حضرت زينب(سلام الله عليها) در برخي منابع انگليسي
نويسنده: محمدرضا فخرروحاني
چکيده: خاورشناسان در آثار خود رويکرد هاي متفاوتي در مورد حضرت زينب(سلام الله عليها) دارند. باآنکه دربارة مسائل فدعي و جزوي سخن گفته اند. برخي ديگر به اجمال برگزار کرده اند و گروهي ديگر مطالبي گفته اند که به دليل عدم مراجعه به منابع اصيل و معتبر يادر موارد معدود غرض ورزيهاي خاص، آميخته با اشتباهات است. دراين گفتار، برخي از اين موارد نقدو بررسي مي شود.
کليد واژه : خاور شناسان/ شيعه شناسان/ حضرت زينب(سلام الله عليها)- ديدگاه خاورشناسان/ دائره المعارفهاي اسلامي.
وقايع تاريخي همواره با محوريّت يک يا دونفر شخصيّت برجسته شناسايي و معرّفي مي شوند؛ اما واقعيّت اين است که همان يک يا دو نفر شخصيّت برجسته بدون داشتن همفکران و ياوران مناسب و فداکار، نمي توانند چنان حرکت هاي بزرگ و اثرگذاري به وجودآورند. بي ترديد، يکي از اثرگذارترين وقايع تاريخي درتمامي اعصار وقرون و جوامع بشري، واقعة کرلاست. آنچه درساعاتي چند در عاشوراي سال 61 هجري در کربلا روي داد، تنها پيکاري همانند ساير جنگها نبود، بلکه نبردي نابرابر بود که مي رفت تا ابديّت تاريخ، تأثير خود را بگذارد. عاشورا خورشيدي است که هرگز غروب نخواهد کرد.
البتّه خورشيد عالمتاب وجود مقدّس حضرت امام حسين(عليع السلام) محور کلّ واقعة عاشورا بود وبدين لحاظ، هرکس که بدين واقعة جانسوز توجّه مي کند، بي اختيار توجّهش به سوي آن حضرت جلب مي شود؛ اما ياوران و پيام رسانان واقعة کربلا نيز سهمي فراوان در اين حماسه ايفا کرده اندو يکي از چنين شخصيّت هاي اثر گذارو ارجمند، وجود مقدّس حضرت زينب(سلام الله عليها) است. مقالة حاضر به بررسي دو مدخل معطوف به آن حضرت در سه کتاب مرجع به زبان انگليسي مي پردازد.
تا اآنجا که نگارندة مقالة حاضر تفحّص و پيگيري کرده است، تنها سه کتاب مرجع انگليسي داراي مدخلي دربارة حضرت زينب(سلام الله عليها) بوده اند و مابفي آنچه عناوين آن در فهرست منابع و مأخذ مي آيد، مدخلي در خصوص آن حضرت ندارد. شگفت آوور آن که منبعي مانند«دايره المعارف اسلام»(چاپ لايدن هلند، ويراست دوم) نيز-با همة جامعيّتي که مدّعاي مؤلّفين آنهاست – مدخلي در خصوص آن حضرت ندارد! همچنين «دايره المعارف موجز اسلام»، تأليف گلاسه، در ذيل مدخل «زينب بنت علي» تنها به درج يک عبارت کوتاه بسنده مي کند و آن هم به قرار زير است:«دختر علي و فاطمه». واين درحالي است که همين دايره المعارف، مدخلهاي مفصّلي رابه بني اميّه، معاويه ابن ابي سفيان، ابوهريرهو حتّي حجّج بن يوسف اختصاص داده و حجّج بن يوسف را-که بي ترديديکي از کريه ترين و خون آشام ترين چهره هاي تاريخ بود- به صورت چهره اي بسيار پرافتخار و ماية مباهات فرهنگ و تمدّن اسلامي به تصوير کشيده است!
ترديدي باقي نمي ماند که اين «تجاهل آکادميک» به اصطلاح شرق شناسان موبور و چشم آبي، تنها بخشي از نقشة بزرگي است که از زمان آغاز سلطه و سيطره بر کشورهاي مسلمان، سوداي آن را درسر مي پرورانند. تأسّف بارتر آنکه در جوامع اسلامي مدرک دارانِ مدرّس نمايي هم پيدا مي شوند که تنها حجّت آنها براي عِلِم کردن برخي از چهره ها، همين تعريف و تمجيدهايي است که در آثار اين گونه نويسندگان فرنگي مي خوانند. البته بايد اذعان کرد که در همان جوامع فرهنگي، دانشمندان شريف، ونصف و ارجمندي نيز يافت مي شوند که به واقع، درپي کشف حقيقت اند؛ اما کرسيهاي رفيع و بلندگوهاي تبليغاتي در اختيار آنها نيست.
