مقدمه:
در بخش اول این مقاله دربارة مدرسة نمازی خوی و بانی آن آیت الله شیخ محمد نمازی و همچنین شیخ الاسلام خویی و خاندانش گزارشی ارائه گردید. در بخش دوم، کتابخانة شیخ الاسلام و شماری از نسخ خطی باقیمانده از کتابخانة وی معرفی گردید. در این بخش بقیة نسخه‌های خطی این کتابخانه معرفی می‌گردد:
بحش اول : باغ ارغوان،کتابخانة وقفی شیخ الاسلام خویی
اَلْحَمْدُ للّه رَبِّ الْعالَمینَ وَ الصَّلوةُ وَ السَّلامُ عَلی عَبدِهِ وَ رَسُولِهِ وَ صَفِیِّهِ وَ حَبیبِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ.
69. عدة الأصول:
اصول، عربی، از: شیخ الطائفه محمدبن الحسن طوسی(460)
نوع خط: نسخ، حسین بن شهابالدین بن حسین بن محمد بن حسین مشهور به ابن جندل کرکی عاملی اوایل صفر 1048. در حواشی مقابله و تصحیح شده است. فهرست کتاب در اول نسخه و تملک محمدبن امامقلی، عناوین شنگرف (نسخة ش 320).
70. عرائس البیان فی حقائق القرآن:
تفسیر، عربی، از ابومحمد روزبهان بن ابینصر بقلی شیرازی (606)
* نسخة حاضر از آغاز تفسیر تا اول سوره مریم را شامل می‌شود و از ابتدا چند برگ افتادگی دارد.
آغاز نسخه: «و لمّا عاینوا الحقّ فی القیمة، علموا الحقیقة أن ما آمنوا به بعید مما شاهدوا، و قال بعضهم: الله غیب و هو مغیب والقلب غیب. فإذا آمن الغیب بالغیب، رفع الحجاب».
نوع خط: نستعلیق، بی کا، بی تا، تمامی صفحات جدول مذهّب، آیات با شنگرف. در اواخر شعبان 1076 مقابله و تصحیح شده است. در آخر نسخه مهر مربعی «المذنب محمد شفیع» و مهر مربعی «عبدالله 1124» و مهر بیضوی «عبدالله 1114» (نسخة ش 610).
* این نسخه از اول سوره مریم تا آخر را شامل است.
نوع خط: نستعلیق، بی کا، بی تا، تمامی صفحات جدول مذهّب، آیات با شنگرف، زینالدین آن را مقابله کرده است.
در اولش مهر بیضوی «محمد امین و رسول خدا 1111» و تملک محمد شفیع بن محمد مقیم، آخر محرم 1090 با مهر مربعی «محمد شفیع»، بعد از وی انتقال به ابوعلی عبدالله بن صدرالدین محمد با مهر مربعی «عبدالله 1124» و مهر بیضوی «عبدالله 1114»، در پشت جلد و در آخر کتاب این عبارت به چشم میخورد:
هذا الکتاب مع مجلده الأول... وکانا من کتبنا الموروثة من أسلافنا المغفورین... وقد کان سُرق هذا فی ستة سنوات قبل هذه السنین؛ فوجدته فی تصرف أخینا فیالدین جناب محمود أفندی الساکن فی سوق بززستان من أسواق مصر ملک الإسلام و الإیمان. و اشتریته منه بأربعة عشر غرش الرومی. و هذا من من من من علی من کان من أفقر الطلبة والسفرة من جانب صاحب الدولة الإیرانیة أعنی السلطان... فتحعلیشاه قاجار إلی رب الدولة العثمانیة ... السلطان محمودخان. حرره الداعی الأثیم الشریف الحسینی الخوئی إبراهیم فی شهر رجب الأصم من شهور 1223». با مهر مربعی وی با سجع «الواثق بالله الغنی ابراهیم الشریف الحسینی» (نسخة ش 611).
71. غرائبالقرآن و رغائبالفرقان:
تفسیر، عربی، از: نظامالدین حسن بن محمد قمی نیشابوری (738)
* نسخه حاضر از آغاز تفسیر تا پایان سورة آلعمران را دارد.
نوع خط نسخ خفی، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، آیات با خط درشت معرب، با ترجمه فارسی در زیر آیات به شنگرف (نسخة ش 27).
* نسخه حاضر از اول سورة کهف تا پایان سورة سبأ را شامل است.
آغاز نسخه: «الحمدلله الذی أنزل علی عبده الکتاب ولم یجعل له عوجا».
انجام نسخه: «و لا أصغر من ذلک و لا أکبر إلا فیکتاب مبین لیجزی الذین».
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، آیات با خط جلی و معرب، ترجمة فارسی آیات در لابلای سطور با شنگرف، اول نسخه تملک شاهمحمد اشرفی با مهر بیضوی «محب آل محمد شاهمحمد» (نسخة ش1).
72. فقه اللغة و سرّ العربیة:
ادب، عربی، از: ابیمنصور عبدالملک محمد اسماعیل ثعالبی نیشابوری(429)
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف و مذهّب، کلمات معرب، در ظَهر صفحة اول شمسة مذهّب داخلش عنوان کتاب مذهّب و نام مؤلف با شنگرف، در سنة 1117 تملک شده است (نسخة ش 470).
73. فقه اللغة و سرّ العرب فی کلامها: فقه اللغه، عربی، از: ابوالحسین احمد بن فارس رازی مشهور به ابن فارس(329-395).
نوع خط: نسخ، شیخ محمد بن موسی اواسط محرم 1127، عناوین شنگرف، صفحة اول سرلوح با کتیبة مذهّب مرصع، تمامی صفحات جدول مذهّب، در اول نسخه: «کذا وجد فی ظهر کتاب قرأ علی المصنف بخطه، صورته هکذا: قرأ علی أبو محمد نوح بن أحمد الأدیب ـ أعزّه الله ـ هذا الکتاب من أوله إلی آخره، و صححه و سمعه بقرائة أبی العباس أحمد بن محمد المعروف بالغضبان، و ابوزرعة عبد الرحمن بن محمد بن زنجلة القاری، و کتب أحمد بن فارس بن زکریا بخطه بالمحمدیة فی شعبان من سنة اثنتین و ثمانین و ثلاثمئة. و صلّی الله علی محمد و آله أجمعین و سلّم تسلیماً»؛ و در آخر نسخه «کُتب و قوبل من النسخة التی کتبها نوح بن أحمد اللوباسانی فی شعبان 382»؛ و در حاشیهاش «قد قوبل و صُحِّح من نسخة مقروئة علی المؤلف ـ جزاه الله جلَّ ثناؤُه خیراً ـ و علیها خطه و إجازته. حرّره... أبو الخیر أحمد العریف به عمادزاده ـ عفا الله عنه ـ فی سنة 1127» (نسخة ش 451).
74. کشف الأسرار و عدة الأبرار: تفسیر، فارسی، از رشیدالدین ابوالفضل احمد بن محمد میبدی (قرن 6)
نسخة حاضر از اوّل سورة حمد تا آخر سورة نساء را شامل است. در صفحة اوّل داخل سرلوح عبارت «المجلد الأول من تفسیر الإمام الرشیدی» نوشته شده است.
آغاز: «خیر کلمات الشکر ما افتتح به القرآن من الحمد. فالحمد لله رب العالمین. . والصلوة علی رسوله محمد و آله أجمعین. أما بعد، فإنی طالعت کتاب شیخ الإسلام .. عبدالله بن محمد بن علی الأنصاری.. فی تفسیر القرآن».
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اواخر رمضان، 829ق، صفحة اوّل با کتیبه و سرلوح، تمامی صفحات جدولدار (نسخة ش 704).
75. کشف الغمة فی معرفة الأئمة:
تاریخ، عربی، از: بهاءالدین علی بن فخرالدین عیسی الأربلی، ابن فخر(692)
فرغ من انتساخه فی حرم أمیر المؤمنین النجف الغروی إبراهیم بن علی بن حاجی یوسف بن یوسف بن علی الخانیساری وقت العصر من یوم الجمعة 21 جمادی الأولی من شهور سنة 923 من النسخة المنتسخة بخط السید الأمجد حیدر بن علی الحسینی بتاریخ عاشر جمادی الآخرة سنة 784 المصححة بتصحیح شیخنا و سیدنا و مولانا ساکن حرم أمیر المؤمنین خاتم المجتهدین أبیالحسن الشیخ زین الملة والشریعة و الدین علی بن عبد العالی ـ الله یخلِّد ظلالَه و أدام برکاتِه ـ و مقابلته الشریفة بنسخة علیها خط مولانا و شیخنا شیخ الإسلام و المسلمین جمالالدین بن المطهر الحلی».
و صورت اِنهاء علی بن عبد العالی به خط خودش بدین الفاظ:أنهاه ـ أمدّ الله تعالی بتأییده و توفیقه ـ سماعاً بقرائة هذا الضعیف المذنب الکاتبُ من النسخة التی قابلتها و صححتها علی النسخة المقابلة بنسخة الأصل، و علیها خط شیخنا شیخ الإسلام إمام المذهب جمال الدین أبی منصور الحسن بن المطهر ـ قدّس الله روحه الطاهرة ـ النسخة المذکورة أولاً هی أصلی بهذا الکتاب الشریف، و قد أجزته روایته و روایة جمیع ما قرأ لی و عنی روایتَه؛ فلیَروِ ذلک موفَّقاً!. کتب الفقیر علی بن عبدالعالی حادی عشر رجب من سنة أربع و عشرین و تسعمائة بالمشهد المقدس الغروی علی مشرّفه الصلوة والسلام حامداً مصلیاً.
به ضمیمة اجازهنامة مفصل مرحوم علی بن عبدالعالی به کاتب در 4 برگ به خط مجیز:آغاز اجازهنامه: «الحمد لله مُسبِغ العطاء و مُسبِل الغطاء و مولی النَّعماء و کاشف البأساء».
انجام: «و کتب هذه الأحرف العبدُ المفتقر إلی الله تعالی علی بن عبد العالی بخطه فی خامس عشر من شهر جمادی الآخرة من سنة 924 بالمشهد الغروی علی مشرّفه الصلوة و السلام».
