلول در چربي و تزريق ويتامين B12 استفاده گردد.
- اگر استئاتوره (اسهال چرب) وجود دارد، مصرف MCT و رژيم کم چرب توصيه مي شود.
-اگر استئاتوره (اسهال چرب)وجود دارد،مصرف MCTو رژيم کم چرب توصيه مي شود.
- اگر دفع روزانه بيشتر از 1 ليتر (4 ليوان) است، از محلول خوراکي الکتروليت ها استفاده شود.
- مصرف پروتئين کافي با منبع کم چرب؛ مثل سفيده تخم مرغ و گوشت لخم
- مصرف منابع ويتامين B12؛ مثل جگر، ماهي و تخم مرغ
- مصرف فولات، کلسيم، منيزيم، آهن، سديم، پتاسيم و ويتامين C
- انرژي مورد نياز بيماران معمولاً افزايش نمي يابد؛ با اين حال اگر محتويات خروجي استوما بيشتر از 1 ليتر در روز باشد، ممکن است آب و نمک دريافتي معمولي ناکافي باشد.
- در هنگام اسهال اين افراد به سرعت مقادير زيادي آب، مواد معدني و ويتامين از دست داده و دهيدراته مي شوند.
- دو ماده معدني سديم و پتاسيم همراه با مايعات روزانه از ايلئوستومي خارج مي شوند که مي توانند با غذاهاي پر سديم و پرپتاسيم جايگزين شوند.
- درهنگام کولوستومي، رژيم غذايي بايد تأمين کننده مقادير کافي نمک و نيز دريافت 2-1 ليتر مايعات بين وعده ها باشد.
- اگربعد از کولوستومي، سنگ هاي اگزالات کلسيم ايجاد شد، رژيم بايد حاوي دريافت مايعات زياد و محدوديت دريافت اگزالات (اسفناج، ريواس، قهوه، چاي و شکلات) باشد.
منبع: ماهنامه دنياي تغذيه - ش 85
/خ