باري، از ميان دو مدخلِ به دست آمده، مدخل«فرهنگ لغت اسلام آکسفورد»(2003)کوتاه تر است. در اين اثر گفته شده است:
حضرت زينب(سلام الله عليها) در سال 681 ميلادي معادل با سال 62 هجري قمري رحلت فرمود. پيشتر با عبدالله بن جعفر ازدواج نموده، از وي سه پسر و دردختر داشته و در نبرد کربلا در سال 680 ميلادي معادل با 61 هجري قمري، در معيّت برادرش[حضرت امام] حسين(عليه السلام) بود. پس از شهادت[حضرت امام] حسين(عليه السلام)،[ حضرت] زينب(سلام الله عليها) نقش مهمي در محافظت از جان برادرزاده شان،[حضرت] علي بن الحسين(عليه السلام) ايفا کرده و به سبب فداکاري و قهرماني هايش، به لقب« قهرمان کربلا» ملقب گشته است.
مدخل ديگر از « دايره المعارف شخصيّت هاي ديني جهان» (2004) گرفته شده است که که مقالة «سيدّه زينب» آن را خانم والري هافمن نوشنه است. اين مقاله که تقربياً يک ستون و نيم است، حضرت زينب(سلام الله عليها) را اين گونه توصيف مي کند:
سال تولد تقريباً 630 ميلادي برابر باسال 11 هجري قمري- سال وفات 684 ميلادي برابر با 65 هجري قمري نويسندة مقاله دربارة آن حضرت چنين مي آورد که وي نوة پيامبر است و در اکتبر 680[محرم 61 هجري] همراه برادرش[ حضرت امام] حسين(عليه السلام) بود و جان برادرزاده اش[ حضرت امام] علي بن الحسين(عليه السلام) را نجات داد؛ در حالي که سربازان يزيد، خليفة اموي، هفتاد و سه نفر از رجال خانواده را گشتند. [حضرت] زينب(سلام الله عليها) در ميان فرقه هاي صوفيّه و شيعه به سبب دانش عرفاني، بلاغت وشجاعت، از شهرت برخوردار است. وي به ويژه در مصر، داراي احترام عميقي است و آنان وي را مادر خاندان هاشمي و همة مصريان مي دانند.
منابع اوليّه به نقش وي در نبر کربلا و ادامة آن ماجرا اشاره دارند. وي که درحوالي سال 630 ميلادي[برابر با11 هجري قمري] ديده به جهان گشودبا پسر عمويش عبدالله بن جعفر ازدواج کرد و از او صاحب پنج فرزند شدو سپس از وي طلاق گرفت. به گفتة نويسندة مصري، عايشه عبدالرحمان(مشهور به بنت الشاطي)،[ حضرت] زينب(سلام الله عليها) از آغاز ملازم برادران خود بود و از همان کودکي، نقش مادري را براي آنان ايفا کرد. وي غالباً به عنوام« قهرمان کربلا» شناخته مي شود؛ زيرا جان خود را به خطر انداخت تا برادرزاده اش [ حضرت امام] علي بن الحين(عليه السلام) را نجات دهد و سرانجام او را نجات داد. ونيز باقي ماندة زنان کربلا را از خطر رهانيد. وي در دمشق در حضور حاکم اموي، با سخنراني آتشين و بليق خود، خليفه را به سکوت واداشت و اين در حالي بود که زنان واقعة کربلا به عنولن اسرا به شام برده شده بودند.
آن حضرت پس از ورود به مصر، همواره، مورد تکريم بود و از ضعفا حمايت مي کردو حاکم وقت مصر در کارها با ايشان مشورت مي نمود. مصريان براين اعتقاد هستند که[حضرت] زينب(عليه السلام) به همراه[امام] حسين(عليه السلام) و فقيهِ بزرگ، شافعي، از منزلتي رفيع در عرش برخوردارندو مشکلات حاجتمندان را برآورده مي سازند. البته همة مورّخان اعتقاد ندارند که[حضرت] زينب(سلام الله عليها) به مصر آمده باشد؛ زيرا مقبرة ايشان در قرن شانزدهم ميلادي [دهم هجري] توسّط شعرانيِ صوفي مسلک کشف شد.