و مُجیز بعد از چندین سال دوباره در انتهای اجازه آن را بدین عبارت تأیید کرده است:
و کتبه الفقیر إلی الله تعالی علی بن عبد العالی ببلده قاشان ـ حماها الله من طوارق الحدثان ـ فی ثامن عشر من جمادی الآخرة سنة سبع و ثلثین و تسعمائة. حامداً لله تعالی مصلّیاً علی رسوله محمد و آله.
عناوین و سرفصلها با شنگرف و خط درشت، تملک محمد قاسم بن محمد سعید الأسترآبادی با مهر مربعی «عبده محمد قاسم» (نسخة ش 161).
76. لباب التأویل فی معالم التنزیل (تفسیر خازن):
تفسیر، عربی، از: علاءالدین علی بن محمد بن الشیخی بغدادی شافعی، خازن (741)
نسخة حاضر از ابتدای تفسیر تا اول سورة اعراف را شامل است.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، آیات شنگرف و معرب، تمامی صفحات جدولدار، فهرست کتاب در اول نسخه و مهر بیضوی «خادم شرع السید صمد بن محمد حسین» (نسخة ش 167).
نسخة حاضر مشتمل بر سورة مؤمنون تا آخر قرآن کریم است.
نسخ جلی، بی کا، 1128؛ دارای سرلوح و کتیبة مذهّب مرصع، عناوین فصول و آیات شنگرف، تمامی صفحات جدولدار (نسخة ش 168)
77. لغتنامه نوائی یا فرهنگ جغتایی: لغت، ترکی جغتایی، از:
لغات ترکی و گاهی فارسی و عربی که میرعلی شیرنوائی(907) در اشعار ترکی خود به کار برده و احتیاج به توضیح داشته در این فرهنگ گزارش شده است، در بعضی از واژهها ابیاتی که آن واژهها به کار رفته نیز آورده است.
این فرهنگ به ترتیب حروف تهجی آغاز کلمات در بیست و هشت بخش تنظیم شده و در هر بخشی ابتدا مفتوحه بعد مکسوره بعد مضمومه را آورده است.
به احتمال زیاد این کتاب همان است که در الذریعه 196/5 با عنوان فرهنگ جغتائی تألیف نادر علی نام برده که به امر شاه صفی صفوی (1052-1038) تألیف کرده است، اما تاریخ کتابت این نسخه با آن سازگار نیست. برای توضیح بیشتر و نسخه‌های این کتاب به الذریعه 196/5 و فهرست نسخ خطی دانشگاه تهران 3309/13، فهرست مرعشی ش 4799 رجوع شود.
آغاز:
یوز حمد انکاکیم و صفی دادورایل تیلی لال
گرچه تیلارا اندین ایرور سوزکه مجال
گر السنه مختلفه جمع اولسه
حمدینی ادا قیلماق ایرورامه محال
انجام: یومای برآچق نسنه قپایای دمکدر وبرنسنه صویله یومایااین رمکدر والسلام.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، بی کا، کتابت 9 رمضان 952، اولش تملک محمود چلبی بن محمد بن رمضان، و تملک محمد بن سنان با مهر بیضوی «الفقیر محمد بن سنان» و تملک دری محمدبن مصطفی (نسخة ش 654).
78. مثنوی معنوی: شعر، فارسی،
از جلالالدین محمدبن محمد مولوی رومی بلخی(672)
نستعلیق، با تحریر خوب و زیبا، عبید بن خضر البردوری المولوی، رمضان 942، صفحة اوّل با کتیبه و سرلوح مذهّب مرصع و حواشی مذهّب با دوایر کوچک مذهّب بین جملات، تمامی صفحات جدول مذهّب چهارستونی، عناوین حکایات با شنگرف، در اول نسخه نوشته شده:
«1233 بموت العالم مات العالم، تاریخ وفات رضوانآرامگاه آقا ابراهیم ـ طاب ثراه ـ است. راقمها الداعی لترویح روحه المطهر محمدرضا بن آقا فتحالله ـ طابثراه ـ تاریخ التحریر 24 جمادیالثانی من شهور 1266»؛
و ایضاً «العبد المذنب عباس بن محمدتقی خویی در منزل جناب». در آخرش قصیدهای به فارسی از سلطان ولد در مدح مثنوی و مؤلفش در دو صفحه و در حاشیهاش قصیدهای از عبدالله بن قاسم شهروزی به عربی (نسخة ش 390).
79. مجموعه
1. مفاتیحالغیب(تفسیر کبیر): تفسیر، عربی، از فخر الدین محمد بن عمر رازی مشهور به فخر رازی (606)
نسخة حاضر تفسیر سورة حمد و قسمتی از سورة بقره را شامل است.
2. ملتقطات من التفسیر الکبیر: تفسیر، عربی، از:
نوع خط: نسخ جلی، احمد بنعلی همدانی 846 در مدینة مصر، خط شنگرف بر روی آیات، تملک پیرمحمد بن رمضان سال 1009 با مهر کروی «پیرمحمد بن رمضان...» و تملک سیدمصطفی بن عبدالله 1106 و مصطفی نقشبندی در اوّل نسخه (نسخة ش 78/1).
80. مجموعه
1. کشف العوار فی تفسیر آیة الغار: تفسیر، عربی، از قاضی نورالله بن محمد شریف شوشتری (1019)
آغاز: الحمد لله الذی جعل آیات الغار لرسوله المختار شرفاً و مناراً.
2. الألفین الفارق بین الصدق و المین: اعتقادات، عربی، از علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلی مشهور به علامه حلی(726)
آغاز: الحمد لله مُظهر الحق بنصب الأدلة الواضحة والبراهین القاطعة.
نوع خط: نسخ جلی، خواجه فراست 1060 از روی نسخة نوة مؤلف یحیی بن محمد بن حسن بن مطهر. نوشته شده در سال 757 که آن هم از روی نسخة پسر مؤلف فخرالدین نوشته شده در سال 754 و آن هم از روی نسخة مؤلف. در آخر کتاب کاتب این عبارت را آورده است:
«معلوم مؤمنان بوده باشد که کتاب اَلفَین غلط بسیار داشت. در اصفهان خدمت فضلاء تنقیح کتاب مذکور دادیم؛ چنانچه نسخة حاجی اسمعیل جوزدانی را سه مرتبه صحت دادیم با نسخة قاضی ابوالحسن و نسخة شیخ یونس جزایری و نسخة منشی الممالک و نسخة میر محمود استرآبادی؛ و ظاهراً هزار و چند بیت افتاده بود.
در کتاب حاجی اسماعیل نوشتیم؛ و ظاهراً غلط تصحیف خوانی سههزار غلط بوده باشد که ساخته شد در آن کتاب، و بعد از دو سال ظاهراً که تنقیح آن دادیم. بعد از آن این نسخه را جهت خود نویسانیدیم و حساب کرده بودیم مبلغ هفت هزار دینار خرج مقابلة کتاب حاجی اسماعیل کرده بودیم؛
و غلطها را در آنجا ساختیم و آخر این نسخه را از روی آن کتاب پاکیزه نویشته شد. و چون خوانده بودم که در تعصب دینی از سنگ سختتر میباید بود، بنابراین چون این کتاب در دین بود، بعد از فراق هفت هشت ده سال که تفحص نسخهها نمودم و صحت دادم، این نسخه را نویسانیدم. مؤمنان از این نسخه غافل مشوید».
و در آخر باز مقابله و تصحیح شده و در 18 جمادی 1060 مقابلة آن پایان یافته است. عناوین شنگرف، مهر بیضوی «اللهم صل علی النبی الهاشمی» و تملک محمدمهدی بن رضیالدین با مهر مربعی وی «یضیء بالله نفسی عبده محمدمهدی 1118» (نسخة ش 102/2).
81. مجموعه
1. شرح فصوص الحکم: عرفان، عربی، از: نورالدین عبدالرحمان بن احمد جامی (898)
آغاز: «الحمد لله الذی زیّن خواتم قلوب أولی الهِمم بفصوص نصوصالحکم».
2. الرسالة الأطواریة النوریة: عرفان، عربی، از: ؟
رسالة کوتاهی در سه برگ از پدری به پسرش پیرامون بیان روش سلوک سلسلة طریقة خلوتیه و ترغیب بر سیر در آن طریق، که مؤلف خودش پیرو آن بوده است .
آغاز: «الحمد لله رب العالمین و الصلوة و السلام علی خاتم النبیین و علی آله و صحبه الطاهرین و المطهرین بیت: ره این است روی از طریقت متاب/ بنه گام و کامی که خواهی بیاب».
انجام: «فإن العدم بک خیر من الوجود معک. و الحمد لله رب العالمین و الصلوة و السلام علی سید المرسلین. فیا ولدی، خذ ما آتیناک و کن من الشاکرین».
نسخ جلی، یوسف علی سروری، 6 شوال 915، عناوین و سرفصلها شنگرف. در اوّل نسخه تملک مصطفی لطفی بیکزاده بن لطفالله بن بالی و تملک عبدالباقی بن محمد باقی افندی و تملک شیخ محمدبن حسن و تملک محمدبن مصطفی مشهور به بغلفچیزاده، و عبارت «قد اشتریته من محمود أفندی فی أواسط رجب 1223 بخمسة یوزلوقات؛ و أنا الداعی الأثیم الشریف الحسینی إبراهیم الرسول الإیرانی إلی الدولة الخاقانی»؛ و ایضاً نوشته شده که این مجموعه شامل حدود هشت رساله است، لکن جز دو رسالة یاد شده رسالة دیگری در نسخه وجود ندارد (نسخة ش 146).
82. مجموعه
1. رجال ابن داوود الحلی: رجال، عربی، از تقیالدین حسن بن علی بن داوود حلی(647)؛
2. رسالة فی صلاة الجمعة: فقه، عربی، از شهید ثانی زینالدین بن علی عاملی (966)؛
3. اجازهنامة علامة حلی به بنی زهره؛
4. اجازة شهید ثانی به حسین بن عبدالصمد جباعی عاملی(پدر شیخ بهایی)؛
5. رسالة فی الرجال (57 برگ)
از:
در این کتاب که مسودّة مؤلف است، روات و اشخاصی که به بلدی و شهری منسوب هستند و به آن نسبت شناخته میشوند توضیح داده شده و محل آن بلد و وجه تسمیة آن بیان گشته است. مؤلف معمولاً از معجم البلدان نقل کرده است. ترتیب الفبایی نامنظم بوده و از اول و آخر ناتمام است.
ترتیب بخشی از مطالب کتاب به قرار زیر است:
طبرستان، طبریه، تأویل آیة «و یبقی وجه ربک»، سراء، صهرستی، ارمنیه، شروان، قبه، قطربل، قلمون، القلیس، سجستان، سمندر، سمهری، سمندل، سرخس، الطف، طوس، طابران، نجف، نخیله، شوشه، نجران، سلیمه، مامطیر، مرعش، کَس، کَش، ارم، ممطیر، آمل، شلمغان، شمشاها، شعران، سوسنجرد، همانیه، عقرقوّف، عکبرا، عبر ...
این نسخه، پیشنویس مؤلف است که از منابع مختلف جمعآوری کرده و موفق به ترتیب و پاکنویسی آن نشده است. با اینکه ناقص و غیر منظم است، لکن در موضوع خود بینظیر است.
آغاز نسخه: «طبرستان بفتح أوله و ثانیه و کسر الراء المهملة، الطبر هی فارسیة معربة و هو الذی شُقِّق به الأحطاب، و أما فی العربیة».
انجام نسخه: «عاصم بن ضمرة السلونی الکوفی التابعی. سمع علی بن أبیطالب. رَوی عنه الحکم بن عتیبة بالمثناة فوق»
نوع خط: نستعلیق، کاتب رسالة دوّم حسین بن شمس حلی جمعه 23 ربیعالاول 1020 در مکه، کاتب رسالة سوم ناصرالدین محمد بن احمد بیدستانی تونی خراسانی 26 محرم 1021 در مکه، عناوین شنگرف (نسخة ش 260/5).
83. مجموعه
1. شرح توحید الصدوق: حدیث، عربی، از قاضی محمدسعید بن محمد مفید قمی(1130)
نسخة حاضر جلد اوّل کتاب است.
2. اسرارالصلوة(5 برگ): اخلاق، عربی، از قاضی محمدسعید بن محمد مفید قمی
رسالة کوتاهی در بیان اسرار نماز به طریق عرفانی است.
آغاز: «بعد الحمد و الصلوة علی رسول الله و أهل بیته آل الله، فالعبد المفتاق إلی الله الولی».
نوع خط: نستعلیق شکسته، محمدابراهیم بن مرحوم فتحالله خویی در قمشه ربیع الاول 1202، عناوین شنگرف و خط شنگرف بالای عبارات احادیث، با حواشی از فتحالله بن ابراهیم خویی بن کاتب متن و محمدرضا بن فتحالله بن ابراهیم خویی و فتحالله بن محمدرضا خویی (نسخة ش 309/2).
84. مجموعه
1. ترجمة رسالة تفّاحیة ارسطو: فلسفه، فارسی، مترجم بابا افضلالدین محمد مرقی کاشی(707)؛
2. ترجمة رسالة نفس ارسطو: فلسفه، فارسی، مترجم بابا افضلالدین محمد مرقی کاشی(707)؛
3. النوامیس: فلسفه، عربی، از افلوطین یونانی مشهور به شیخ یونانی(205 قبلاز میلاد)
نسخة حاضر شامل سه مقاله از کتاب نوامیس بوده و از آخر ناتمام است.
آغاز: «المقالة الأولی من کتاب النوامیس لأفلاطن الفیلسوف الیونانی. قال أفلاطن: إنه لمّا کانت أسباب الإرادة مختلفة، و کانت الإرادة تابعة لأقواها و أظهرها علی سائرها».
4. حاشیة الحاشیة القدیمة الدوانیّة علی شرح التجرید الجدید: کلام، عربی، از: ؟
حاشیهای است بهطور مختصر بر شرح تجرید جدید و حاشیة دوانی بر آن، و از آخر ناتمام است.
آغاز: «قال المصنف رحمه الله رحمة واسعة. "أما بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه الخ". قدّم فصل الخطاب لإیجاز البلیغ رعایة لنوع من براعة الاستهلال و لغرابة الأسلوب».
5. حاشیة شرح تجرید الاعتقاد: کلام، عربی، از: ملا جلالالدین دوانی(908)
آغاز: «الحمد لله رب العالمین... قال المصنف ـ قُدّس سره الأطهر ـ : "أما بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه". فیه إیماء علی کمال عنایته بالاختصار؛ حیث لمیجعل إنشاء الحمد جزءً من کتابه».
انجام نسخه: «الشرح: "الثانی مفهوم العدم واحد الخ". کان مراده توجیه مفهوم العدم و حدته فی جمیع المعدومات، و کذا فی وحدة الوجود و محصلة الاشتراک المعنوی بینهما».
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا (نسخة ش 311).
85. مجموعه
1. المصادر: لغت، عربی به فارسی، از ابوعبدالله حسین بن احمد زوزنی (486)
در آخر نسخة حاضر نوسته شده «تمام شد کتاب السامی فی الأسامی»، که اشتباه است.
2. تهذیب المهذب: فرهنگ فارسی به فارسی، از مولی محمدیحیی بن محمد شفیع القزوینی(ق 12)
مؤلف در این کتاب، لغات فارسی ناخوان و غامض را از کتاب مهذب الأسماء فی مرتب الأشیاء تألیف محمود بن عمر بن محمود سجزی (ق 8) بیرون کشیده و با مراجعه به کتاب‌های برهان قاطع، فرهنگ جهانگیری، مجمع الفرس سروری، مرآت اسکندری، السامی فی الاسامی، اختیارات بدیعی، قانون الأدب حبیش بن ابراهیم تفلیسی، بحر الجواهر، دستوراللغه و کتب دیگر لغوی، معانی و اعراب آنها را دقیقاً ضبط و به ترتیب اصل کتاب مهذب مرتب ساخته است.
آغاز:
الحمد لله خالق البرایا و الصلوة علی رسوله محمد زبدة الصفایا و آله و عترته ... باب الألف الممدودة: "آبان" بر وزن تابان نام ماه هشتم است از سال شمسی و آن بودن خورشید باشد در برج عقرب. "آبجین" با جیم فارسی بر وزن آستین».
انجام: «"یوز" به ضم اول و سکون ثانی و ثالث جانوری است شکاری کوچکتر از پلنگ و سگ؛ و تولة شکاری را که به بوی شکار را پیدا کند نیز گفتهاند».
نوع خط: نسخ جلی، رسالة اول شیخ عبدالله سورتی در بلدة جهانگیرنگر 1090، رسالة دوّم مولی محمدهاشم معلم 1114، اول تهذیب اللغه مهر بیضوی «یا محسن قد أتاک المسیء» و مهر بیضوی «ندا آمد از حق ای اسمعیل 1221»؛ تمامی صفحات جدول شنگرف، عناوین شنگرف، ابواب مشکی درشت و با خط کوفی، کلمات معرب و بعضی علائم نگارش شنگرف، در حواشی تصحیح شده است .(نسخة ش 397).
86. مجموعه
1. أنس المنقطعین إلی عبادة رب العالمین: اخلاق، عربی، از جمالالدین ابیعبدالله محمد بن اسماعیل بن حسن معافی موصلی(630)
سیصد روایت از احادیث حضرت پیغمبر اکرم در مسائل عرفانی با حذف سند. نویسنده در ذیل هر یک حکایت متناسب از عرفا و صوفیه و در ذیل آن چند بیت شعر عرفانی میآورد. مؤلف نهایت سعی را کرده که کتابش موجز و مختصر و دلکش و جذاب باشد و در این مورد موفق هم شده است.
انجام: «إن عندی للمطیعـ/ین شراباً سلسبیلا. فاتعَبوا الیوم قلیلاً/تستریحون طویلاً».
2. تخمیس القصیدة اللامیة: شعر، عربی، از ضیاءالدین ابومحمد عبدالله بن محمد انصاری خزرجی اندلسی(626)
شیخ ابیعلی السماط قصیدهای لامیه در 29 بیت به عربی در مدح حضرت پیامبر سروده است. خزرجی قصیدة مزبور را تخمیس کرده که در پایان نسخة حاضر در چند برگ موجود است.
آغاز تخمیس:
أ علِمتَ کَم أحییتَ من مقتول/عند الحمی بحدیثک المنقول؟
فیمن ذکرتَ ظفرتَ بالمأمول/أعِدِ الحدیث فلیس بالمملول
عن خیر مبعوث و خیر رسولِ
انجام تخمیس:
والتابعین و مَن علیهم أجمعت/أهل الهدی و إلی محجّتهم دَعَت
والمنشدین و کل ذی اُذن وَعَت/ما أمرَعت روض الرُّبا و تضوّعت
ریّا نسیمٍ بالغدوّ أصیل
نوع خط: نسخ معرب، عناوین و اشعار شنگرف، کاتب تخمیس علاءالدین الطیبی الأنصاری، بی تا، رسالة اول با حواشی از فتحالله بن محمدرضا شریف حسینی که در 1336 ق به آن اشتغال داشته است. در اولش «این کتاب جناب آقا محسن خلف مرحوم آقا فتحالله در نزد حقیر حسنعلی ایروانی امانت است» (نسخة ش 430).
مجموعة نفیس و مهمی که در آن حدود پانزده مولودیة حضرت پیامبر از تألیفات علمای اهل سنت همه به عربی جمعآوری شده است. برای شناسایی کتب این مجموعه به کتابشناسیهای متعدد از جمله کشف الظنون و ذیل آن مراجعه گردید، لکن هیچ کدام از کتب مذکور(جز رسالة هفتم) در آن ذکر نشده بود.
در کشفالظنون 1910/2 آمده است: «قد ذکر الحافظ السخاوی فی الضوء اللامع جماعة ممّن ألّف فی مولد النبی(ص)». کتاب مذکور در دسترس نبود، شاید در آن از این کتب و مؤلفانشان یادی شده باشد.