دوم آنکه هر دو مدخل از ضعف هايي برخوردارند که نوعاً در آثار غريبان در حوزه هاي دانشها تاريخ اسلامي مشهود است و شايد يکي از مهم ترين اين اشکالها، بي اعتنايي به مسلمانان و تأکيد بيش از حدبر غريبان است.
آنچه مسلّم است اينکه تولّد با سعادت آن حضرت در مدينة منوّره، در سال پنجم هجري و يا پنجم جمادي الاول سلال ششم هجري واقع شد و هرگز هم از عبدالله بن جعفر طلاق نگرفت. حضرت زينب(سلام الله عليها) در ولقعة کربلا و پس از آن، دمي از رسوا کردن دشمنان بازنايستاد و سرانجام جان به جان آفرين تسليم کرد. مهم نيست که در کجا: مدينه، دمشق يا قاهره؛ چرا که زينب از جنس زنينيان نبود؛ آسمانيبود، همانند ساير اهل بيت و همه جا و هرلحظه تا ابديّت تاريخ حضور خواهد داشت.
در اين نوشتار، به پاسخگويي و نقد دو مقاله اي مه مفاد و محتواي آن نقل شد، اشاره نمي شود؛ ليکن دليل نقل آنها صرف ترجمه نيست، بلکه نوعي انذار است. انذار براي ارادتمندان آستان آسماني اهل بيت(عليهم السلام) که بدانند مظلوميّت اهل بيت(عليهم السلام) تنها به دوران بني اميّه و بني عبّاس محدود نمي شود؛ بلکه در همين روزگار هم آن مظلوميّت ادامه دارد. اين مظلوميّت به دو شکل است:
1) تحريفهاي فرنگيان مغرض، ناآگاه از حقيقت و احياناً کم دانش.
2) فعّال نبودن و کم کاري آناني که به شوق ارادت به اهل بيت(عليهم السلام) زنده اند و افتخارشان همين شيدايي است.
براي جبرا مظلوميّت اهل بيت(عليهم السلام) دراين دوران، بايد قلم دست بگيريم و حقايق را به زبان هاي زندة دنيا بگوييم. انتظار از بيگانگان در اين خصوص اتلاف وقت و آب در هاون کوبيدن است. به اميد احساس مسئوليّت زبانداناني که همين هنر را وجه امتياز خود مي دانند، به اميد اينکه زباندانان افتخار خود را خدمتگذاري به اهل بيت(عليهم السلام) بدانند.
منابع
1) منابعي که از آنها نقل شده و مورد نقد قرار گرفته اند:
Esposito, J.l., ed., The Oxford Dicionary of Islam, New York: Oxford University Pres, 2003
Glasse, C., ed., The concise Encyclopedia of Islam, 2nd rev., London: Stacey Hnternatinal, 2001.
Hoffman, V.J., "Zaynab, Sayyida," in Jestice, ed., vol. 3, pp. 636-637.
Jestice, P,G., ed., Holy People of the World: A Cross-cultural Encydopedia, 3 vols, Santa Barbara, CA: ABC-CLIP, 2004.
2) منابعي مه ملاحظه شد، اما حاوي مدخلي درباره موضوع بحث نبوده اند:
Bowker, J., ed., The Concise Oxford Dictionary of World Religions, Oxford: University Press,2005.
The Encyclopedia Americana, International 4th ed., 2002.
Exposito, J.L., ed., The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, 4 vols., New York: Oxford University Press, 1995.
Gibb,H.A.R., Islam, 2nd ed,. Oxford University Press,1975; repr. Hyderabad, A,P.: Henry Martyn Institute of Islamic Studies/ Oxford University Press,1979.
Gibb, H.A.R., and J.H. Kramers, eds., Shorter Encyclopedia of Islam, Leiden: E.J. Brll,1953.
Hughes, T.P., Dictionary of Islam, London: W.H. Allen, 1885; repr.: New Delhi: Munshirram Mansharlal, 1999.
Lewis, B., ed., Islam: Faith, People, Culture, London:Thomas and Hudson, 1976; repr. Paperback ed., 1992.
The New Encyclopedia Britannica, Micropaedia, 15th ed., 1994.
Ruthven, M., Islam, Oxford: Oxford University Press,2001.
Van Donzel,E., ed., The Islamic Desk Reference, Leiden: E.J. Brill. 1994.
3) منابع تکميلي
العقيقي، نجيب، المستشرقون، طبعه رابعه موسّعه، 3مجلدات، القاهره: دارالمعارف، 1980.