شایان ذکر است که کاتب این مجموعه «عمر بن محمد ماردینی حنفی» بوده و نسخه در دست خانوادة آنها دست به دست گردیده و چند مولودیه از وی به همراه دیوان اشعار او در این مجموعه مندرج است. ماردینی از دانشمندان قرن نهم هجری است.
فهرست رسالهها و مطالب این مجموعه عبارتند از:
1. الدّرّ الثمین فی مولد الأمین (ص10-1)
از زینالدین عمر بن شیخ محمد بن عمر بن عبدالخالق الجبعی الحنفی
آغاز: «الحمد لله الذی قدّر و دبّر و صوّر و یسّر و أفقر و أغنی و شیّد و سدّد و أشقی و أسعد و أبعد و أدنی».
2. جلاء الأفهام فی مولد خیر الأنام (ص 18-10)
از عمربن محمد الماردینی الحنفی
آغاز: «الحمد لله الذی عرّف الجود و شرّف الوجود بظهور خیر المرسلین و مولده» .
3. الملتقط من المولد الوسیط للسُرَّمدّی (ص 27-18)
از آغاز: «الحمد لله منوّر الوجود بنور الإیمان و معطی الأکوان بطیب عرف المبعوث بالأمان الذی خلق آدم».
4. مولد النبی علی أسلوب غریب (ص 33-27)
از آغاز: «الحمد لله الذی رفع بعض الکائنات فوق بعض درجات و فضَّل و أتحف من شاء ما شاء و وهب و نفّل».
5. کتاب مولد النبی و وفاته (ص 43-33)
از آغاز: «الحمد لله المالک الذی لم یتخذ فی ملکه وزیراً العالم الذی لمیجعل فیما دبّر مشیراً».
6. کتاب مولد النبی و وفاته (ص 57-43)
ازآغاز: «الحمد لله الذی اختص محبته لمودّته و اجتباهم و اجتذبهم بکرمه إلیه و فی کنف لطفه ربّاهم».
7. الدر المنظم فی مولد النبی المعظم (ص 57)
از ابیالقاسم محمد بن عثمان المولوی الدمشقی(867)
آغاز: «الحمد لله الذی أطلع فی شهر ربیع الأول إلی الوجود قمر الجود والوفاء و توَّجَه بتاج الکمال وآتاه من الإنعام و الإفضال غُرّاً و شرفاً».
8. مولد النبی (ص 69-57)
ازآغاز: «الحمد لله مُزیدِ مَن حمد و شکر و مفید من بُلی فصبر حلیم اذا بارزه العبد بالمعاصی».
9. خطبة تقال اول مولد رسولالله (ص 70-69)
از آغاز: «الحمد لله الذی أطلع من بروج السعود بدراً أنار به الأکوان و أنبع من بحار العیون عیناً سقی بها الظمآن».
10. الدر الیتیم فی مولد النبی الکریم (ص 77-70)
ازآغاز: «الحمد لله الذی تصدّق علینا بجزیل المواهب و کرّمنا بفضله و أرانا من ألطافه العجائب».
11. مولد النبی (ص 81-77)
ازآغاز «الحمد لله الحنّان المنّان ذی الجود و الکرم و الفضل و الإحسان الذی خلق بقدرته الإنسان».
12. مقباس النبراس (ص 103-81)
از مؤلف در این برای تمجید و تعظیم باریتعالی و ارشاد راغبین در نصیحت و تعلیم، خطبههایی را به ترتیب حروف تهجی انشاد کرده و در هر حرف خطبهای مسجع انشاد کرده که آخر اَسجاع به آن حرف ختم می‌شود؛ و آخر هر خطبه نیز قصیدهای با قافیة همان حرف سروده است.
آغاز: «الحمد لله الملک القدوس رب البیت المعمور و السقف المحروس».
13. نهایة السؤل والامل فی مولد خیر من حَلّ و رَحَل (ص 108-103)
ازآغاز: «أما بعد حمد الله الذی أظهر شمس الهدایة فی سماء الحق و أبهج أنوارها و أخرج دُرَّه».
14. غایة السؤل فی مولد الرسول (ص 116-108)
از آغاز: «الحمد لله الذی شهر لشهر ربیع الأول سیوفَ البروق اللامعة و بَهَر النواظر».
15. المَوِرد النّمیر فی المولد المنیر(ص 128-116)
از آغاز: «أما بعد حمد الله علی النعمة التی خصّت شهر ربیع الأول بوافر فضلها العام».
16. چند فصل در وصف حضرت پیامبر (ص 120تا 140)
با این عنوانها:
فصل فی خصائصه (ص)، قصة أم معبد و وصفها لسیدنا محمد(ص)؛
حکایة عن عبدالله بن یزید قال: کان فتح الموصلی کثیر البکاء دائم الحزن؛
فصل فی مدحه علی سور القرآن؛
فصل فی مدحه بأحرف الهجاء؛
فصل فی مدحه علی سور القرآن الکریم؛
فصل فی مدحه علی سور القرآن؛
قصیدة تقال عند ختم السیرة النبویة؛
آغاز: «یحسن سیرة أهل الحبّ فی الأمم/حلّی المجالس و اظهر غیر مکتتم»
فصل فی وصف رسولالله؛
فصل فی مدح عمربن الخطاب لرسولالله؛
17. کتاب مولد آخر(ص 146-142)
ازآغاز: «الحمد لله مشرّف الوجود بأکرم مولود و مکمّل السعود بطلعة ذی الجود».
18. حکایة جابر رضیالله عنه و قبل ذکرنا لصفة مولد سیدنا...(ص 146ـ152)
19. دیوان ماردینی(ص 189-152)
غزلیات ماردینی را بهترتیب حرف تهجی شامل است.
20. ارتیاح الأرواح إلی بلاد الأفراح(ص 191-189): اخلاق، عربی، از: آغاز: الحمدلله الذی ترتاح الأرواح بذکره و تتقلب القلوب فی إنعامه و بِرّه و تنظر الألسن بتوحیده.
21. فصل فی وصف الواصلین(ص 192-191): اخلاق، عربی،
از:آغاز: «الحمد لله الذی انتدب لخدمته الخواص من أحبّائه و جعلهم له خُدّاماً و أقامهم علی بابه؛ فباتوا طول اللیل سجّداً و قیاماً».
22. الکلام علی قوله تعالی: لعمرک إنهم لفی سکرتهم یعمهون(ص 192)
ازآغاز: «اعلموا أن الله تبارک و تعالی أقسم بحیاة حبیبه محمد فی کتابه المکتوب».
23. منافع القرآن (ص 198-193)
منسوب به امام جعفر صادق (ع)
آغاز: «سورة البقرة: من کَتَبها و علّقها علیه، زالت عنه جمیعُ الأوجاع؛ و إن عُلِّقت علی المصروع، لمیقرُبهُ شیطان».
24. الکلام علی قول الله تبارک و تعالی: و اتل علیهم نبأ إبراهیم إذ قال لأبیه و قومه ما تعبدون (ص 198- 200)
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، اول نسخه تملکی به تاریخ رجب 908، و تملک احمدبن علی القاضی و تملک مصطفی بن علی المدرس، در اوّل دیوان ماردینی (رسالة نوزدهم) حکایت زیر نوشته شده است:
«این رسائلی که در مجلد واحد است از کتاب‌هایی است که مرحوم جدم آقاابراهیم ـ اعلیالله مقامه ـ از اسلامبول آورده است. در کتاب‌های شیخ الاسلام اسلامبولی است که با مرحوم جدم مباحثه و مناظره کرده بودند در عصمت حضرت صدیقة کبری . آخر مرحوم جدم نفرین کرده است و پای آن در همان مجلس مباحثه شَل شده بود و دهنش کج گشته بود.
دوباره مرحوم جدم دعا کرده بود خداوند شفا داده بود و ولایت علویه را قبول کرده شیعه شده بود و کتابخانة خود را به مرحوم جدم تفویض کرده... الراقم الأثیم فتحالله بن محمدرضا بن فتحالله بن ابراهیم أعلیالله مقامهم».
در آخر نسخه «طالع فی هذا الکتاب... أحمد بن عبدالقادر بن عمر الماردینی الحنفی» و «طالع فی هذا الکتاب... محمد بن عبدالقادر بن عمر بن محمد بن عبدالخالق الماردینی الحنفی» و «طالع فی هذا الکتاب عمر بن محمد بن عبدالقادر سنة 878» و «طالع فی هذا الکتاب أحمد بن عبدالقادر بن عمر بن محمد بن عبدالخالق الماردینی الحنفی» (نسخة ش 465).
یاد آوری:
در بخش قبلی درباره مدرسه نمازی خوی و بانی آن آیت الله شیخ محمد نمازی و همچنین شیخ الاسلام خویی و خاندانش گزارشی ارائه گردید. در بخش دوم به معرفی نسخهه ای خطی باقیمانده از کتابخانه ارزشمند شیخ الاسلام خویی میپردازیم. شایان ذکر است که همه این نسخهها در مدرسه نمازی خوی نگهداری می‌شود.
بخش دوم :باغ ارغوان،کتابخانة وقفی شیخ الاسلام خویی
بخش دوم از معرفی نسخه های خطی کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی است که در مدرسه نمازی خوی نگهداری می شود. مؤلف نخست تاریخچه ای از کتابخانه شیخ الاسلام بیان می کند؛ سپس از وضعیت کنونی آن و نسخه های خطی باقی مانده سخن می گوید.
آنگاه فهرست نسخه های موجود را به ترتیب حروف الفبا می آورد. در این مقاله، مشخصات کتاب شناختی و ظاهری 68 نسخه خطی آمده است.
کتابخانه شیخ الاسلام خوی
شیخ الاسلام خویی کتابخانه نفیسی داشته که سالها عمر خود را صرف جمعآوری نسخه‌های مهم آن نموده بود. بخشی از کتاب‌های این کتابخانه موروثی وی بوده و برخی کتاب‌های وقفی بوده که تولیت آنها با اجداد او بوده و پس از آنها تولیتش به وی رسیده است.
شیخ الاسلام کتاب‌های کتابخانه خود را در رمضان سال 1230 ق وقف کرده و در برگ اول همه آنها به خط خود و فرزندانش وقفنامهای نوشته و در زیر همه آنها مهر زده است. برخی از این وقفنامهها مفصل و برخی کوتاه و مختصر است.
نمونهای از وقفنامههای وی چنین است:
هو. این کتاب مستطاب را وقف شرعی نمودم به اولاد ذکور خود در هر رتبه که باشند؛ یعنی به اولاد ذکور هُم نسلاً بعد نسلٍ، به شرط اینکه موقوفٌ علیه طالب علوم أیّ علمٍ کان باشد؛ و تولیت آن را مفوّض نمودم به نور چشمی عالم ربانی الشریف الحسینی احمد همشیرهزاده و دو نفر ولد ذَکَر حیّ و هما فتح اللَّه الملقب به آقا و علینقی ملقب به حاجی. و شرط آخر وقف این است که هر که از غیر موقوفٌ علیهم بخواهد کتب وقف را ببیند ـ یعنی انتفاعی از آنها ببرد ـ باید در نزد یکی از اصحاب وقف استیفای حظّ خود نماید و به خارج نبرد. و موقوفٌ علیهم اگر بخواهند از کتب به جای دیگر ببرند، باید به اطلاع همدیگر ببرند و به همدیگر قبض بدهند. و لقد کُتب هذا بإذنی و أنا العبد الواقف الأثیم الشریف الحسینی ابراهیم. شهر رمضان 1230.
{ برگ اول نسخه خطی احقاق الحق قاضی نور اللَّه شوشتری، نسخه ش 54 مدرسه نمازی خوی. }
شیخ الاسلام به دلیل وقف کتابهایش در ماه رمضان آنها را «موقوفات رمضانیه» نامیده است.بعد از وی نیز فرزندان وی از جمله آقا فتح الله کتاب‌هایی را بر این کتابخانه وقف کرده اند.
پراکنده شدن کتابخانه شیخ الاسلام
کتابخانه شیخ الاسلام پس از وی دچار مشکلات گردید؛ از جمله اینکه برخی از نسخه‌های کتابخانهاش را با از بین بردن علامت وقف فروختند. ما از تعداد این نسخهها و اینکه به دست چه کسانی این کار انجام گرفته خبر نداریم، ولی در یادداشتی در یکی از این نسخهها در این مورد چنین آمده است:
«از کتب ورثه آقا ابراهیمِ مرحوم»؛ و در زیر آن مرقوم شده است:
این خط شریف خالی از فائده است؛ زیرا که در ورق ثانی نوشته شده است که من وقف کردم. معلوم است مال ورثه مرحوم مبرور آقا ابراهیم خواهد بود، و لیکن معلوم و مبرهن است که صاحب خط بسیار آدم متدین و امین بوده، از غایت احتیاط توضیحاً مرقوم فرمودهاند، به خلاف کسی که تولیت آن همه کتب نفیسه را به او سپرده، خط و مهر آن مغفور را حک کرده، در بلاد امصار فروخت؛ و پسرانش هم تبعیت به پدر کرده و ...(1)
فروخته در وجه قند و چای آغپر و لباس زرینحاشیه مصرف نمودند ...(2) هم نمیپسندند. با وصف اینکه میخورد حق تفوق ندارد، اما به چه رحمتی زحمت این کتب که از قطایع ملوک است تحصیل فرمودند و به چه آسانی ضایع نمودند؟! الها، پروردگارا، هر کسی که به مال وقف خیانت نماید، اسم او را از صفحه روزگار محو فرما! اولادش را به باد فنا بده! ذلیل دنیا و آخرت نما که عبره للناظرین باشد! یکشنبه 18 شعبان 1308.
{ از صفحه اول نسخه خطی ش 544 مدرسه نمازی خوی. }
نسخه های خطی باقی مانده از کتابخانه شیخ الاسلام
علیرغم پراکنده شدن نسخه‌های کتابخانه شیخ الاسلام خویی، از این کتاب‌های گرانقدر تعداد قابل توجهی باقی مانده که بسیار مغتنم هستند. تعداد این نسخهها به 125 نسخه میرسد و در میان آنها کتاب‌های بسیار با ارزش و نسخه‌های منحصر قابل توجهی وجود دارد. چنانچه ذکر شد،
این نسخهها در رمضان 1230 ق وقف شده و در اول همه آنها وقفنامه و مهر شیخ الاسلام به چشم میخورد. این نسخهها هم اکنون در کتابخانه مدرسه نمازی خوی نگهداری می‌شود.
فهرست نسخه های موجود از کتابخانه شیخ الاسلام
در اینجا فهرست نسخه‌های باقیمانده از کتابخانه شیخ الاسلام درج می‌گردد. اگر توفیق خدا یاری کند، در نظر است که کتاب مستقلی برای معرفی این نسخه‌های خطی نفیس تهیه شود و مشخصات تفصیلی نسخهها همراه با نمونه تصاویری، در آن کتاب ذکر گردد.
این فهرست به ترتیب الفبایی عنوان کتابها تنظیم و بعد از آن به ترتیب، نام کتاب، کتابشناسی کوتاه اثر، نوع خط نسخه، نام کاتب و تاریخ و محل کتابت نسخه و در پایان شماره نسخه ذکر شده است. شایان ذکر است که برخی کتابها دارای چند نسخه هستند که در این گونه موارد ابتدا نام کتاب و مؤلف آن ذکر و در ذیل آن نسخه‌های آن معرفی شده است.
به مسؤولان فرهنگی اوقاف و مخصوصاً متولیان فرهنگی شهر خوی و استان آذربایجان غربی پیشنهاد می‌شود که امروزه با گسترش علوم و فنون، این آثار گرانسنگ را در قالب لوحهای فشرده عرضه نماید تا محققان از این خوان فرهنگی پربار بهرهمند شوند.
و سوگمندانه باید اعلام کنم که در استان آذربایجان غربی (که بیش از ده شهرستان دارد)، تاکنون غیر از شهر خوی، نسخه‌های خطی دیگر شهرها شناسایی و معرفی نشده است؛ با وجود آنکه در موزه این شهرستانها و خصوصا موزه ارومیه دهها نسخه خطی نگهداری می‌شود. امیدوارم که مسؤولان فرهنگی گامی در معرفی این آثار بردارند؛ بعون الله و حسن توفیقه .
پس از توضیحات یاد شده، اینک فهرست نسخه های خطی باقیمانده از کتابخانه شیخ الاسلام خویی درج می‌گردد که عبارتند از:
1- آکام المرجان فی أحکام الجانّ:
اعتقادات، عربی، از قاضی بدرالدین محمد بن تقیالدین دمشقی شبلی حنفی(769 ق).
در مجلسی بحث از جایز بودن ازدواج انسانها با جنیان پیش میآید و سبب می‌شود که مؤلف درباره جنها به تحقیق بپردازد و اخبار و احادیث وارده پیرامون خلقت، کیفیت وجود، وقوع تکلیف و سایر حالات اجنه را در این کتاب در 140 باب بحث کند.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، نسخه تزئینی و نفیس (نسخه ش 214).
2- إحقاق الحق و إزهاق الباطل:
اعتقادات، عربی، از قاضی نورالله شوشتری (1019 ق).
نوع خط: نسخ خفی، بی کا، 1070ق در بلده دیاپور هند، با حواشی از فتحالله بن محمدرضا شریف حسین خوئی با یک مثنوی از وی در حاشیه صفحه 182 (نسخه ش 54).
3- إحیاء علوم الدین:
اخلاق، عربی، از ابوحامد محمد غزالی(505 ق).
- نسخه حاضر شامل ربع اول کتاب است و از آخر افتادگی دارد. نسخ کهن، بی کا، بی تا، با سرفصلهای شنگرف، صفحات مجدول (نسخه ش 3).
- نسخه حاضر شامل ربع دوم و از کتاب «آداب الأکل» شروع و به کتاب «أخلاق النبوه» ختم می‌شود. نسخ جلی و ترقیمه کتاب افتاده است. وقفنامه محمود بن محمد بن قوخای حنفی با دستخط وی به سال 863 ق، عناوین با خط درشت (نسخه ش 139).
- نسخه حاضر شامل جزء اول (کتاب العلم و قواعد العقائد) است به ضمیمه مولد النبی (صلی الله علیه و آله) (یک برگ) به عربی، آغاز: «أبرز المصطفی إلی الوجود فی شهر ربیع الأول. فسجد کل ملک و کبّر و هلّل، و اهتزّ العرش و قال: قد وُلد الحبیب المفضل. و رقص الکون و کاد من الفرح یتزلل»، نسخ قدیم، عناوین شنگرف، تمکلی به تاریخ 722 ق (نسخه ش 209/2).
- نسخه حاضر، جلد سوم است. نسخ قدیم، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 350).
4- أساس البلاغه:
فرهنگ لغت، عربی، از جارالله محمود زمخشری (538 ق).
نوع خط: نسخ، عمر بن رمضان السنغر کنتی منتصف شعبان 698 ق، صفحه اول کتاب را فتحالله بن محمدرضا 1314 ق نوشته که بعداً به آن ملحق شده است، عناوین فصول شنگرف (نسخه ش 162).
5- إفصاح الکافیه:
نحو، عربی، از ؟
مؤلف در این کتاب ابتدا اعراب سوره مبارکه حمد را بیان کرده است؛ سپس به تجزیه و ترکیب کتاب کافیهی ابن حاجب پرداخته است.
مؤلف کتابش را برای پسر شیخ احمد بن یوسف السلانیکی به اشاره پدرش تألیف کرده است. در کشفالظنون در ذیل عنوان کافیه، از کتاب مذکور بدین عبارت «افصاح الکافیه لواحد من علماء الدوله المرادیه» نام برده است
آغاز: « الحمدلله الذی رفع السموات بغیر عماد، و خفض الأرض، و نصب الجبال بجزم القضاء للعباد».
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 1083 ق در مدرسه سلیمان صوباشی در قسطنطنیه (نسخه ش 480).