Arberry, A.J. Oriental Essays: Portraits of Seven Scholars, London: George Allen and Unwin, 1960.
Brugman, J., and F.Schroder, Arabic Studies hn the NetherLands, Leiden: E.J. Brill, 1979.
22 منبع:فصلنامه تخصصي سفينه
/ن
کليد واژه : خاور شناسان/ شيعه شناسان/ حضرت زينب(سلام الله عليها)- ديدگاه خاورشناسان/ دائره المعارفهاي اسلامي.
وقايع تاريخي همواره با محوريّت يک يا دونفر شخصيّت برجسته شناسايي و معرّفي مي شوند؛ اما واقعيّت اين است که همان يک يا دو نفر شخصيّت برجسته بدون داشتن همفکران و ياوران مناسب و فداکار، نمي توانند چنان حرکت هاي بزرگ و اثرگذاري به وجودآورند. بي ترديد، يکي از اثرگذارترين وقايع تاريخي درتمامي اعصار وقرون و جوامع بشري، واقعة کرلاست. آنچه درساعاتي چند در عاشوراي سال 61 هجري در کربلا روي داد، تنها پيکاري همانند ساير جنگها نبود، بلکه نبردي نابرابر بود که مي رفت تا ابديّت تاريخ، تأثير خود را بگذارد. عاشورا خورشيدي است که هرگز غروب نخواهد کرد.
البتّه خورشيد عالمتاب وجود مقدّس حضرت امام حسين(عليع السلام) محور کلّ واقعة عاشورا بود وبدين لحاظ، هرکس که بدين واقعة جانسوز توجّه مي کند، بي اختيار توجّهش به سوي آن حضرت جلب مي شود؛ اما ياوران و پيام رسانان واقعة کربلا نيز سهمي فراوان در اين حماسه ايفا کرده اندو يکي از چنين شخصيّت هاي اثر گذارو ارجمند، وجود مقدّس حضرت زينب(سلام الله عليها) است. مقالة حاضر به بررسي دو مدخل معطوف به آن حضرت در سه کتاب مرجع به زبان انگليسي مي پردازد.
تا اآنجا که نگارندة مقالة حاضر تفحّص و پيگيري کرده است، تنها سه کتاب مرجع انگليسي داراي مدخلي دربارة حضرت زينب(سلام الله عليها) بوده اند و مابفي آنچه عناوين آن در فهرست منابع و مأخذ مي آيد، مدخلي در خصوص آن حضرت ندارد. شگفت آوور آن که منبعي مانند«دايره المعارف اسلام»(چاپ لايدن هلند، ويراست دوم) نيز-با همة جامعيّتي که مدّعاي مؤلّفين آنهاست – مدخلي در خصوص آن حضرت ندارد! همچنين «دايره المعارف موجز اسلام»، تأليف گلاسه، در ذيل مدخل «زينب بنت علي» تنها به درج يک عبارت کوتاه بسنده مي کند و آن هم به قرار زير است:«دختر علي و فاطمه». واين درحالي است که همين دايره المعارف، مدخلهاي مفصّلي رابه بني اميّه، معاويه ابن ابي سفيان، ابوهريرهو حتّي حجّج بن يوسف اختصاص داده و حجّج بن يوسف را-که بي ترديديکي از کريه ترين و خون آشام ترين چهره هاي تاريخ بود- به صورت چهره اي بسيار پرافتخار و ماية مباهات فرهنگ و تمدّن اسلامي به تصوير کشيده است!
ترديدي باقي نمي ماند که اين «تجاهل آکادميک» به اصطلاح شرق شناسان موبور و چشم آبي، تنها بخشي از نقشة بزرگي است که از زمان آغاز سلطه و سيطره بر کشورهاي مسلمان، سوداي آن را درسر مي پرورانند. تأسّف بارتر آنکه در جوامع اسلامي مدرک دارانِ مدرّس نمايي هم پيدا مي شوند که تنها حجّت آنها براي عِلِم کردن برخي از چهره ها، همين تعريف و تمجيدهايي است که در آثار اين گونه نويسندگان فرنگي مي خوانند. البته بايد اذعان کرد که در همان جوامع فرهنگي، دانشمندان شريف، ونصف و ارجمندي نيز يافت مي شوند که به واقع، درپي کشف حقيقت اند؛ اما کرسيهاي رفيع و بلندگوهاي تبليغاتي در اختيار آنها نيست.