6- الاستبصار فیما اختلف من الأخبار:
حدیث، عربی، از شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی(460 ق)
نوع خط: نسخ جلی، جعفر خداداد شهرکی 1075ق، در حواشی تصحیح شده است. عناوین ابواب شنگرف، در اول تملکِ حسنشاه بن ملک اسماعیل اصطهباناتی که قسمتی از کتاب را پیش شیخ صالح بحرانی در جُمادَی الآخره 1098 ق سماعاً تصحیح کرده و بعد از فوت وی در همان سال بقیه را پیش محمد مسیح فسوی تصحیح و آنچه را از وی شنیده با لفظ «استادنا» در حواشی نقل کرده است (نسخه ش 221).
7- الأوائل:
متفرقه، عربی، از ابیهلال حسن بن عبدالله عسکری (بعد از 395).
نوع خط: نسخ، محمد بن رضیالدین ابیبکر بن محمد بن صالح الخیاط، 25 محرم 828 ق، اول نسخه تملک معین بن محمد مدعوّ به چلبی، و تملک محمدامین الفسوی، و تملک یوسف بن عبدالعالی الشهیر بـابن الطحال (نسخه ش 471).
8- التأویلات (تأویل الآیات):
اخلاق، عربی، از کمالالدین عبدالرزاق بن احمد بن ابیالغنایم کاشانی(730 ق).
آغاز: الحمدلله الذی جعل مناظرَ کلامه مظاهرَ حسن صفاته.
نوع خط: نسخ، تحریر قدیم، عناوین شنگرف (نسخه ش 179)
9- التِّبر المسبوک فی نصایح الملوک (نصیحت نامه):
اخلاق، عربی، از: صفی الدین ابوالحسن علی بن مبارک اربلی(قرن 6).
ترجمه عربی رساله نصیحه الملوک غزالی که اربلی برای اتابکِ موصل آلب قتلق (595 ق) ترجمه نموده است.
آغاز: الحمدلله علی إنعامه .. .قال أبوحامد محمد بن محمد غزالی، و هو یخاطب السلطان محمد بن ملک شاه : اعلم یا سلطانَ العالم.
نوع خط: نسخ جلی، بی کا، بی تا، سرلوح مذهّب مرصع با نقش بسمله با جدول مذهّب و مرصع، تمامی صفحات جدول مذهّب، عناوین شنگرف و بعضی موارد مذهّب و قسمتی لاجوردی (نسخه ش 193).
10- التبیان فی إعراب القرآن (إملاء ما منّ به الرحمن فی إعراب القرآن): علوم قرآن، عربی، از ابوالبقاء عبدالله بن حسین عکبری (616 ق).
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 9 شعبان 1112 (نسخه ش 385).
11- التحفه العلیه والآداب العلمیه:
متفرقه، عربی، از ابوکثیر علی بن حسن حضرمی مکی شافعی (ق 10).
نسخه مهم و منحصری است در سه قسمت بدین تفصیل:
قسمت اوّل: کشکول شامل حالات حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و خلفای راشدین و حضرت حسن بن علی و حسین بن علی (علیه السلام) و حالات برامکه و موضوعات متفرقه دیگر؛
قسمت دوم: با عنوان «الجزء الثانی من سرّ العلوم و الدّرّ المنظوم» که مصنف در آن کتاب تأهیل الغریب شمسالدین محمد بن حسن بن علی نواجی مصری (855 ق) را اقتباس و خلاصه کرده است (3)؛
قسمت سوم: «فصل فی الأغانی»، در نغمهها و غناهایی که اهل حجاز و اهل مصر به آن تغنی میکنند شامل پنج نوبت؛
در خاتمه نیز اشعار و مدایحی از معاصرانش و استادانش از شعرای مکه آورده و نیز اشعار و مدایحی را به همراه یک مقامه از خودش انشاد کرده که در سال 934 ق از تألیف آن فارغ شده است.
نسخه حاضر نسخه مؤلف بوده و به دستور مرحوم شیخ جابر فاضلی خویی(1401 ق) نسخهای از روی آن جهت مرحوم آیتالله العظمی نجفی مرعشی(1411 ق) نویسانیده شده که به شماره 164 در کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم نگهداری می‌شود.
نوع خط: نسخ، صفحه اول کتیبه با سرلوح مرصع، تمامی صفحات جدول شنگرف، عناوین شنگرف و زنگار، در اول نسخه ابیاتی از عمادالدین یحیی بن ابراهیم بن حجّاف، و در اثنا و اواخر نسخه غزلیاتی از مرحوم محمدرضا بن فتحالله بن ابراهیم شریف حسینی خویی با تخلص رضا به خط خودش (نسخه ش 244).
12- التصریح بمضمون التوضیح:
نحو، عربی، از شیخ خالد ازهری (905 ق).
نوع خط: نسخ خفی، بی کا، 20 شوال 1077ق (نسخه ش 142).
13- التعریفات:
عربی، از سید شریف علی بن محمد جرجانی (816 ق).
نوع خط: نسخ، مصطفی عبیدالنافع مشهور به علی العمری، جُمادی اولی 1143 ق(نسخه ش 450).
14- ألحان السواجع بین البادی والمراجع:
ادبیات، عربی، از صلاحالدین خلیل بن ایبک صفدی (749 ق).
مؤلف در این کتاب، مکاتبات و مشاعراتی را که بین او و فضلای همعصرش صورت گرفته، به ترتیب حروف معجم نامهای صاحبان نامهها جمع آوری کرده است .
آغاز: الحمدلله الذی جعل البادی أمیراً، و قدر للمراجع أن یکون مأموراً، و خرج منها بحرین یلتقیان منهما لؤلؤاً منظوماً و منثوراً.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 11 شوال 1030 ق، در اول نسخه نشان مطالعه ابراهیم اکرمی هست که 12 بیت شعر در بیان مطالعه کتاب انشاد کرده است. تملک اسماعیل چلبیزاده سال 1158 ق و عبدالکریم قطبی و محمد ابوبکر بن ابیالحسن الدمیری و محمد بن کمالالدین حسینی شامی حنفی و تملک حسن بن عبدالکریم بن محمد بن کمالالدین بن حمزه حسینی حنفی دمشقی (نسخه ش 664).
15- الدرر النجفیه من الملتقطات الیوسفیه:
عربی، از شیخ یوسف بحرانی (1182 ق).
آغاز: الحمدلله الذی هدی ابصار بصائرنا بانوار الولایه المحمدیه.
نوع خط: نسخ خفی، بی کا، بی تا، با حواشی از فتحالله بن ابراهیم شریف حسین خوئی، نوشته شده در تبریز سال 1239 ق (نسخه ش 13/1).
16- الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه:
فقه، عربی، از شهید ثانی زینالدینبن علی عاملی (966 ق).
نوع خط: نسخ، حاجی میرزا محمدمهدی گلپایگانی 1113 ق، با حواشی از جم به لفظ «جم مد ظله العالی»، مقابله و تصحیح شده و علامت بلاغ در آخر نسخه موجود است (نسخه ش 240).
نوع خط: نسخ، محمدمهدی گلپایگانی 1114، با حواشی از جم به لفظ «جم مدظلهالعالی»،(نسخه ش 241)
17- السامی فی الأسامی:
فرهنگ عربی به فارسی، از ابوالفضل احمدبن محمد میدانی نیشابوری (518 ق).
آغاز: الحمدللّه الذی لا یتم أمر دون حمده.
نوع خط: نسخ، کاتب رساله اول محمد بن عبدالله بن محمد الفرشهری 667 ق در شهر فرشهر، عناوین فصول شنگرف با خط درشت، اول نسخه تملک عبدالفتاح الشیخ ابراهیمی قیصری و تملک محمود شاهد و تملک ابراهیم بن محمد الحسینی الشامی 1109 ق و تملک یعقوب بن یوسف بن کلبعلی 704 ق و در آخر نشان مطالعه زکریا بن حسین بن عمر (نسخه ش 204/1).
18- الشهاب المضیء بأنوار التنزیل و السراج المنیر بأسرار التأویل:
تفسیر، عربی، از شیخ ابیالزهد محمد بن محمد اللقیمی الدمیاطی الشافعی(قرن 12 ق).
حاشیه مفصلی است بر أنوار التنزیل بیضاوی با عناوین «قوله، قوله» در دو جلد بزرگ. مؤلف از سال 1087 تا 1117 ق مشغول تدوین و تنظیم این کتاب بوده و آن را در سال 1118 بهاتمام رسانیده و در آن خلاصه تمامی شروح و حواشی تفسیر أنوار التنزیل را درج نموده است. وی نسخه حاضر و نسخه بعدی را برای خودش نویسانیده و آنها را تصحیح کرده و حواشی جدیدی بر آنها افزوده است.
- نسخه حاضر جلد اوّل تفسیر و از سوره حمد تا اوّل سوره کهف را شامل است. در پایان نسخه شرح حال مؤلف و اساتیدش در چهار صفحه آمده که در محرم 1119 ق تحریر شده است.
آغاز: الحمدلله الذی أطلع فی سماء النبوه سراجاً لامعاً و قمراً منیراً، و أخرج من کِمام الرساله تمراً یانعاً.
نوع خط: نسخ، محمد بن عبدالجلیل 21 رمضان 1118 ق، با حواشی از مؤلف به خط خودش، در اول نسخه قصیدهای از الشریف محمد ابوالحسن سدیدی المحلی الشافعی الأزهری به خط خودش در مدح مؤلف به عربی در 18 بیت با قافیه الف، در آخر نسخه ایضاً قصیدهای از وی در 22 بیت مختوم به الف در مدح مؤلف و حاشیهاش، در صفحه دوّم «هذا الجزء الأول من نسخه المؤلف تغمده الله تعالی برحمته و أسکنه فسیح جنته»، در اولش مُهر مربعی «عبده عبدالغفار 1253 ق» (نسخه ش 466).
- نسخه حاضر جلد دوم و از سوره کهف تا آخر را شامل است.
نوع خط: نسخ، محمد بن عبدالجلیل، یوم عید الاضحی 1118 ق، با حواشی از مؤلف به خط خودش، در اول نسخه: «هذا الجزء الثانی من نسخه المؤلف تغمده الله تعالی برحمته و أسکنه فسیح جنته آمین»، در آخر نسخه 2 صفحه در وصایای ابن عربی و 4 بیت از شریف ابوالحسن سدیدی که در 1146 ق به خط خودش نوشته است. در اول نسخه دو قصیده از علامه علی البوتیجی الشافعی هر کدام در 8 بیت، اولی مختوم به قافیه الف، دومی مختوم به قافیه یاء (نسخه ش 467).
19- الصحیفه السجادیه:
دعا، عربی، از امام زینالعابدین علیه السلام (95 ـ 38 ق).
نوع خط: نسخ جلی، قسمتی از صفحات جدول مذهّب مرصع، تمامی عبارات مشکول و معرب، ترجمه فارسی ادعیه در لابلای سطور با شنگرف، عناوین ادعیه مذهّب، در حواشی تصحیح شده است، به ضمیمه حدیث کساء به خط فتحالله بن محمدرضا بن فتح الله بن ابراهیم شریف حسینی اول رمضان 1311 ق، به ضمیمه دو صفحه به فارسی در آداب دعا و موانع استجابت آن، آغازش: « اما بیان شرایط ضروریه دعا که قبل از دعا و بعد از آن و در اثنای آن بجا باید آورد چهارده است: اول بر طهارتبودن، دوم رو به قبله نشستن، سوم با اخلاص خواندن... » (نسخه ش 210).
20- القاموس المحیط و القابوس الوسیط:
فرهنگ عربی به عربی، از مجدالدین محمد بن یعقوب بن محمد فیروزآبادی(817 ق).
نسخه حاضر از باب عین تا آخر کتاب را شامل است.
نوع خط: نسخ جلی، تمامی کتاب معرب و با خط درشت، عناوین لغات شنگرف، علامت مقابله و تصحیح در بخشهایی از کتاب موجود است، در اول کتاب تملک عمر بن عبدالغنی و حاج غنیزاده فی طرطوس 804 ق، و تملک در سنه 1135 ق با مهر «یا ذا شفیع مصطفی مصطفی» و تملک محمد بن احمد الابیاری و عبدالرحمان بن رامی انوریه (نسخه ش 158).
21- القواعد والفوائد:
فقه، عربی، از شهید اول محمد بن مکّی عاملی(786 ق).
نسخه حاضر از آخر افتادگی دارد.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، در حواشی مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 301).
22- الکافی (اصول، فروع و روضه):
حدیث، عربی، از ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(328 ق).
نسخه حاضر مشتمل بر تمام کتاب کافی(اصول، فروع، روضه) است.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، ابوطالب بن محمد 1073 ق، با حواشی از ملا محمدباقر مجلسی به لفظ «مدّ ظلّه العالی» مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 683).
23- الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل:
تفسیر، عربی، از جارالله محمود بن عمر زمخشری (538 ق).
- نسخه حاضر از اول تفسیر سوره صاد تا آخر کتاب را شامل است.
آغاز: الحمدلله الذی أنزل القرآن کلاماً منظماً مؤلفاً.
نسخ جلی، فهرست کتاب در اوّل، بعضی عناوین شنگرف، در آخر یک رباعی از واعظ عبدالرحمان در وصف کتاب کشاف (نسخه ش 80).
- نسخه حاضر از اول کتاب تا آخر سوره یوسف(علیه السلام) را شامل است.
نوع خط: نسخ، معرب، آیات و عناوین شنگرف، اولش تملک با مهر کروی «الله کفی لمرام مصطفی» و تملک سید احمد بن سید ابراهیم الالارندی 1036 ق با مهر بیضوی «احمد این بنده از آنی که جهان بنده اوست» و مهر بیضوی «خاک بودی کاشکی در راه ایزد احمدی» (نسخه ش 661).
24- الکشف علی الکشاف:
تفسیر، عربی، از عمر بن عبدالرحمان فارسی(سراج) (قرن هشتم).
نوع خط: نسخ، از روی بیاض مؤلف کتابت شده است، سرفصلها شنگرف، تملک شریف محمد بن سید علی (نسخه ش 72).
25- الکلیات (کلیات العلوم):
فرهنگ، عربی، از ابوالبقاء بن شریف موسی حسینی الکفوی الحنفی(1095 ق).
آغاز: خیر منطوق به أمام کل مقال و أفضل مصدر به کل کتاب.
نوع خط: نسخ، عثمانبن محمد قارصی 1083 ق به جهت یاسینجیزاده، صفحه اول سرلوح با کتیبه مذهّب مرصع با نقش گل و بوته و دایره کوچک مذهّب بین کلمات، کلیه صفحات جدول شنگرف، عناوین فصول و لغات شنگرف، تملک سید عبدالوهاب شیخیزاده با مهر دایرهای «سالک راه صواب عبدالوهاب» (نسخه ش 216).
26- اللباب فیعلوم الکتاب(تفسیر ابن عادل):
تفسیر، عربی، از ابوحفص عمر بن علی بن عادل الدمشقی، ابن عادل (بعد از 880 ق).
نسخه حاضر تفسیر سوره انعام را شامل است.
نوع خط: نسخ، سرفصلها شنگرف، ذیقعده 970 ق، در اوّل کتاب تملک محمد المذکور بـإمامزاده و شیخ علی و عبدالحی الشهیر بـکرامتاللهزاده 1100 ق، و مهر بیضوی با سجع «من متملکات الحاج مصطفی صدقی غُفر له» و مهر کروی «ما شاء الله لا قوه إلا بالله»، در حواشی مقابله و تصحیح شده است، صفحات جدول دار مرصع (نسخه ش 129).
27- المثلثات یا مثلث قطرب:
لغت، عربی، از ابوعلی عبدالله (محمد) بن مستنیر بصری نحوی لغوی ملقب به قطرب (206 ق).
آغاز: هذا کتاب المثلث، و هو اسم تراه فی الکتابه صوره واحده و هو ینصرف علی ثلثه معان؛ فمنه: السَّلام، السِّلام، السُّلام.
انجام: الاَمه، الإِمه، الاُمه. العَمره، العِمره، العُمره.(نسخه ش 204/2).
28- المزامیر(زبور داود علیه السلام):
عربی، این کتاب ترجمه عربی زبور داوود علیه السلام است که در زمان مأمون خلیفه عباسی(198 ق) به دستور وی از عبری به عربی برگردانده شده و حضرت امام رضا (علیه السلام) آن را تأیید کرده است. سند کتاب که در اول آن آمده بدین قرار است:
بسم الله الرحمن الرحیم. قال: حدّثنی الحسن الکوفی قال: حدّثنی محمد بن عیسی قال: حدّثنی النوفلی الهاشمی محمد بن عبدالله قال: جمع المأمون مائتی رجل من علماء المسلمین و رئیسا الیهود والنصاری. فأخذ علیهم العهد والمیثاق علی أن تحوّلوا له التوریه والإنجیل والزبور من لغه العبرانیه حرفاً بحرف، ویستعینوا فی ذلک بالرضا علی بن موسی علیه وآله السلام. و کان من أعلم الناس بالتوریه والإنجیل والزبور والفرقان. و کان فیهم المازنی وکان عالماً بذلک. وهذه زبور داود علیه السلام و صلّی الله علی محمد و آله فسّروه و نقلوه إلی لغه العربیه حرفاً بحرفٍ لمیزیدوا ولم ینقصوا ولم آلوا جهداً. فلمّا فرغوا منه، عُرض علَی الرضا علیّ بن موسی (علیه السلام) فرضِیَه. المزمور الأول من ذلک فی المسکین والیتیم....
نوع خط: نسخ جلی، عبدالله بن سنجر، 706 ق، عناوین مزمورات شنگرف، دو بار مقابله و تصحیح شده و در صفحه آخر آمده: «بلغ المقابله و صح» و همانطور «و قوبل ثانیاً فصح»، تملک محمد کتبروی حنفی سال 1037 ق، و تملک عمر بن محمد المارینی و تملک أبیحفص عمر العباسی در آخر نسخه (نسخه ش 77).
29- المعجم فیما استعجم:
جغرافیا، عربی، از ابوعبید عبدالله بن عبدالعزیز بن محمد بکری (487-401 ق).
دایره المعارفی است از اسامی اماکنی که عمدتاً عربیاند و عرفاً غلط تلفظ میشوند. وی کتابش را بهترتیب حروف الفبای نام اماکن و بلاد و قری و امصار تنظیم کرده و بعد از ذکر نام هر بلد، ابتدا محدوده و چهارچوب جغرافیایی آن را ذکر و سپس شعری از شعرای عرب را که نام بلد مورد بحث در آن آمده به عنوان استشهاد میآورد. جمیع ابواب کتاب 748 باب است. عنوان این کتاب در زندگینامه علمی دانشمندان اسلامی مُعجَم ما استَعجَم ذکر شده، لکن در نسخه حاضر آنچنان است که ذکر شد. این کتاب در سال 1876 میلادی توسط وستنفلد در پاریس به طبع رسیده است (ر.ک: زندگینامه علمی دانشمندان اسلامی، بخش اول، ص 289، و معجم مطبوعات العربیه سرکیس ص 579).
آغاز: هذا کتاب ذکرت فیه جمله ما ورد من الحدیث و الأخبار و التواریخ و الأشعار من المنازل و الدیار و القُری و الأمصار و الجبال و الآثار و المیاه و الدّرارات.
نوع خط: نسخ جلی، قرن 9، تملک ابیبکر بن رستم شروانی و مختار احمد المدرّس بمدرسه ایاصوفیه، عناوین فصلها شنگرف (نسخه ش 91).
30- المفاحص فیالحکمه الإلهیه المحتویه علی علم الحروف علی نهج غریب: علوم غریبه، عربی، از صائن الدین علی بن محمد بن محمد ترکه اصفهانی (835 ق).
آغاز: الحمد لله الذی أعدّ عدید عباده لفهم کمال مراده.
نوع خط: نسخ جلی، بی کا، در زمان حیات مؤلف (قبل از 835 ق) کتابت شده، عناوین شنگرف، صفحات موریانهخورده، با مهر بیضوی «الراجی لعفو الله عبدالله 1141 ق» (نسخه ش 121).
31- المفراح فی شرح مُراح الأرواح:
صرف، عربی، از ملاحسن پاشا بن علاءالدین الأسود.