باري، از ميان دو مدخلِ به دست آمده، مدخل«فرهنگ لغت اسلام آکسفورد»(2003)کوتاه تر است. در اين اثر گفته شده است:
حضرت زينب(سلام الله عليها) در سال 681 ميلادي معادل با سال 62 هجري قمري رحلت فرمود. پيشتر با عبدالله بن جعفر ازدواج نموده، از وي سه پسر و دردختر داشته و در نبرد کربلا در سال 680 ميلادي معادل با 61 هجري قمري، در معيّت برادرش[حضرت امام] حسين(عليه السلام) بود. پس از شهادت[حضرت امام] حسين(عليه السلام)،[ حضرت] زينب(سلام الله عليها) نقش مهمي در محافظت از جان برادرزاده شان،[حضرت] علي بن الحسين(عليه السلام) ايفا کرده و به سبب فداکاري و قهرماني هايش، به لقب« قهرمان کربلا» ملقب گشته است.
مدخل ديگر از « دايره المعارف شخصيّت هاي ديني جهان» (2004) گرفته شده است که که مقالة «سيدّه زينب» آن را خانم والري هافمن نوشنه است. اين مقاله که تقربياً يک ستون و نيم است، حضرت زينب(سلام الله عليها) را اين گونه توصيف مي کند:
سال تولد تقريباً 630 ميلادي برابر باسال 11 هجري قمري- سال وفات 684 ميلادي برابر با 65 هجري قمري نويسندة مقاله دربارة آن حضرت چنين مي آورد که وي نوة پيامبر است و در اکتبر 680[محرم 61 هجري] همراه برادرش[ حضرت امام] حسين(عليه السلام) بود و جان برادرزاده اش[ حضرت امام] علي بن الحسين(عليه السلام) را نجات داد؛ در حالي که سربازان يزيد، خليفة اموي، هفتاد و سه نفر از رجال خانواده را گشتند. [حضرت] زينب(سلام الله عليها) در ميان فرقه هاي صوفيّه و شيعه به سبب دانش عرفاني، بلاغت وشجاعت، از شهرت برخوردار است. وي به ويژه در مصر، داراي احترام عميقي است و آنان وي را مادر خاندان هاشمي و همة مصريان مي دانند.
منابع اوليّه به نقش وي در نبر کربلا و ادامة آن ماجرا اشاره دارند. وي که درحوالي سال 630 ميلادي[برابر با11 هجري قمري] ديده به جهان گشودبا پسر عمويش عبدالله بن جعفر ازدواج کرد و از او صاحب پنج فرزند شدو سپس از وي طلاق گرفت. به گفتة نويسندة مصري، عايشه عبدالرحمان(مشهور به بنت الشاطي)،[ حضرت] زينب(سلام الله عليها) از آغاز ملازم برادران خود بود و از همان کودکي، نقش مادري را براي آنان ايفا کرد. وي غالباً به عنوام« قهرمان کربلا» شناخته مي شود؛ زيرا جان خود را به خطر انداخت تا برادرزاده اش [ حضرت امام] علي بن الحين(عليه السلام) را نجات دهد و سرانجام او را نجات داد. ونيز باقي ماندة زنان کربلا را از خطر رهانيد. وي در دمشق در حضور حاکم اموي، با سخنراني آتشين و بليق خود، خليفه را به سکوت واداشت و اين در حالي بود که زنان واقعة کربلا به عنولن اسرا به شام برده شده بودند.
آن حضرت پس از ورود به مصر، همواره، مورد تکريم بود و از ضعفا حمايت مي کردو حاکم وقت مصر در کارها با ايشان مشورت مي نمود. مصريان براين اعتقاد هستند که[حضرت] زينب(عليه السلام) به همراه[امام] حسين(عليه السلام) و فقيهِ بزرگ، شافعي، از منزلتي رفيع در عرش برخوردارندو مشکلات حاجتمندان را برآورده مي سازند. البته همة مورّخان اعتقاد ندارند که[حضرت] زينب(سلام الله عليها) به مصر آمده باشد؛ زيرا مقبرة ايشان در قرن شانزدهم ميلادي [دهم هجري] توسّط شعرانيِ صوفي مسلک کشف شد.
در بررسي هر دو مقالة بالا بايد گفت:
دوم آنکه هر دو مدخل از ضعف هايي برخوردارند که نوعاً در آثار غريبان در حوزه هاي دانشها تاريخ اسلامي مشهود است و شايد يکي از مهم ترين اين اشکالها، بي اعتنايي به مسلمانان و تأکيد بيش از حدبر غريبان است.
آنچه مسلّم است اينکه تولّد با سعادت آن حضرت در مدينة منوّره، در سال پنجم هجري و يا پنجم جمادي الاول سلال ششم هجري واقع شد و هرگز هم از عبدالله بن جعفر طلاق نگرفت. حضرت زينب(سلام الله عليها) در ولقعة کربلا و پس از آن، دمي از رسوا کردن دشمنان بازنايستاد و سرانجام جان به جان آفرين تسليم کرد. مهم نيست که در کجا: مدينه، دمشق يا قاهره؛ چرا که زينب از جنس زنينيان نبود؛ آسمانيبود، همانند ساير اهل بيت و همه جا و هرلحظه تا ابديّت تاريخ حضور خواهد داشت.
در اين نوشتار، به پاسخگويي و نقد دو مقاله اي مه مفاد و محتواي آن نقل شد، اشاره نمي شود؛ ليکن دليل نقل آنها صرف ترجمه نيست، بلکه نوعي انذار است. انذار براي ارادتمندان آستان آسماني اهل بيت(عليهم السلام) که بدانند مظلوميّت اهل بيت(عليهم السلام) تنها به دوران بني اميّه و بني عبّاس محدود نمي شود؛ بلکه در همين روزگار هم آن مظلوميّت ادامه دارد. اين مظلوميّت به دو شکل است:
1) تحريفهاي فرنگيان مغرض، ناآگاه از حقيقت و احياناً کم دانش.
2) فعّال نبودن و کم کاري آناني که به شوق ارادت به اهل بيت(عليهم السلام) زنده اند و افتخارشان همين شيدايي است.
براي جبرا مظلوميّت اهل بيت(عليهم السلام) دراين دوران، بايد قلم دست بگيريم و حقايق را به زبان هاي زندة دنيا بگوييم. انتظار از بيگانگان در اين خصوص اتلاف وقت و آب در هاون کوبيدن است. به اميد احساس مسئوليّت زبانداناني که همين هنر را وجه امتياز خود مي دانند، به اميد اينکه زباندانان افتخار خود را خدمتگذاري به اهل بيت(عليهم السلام) بدانند.
منابع
1) منابعي که از آنها نقل شده و مورد نقد قرار گرفته اند:
Esposito, J.l., ed., The Oxford Dicionary of Islam, New York: Oxford University Pres, 2003
Glasse, C., ed., The concise Encyclopedia of Islam, 2nd rev., London: Stacey Hnternatinal, 2001.
Hoffman, V.J., "Zaynab, Sayyida," in Jestice, ed., vol. 3, pp. 636-637.
Jestice, P,G., ed., Holy People of the World: A Cross-cultural Encydopedia, 3 vols, Santa Barbara, CA: ABC-CLIP, 2004.
2) منابعي مه ملاحظه شد، اما حاوي مدخلي درباره موضوع بحث نبوده اند:
Bowker, J., ed., The Concise Oxford Dictionary of World Religions, Oxford: University Press,2005.
The Encyclopedia Americana, International 4th ed., 2002.
Exposito, J.L., ed., The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, 4 vols., New York: Oxford University Press, 1995.
Gibb,H.A.R., Islam, 2nd ed,. Oxford University Press,1975; repr. Hyderabad, A,P.: Henry Martyn Institute of Islamic Studies/ Oxford University Press,1979.
Gibb, H.A.R., and J.H. Kramers, eds., Shorter Encyclopedia of Islam, Leiden: E.J. Brll,1953.
Hughes, T.P., Dictionary of Islam, London: W.H. Allen, 1885; repr.: New Delhi: Munshirram Mansharlal, 1999.
Lewis, B., ed., Islam: Faith, People, Culture, London:Thomas and Hudson, 1976; repr. Paperback ed., 1992.
The New Encyclopedia Britannica, Micropaedia, 15th ed., 1994.
Ruthven, M., Islam, Oxford: Oxford University Press,2001.
Van Donzel,E., ed., The Islamic Desk Reference, Leiden: E.J. Brill. 1994.
3) منابع تکميلي
العقيقي، نجيب، المستشرقون، طبعه رابعه موسّعه، 3مجلدات، القاهره: دارالمعارف، 1980.
Arberry, A.J. Oriental Essays: Portraits of Seven Scholars, London: George Allen and Unwin, 1960.
Brugman, J., and F.Schroder, Arabic Studies hn the NetherLands, Leiden: E.J. Brill, 1979.
22 منبع:فصلنامه تخصصي سفينه
/ن