نوع خط: نسخ، بی کا، 14 ذیحجه 940 ق (نسخه ش 500).
32- المُنصف من الکلام علی مغنی ابن هشام:
ادبیات، عربی، از ابوالعباس تقیالدین احمد بن محمد بن محمد بن حسن بن علی بن یحیی بن محمد بن خلفالله بن خلیفه الشُّمُنی(872-801 ق).
آغاز: الحمد لله الذی خصّ کتابه بعدم المعارضه و بالإعجاز.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا (نسخه ش 138).
33- الوافی:
حدیث، عربی، از ملا محسن فیض بن مرتضی کاشانی(1091 ق).
نسخه حاضر از اوّل باب زکاه تا آخر کتاب العتق را شامل است.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه (نسخه ش 388).
34- الوافیه فی شرح الکافیه:
نحو، عربی، از رکنالدین حسن بن محمد بن شرفشاه استرآبادی (717ق).
آغاز: أحمد اللّه علی عظمه جلاله حمدَ غریق بمطالعه جماله.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اول نسخه تملک محمدامین بن محمد صافی با مهر بیضوی «هدایت ازلی... محمد باد» و تملک جعفر بن عبدالله با مهر مکعبی «لطف الهی گر بود... جعفر» (نسخه ش 481).
35- الوجیزه فی الفقه یا زبده الدلیل:
فقه، عربی، از سیدعبدالله بن محمدرضا شبّر (1242 ق).
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 645).
36- الوسائل إلی النجاه:
اصول، عربی، از سید مجاهد محمد بن علی طباطبائی اصفهانی(1242ق).
عنوان کتاب به صورتهای زیر: «الوسائل إلی النجاه»، «الوسائل الحائریه»، «وسائل الأصول»، «الوسائل إلی معرفه أصول المسائل» نیز ذکر شده است.
آغاز: الحمد لله رب العالمین ... اِعلم أن أقوی الأدله علی الوضع تنصیص الواضع.
نوع خط: نسخ خفی، جای عناوین کتاب دوم خالی مانده است، با حواشی از فتحالله بن ابراهیم شریف حسین خوئی، نوشته شده در تبریز سال 1239 ق، مهر بیضوی «عبده الراجی محمدصادق» در اوّل کتاب (نسخه ش 13/2).
37- أنوار التنزیل و أسرار التأویل(تفسیر بیضاوی):
تفسیر، عربی، از قاضی ناصرالدین عبدالله بن عمر بیضاوی(685 یا 692ق).
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، آیات با شنگرف و معرب، فهرست سور در اوّل نسخه، تملک مصطفی، با حواشی از خواجه، شیخزاده و طیبی (نسخه ش 188).
38- إیضاح سقط الزند:
ادبیات، عربی، از ابوزکریا یحیی بن علی معروف به خطیب تبریزی(502 ق).
آغاز: الحمد لله حمد الشاکرین، و صلواته علی سیدنا محمد النبی و آله الطاهرین. و بعد، فإنی لمّا حضرتُ أبا العلاء أحمدَ بنَ عبدالله... قرأت علیه کثیراً من کتب اللغه.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اشعار شنگرف و معرب، حمیدالدین بن عمر شافعی هفتم محرم 957 ق به دستور احمد شبلی بن حسن شبلی، مقابله و در حواشی تصحیح شده است. اولش تملک درویش حشمت مولوی و سیدابوالمواهب احمد المعروف بالعرضی (نسخه ش 575).
39- تحفه الغریب فی الکلام علی مغنی اللبیب:
ادبیات، عربی، از بدرالدین محمد بن عمر دمامینی (828 ق).
آغاز: الحمد لله الذی منح من لسان العرب الأیادی الحسنه.
انجام: والتحیات واصله إلیه و إلیهم و السّلام.
نوع خط: نسخ، درویش عبدالنبی مولوی امام جماعت تکیه علیپاشا بن علوان در شهر حلب از برای شیخ ابراهیم پسر شیخ صلاحالدین، 1043 ق، عناوین و سرفصلها شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه، مقابله و تصحیح شده است، تملک احمد بن حسین بن احمد شهاب سال 1176 ق (نسخه ش 10).
40- تفسیر ابن عباس:
تفسیر، عربی، از عبدالله بن عباس بن عبدالمطّلب معروف به ابن عباس(68 ق).
نوع خط: نسخ، حاج احمد بن شیخ یوسف در سوم ربیعالثانی 1165 ق، برای خزانه کتابخانه یکی از سلاطین، صفحه اوّل با سرلوح و کتیبه مذهّب مرصع، تمامی صفحات جدولدار، عناوین فصول و آیات شنگرف (نسخه ش 165).
41- تفسیر الجلالین:
تفسیر، عربی، مؤلف: جلالالدین عبدالرحمان سیوطی (910 ق) و جلالالدین محمد محلّی شافعی(864 ق)
نسخه حاضر از اول تا آخر را شامل است.
نوع خط: نسخ، تمامی صفحات جدولدار، آیات شنگرف، عیسی در اول ذیقعده 1136 ق، در سال 1139 مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 662).
42- تمهید القواعد الأصولیه و العربیه لتفریع الأحکام الشرعیه:
فقه، عربی، از شهید ثانی زینالدین بن علی عاملی (شهادت 966 ق).
آغاز: الحمد لله الذی وفّقنا لتمهید قواعد الأحکام الشرعیه.
نسخ جلی، علاءالدین حسین بن محمد حسینی، با مهر بیضوی وی «علاءالدین بن محمد» و تملک وی به تاریخ 1105ق، عناوین و سرفصلها شنگرف، در حواشی تصحیح شده با علامت بلاغ در ابتدای قاعده 190، وقف علیاکبر چورسی به تولیت عبدالرسول حسینی تبریزی، مهر بیضوی «سلام علی إبراهیم» در اول کتاب (نسخه ش 23).
43- تهذیب الأحکام:
حدیث، عربی، از شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (460 ق).
- نسخه حاضر از باب أنساب النبی (صلی الله علیه و آله) تا آخر نکاح را شامل است.
نوع خط: نسخ، بی کا، 1117 ق، بعضی علائم و عناوین ابواب شنگرف، علامت بلاغ در آخر کتاب موجود است (نسخه ش 199).
- نسخه حاضر از کتاب صوم تا آخر کتاب حج را شامل است.
نوع خط: نسخ، لطفالله، 1100 ق، خط سرخ بالای بعضی عبارات، معرب، به وسیله کاتب در نزد استادش محمدرضا بن صفیقلی تبریزی که نسخهاش را با جمیع نسخ موجوده در اصفهان سماعاً و قرائهً و مقابلهً نزد محمدباقر مجلسی تصحیح کرده بود، مقابلهً و قرائهً و سماعاً تصحیح شده و علامت مقابله و سماع در آخر کتاب موجود است، تملک محمد بن محمدامین 1114 ق(نسخه ش 217).
- نسخه حاضر جلد دوم و از کتاب زکاه تا قسمتهایی از کتاب جهاد را شامل است.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، با حواشی از «م ق ر سلّمه الله» (نسخه ش 743).
44- جامع الأصول فی أحادیث الرسول:
حدیث، عربی، از مجدالدین مبارک بن محمد بن محمد بن معروف به ابن اثیر جَزَری(605 ق).
نسخه حاضر از اول کتاب تا الکتاب الثانی من حرف الجیم فی الجدال والمِراء را شامل است.
آغاز: الحمد لله الذی أوضح لمعالم الإسلام سبیلاً، و جعل السنه علی الأحکام دلیلاً، و بعث لمناهج الهدایه رسولاً. مهّد لمشارع الشرائع وصولاً.
انجام نسخه: أخرجه أبوداوود أیضاً عن أبیهریره أن رجلاً کان یسُبّ أبابکر. و ساق نحوَه ترجَمه الأبواب التی أوّلها الجیم، ولم ترِد فی حرف الجیم... تمّ الجزء الأول من کتاب جامع الأصول، و یتلوه فی الجزء الثانی شرح غریب الجیم.
نوع خط: نسخ، عناوین ابواب و فصول شنگرف، رموز کتب با شنگرف در حواشی و در زیر آن نام راوی حدیث، اول نسخه تملکی به تاریخ سنه 733 ق، و تملک محمد بن رضیالدین هروی با مهر بیضوی «یضیء بالله نفسی عبده محمد مهدی 1118ق» و مهر بیضوی «تلک الجنه التی نورث من عبادنا من کان تَقیّاً» (نسخه ش 228).
45- جوامع الجامع:
تفسیر، عربی، از ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (548 ق).
نسخه حاضر از ابتدا تا آخر سوره کهف را شامل است.
نوع خط: نسخ جلی، ملا قدیر بن مرحوم حاجیزاده، 7 ربیعالثانی 1116 ق، علامت مقابله و بلاغ در تمامی کتاب موجود است، آیات معرب و خط شنگرف بر فوق آنها، مهر مربعی «المتوکِّل علی الله الغنیّ عبدُه محمدحسین الحسینی» در اوّل کتاب (نسخه ش 172).
46- حاشیه الفوائد الضیائیه:
نحو، عربی، از عصامالدین ابراهیم بن محمد بن عربشاه اسفراینی(943 ق).
آغاز: یا هادیاً لسالک مسالک محامدک، و یا سامعاً لجامع مسائل حامدک، اهدنا الصراط المستقیم هدایه کافیه لتسهیل...
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 558).
47- حاشیه الکافی:
حدیث، عربی، از میرداماد محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی(1040 ق).
آغاز: قوله: المحمود لنعمته المعبود لقدرته؛ لمّا کان إنعامه باعثاً لأن یُحمد.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، اولش «امانت آقا زینالعابدین بن حاج محمدرضا امامی» و «قد وقفتُ هذه النسخه.. کما وقف والدی الماجدُ کتباً عدیده هکذا. و کان ذلک فی 14 رمضان 1124 و أنا ابن حاجی عسکر خادم العلماء محمدرضا» با مهر مربعی «أفوّض أمری إلی الله محمدرضا 1116» و در زیرش نوشته شده: «هذا من الکتب الموروثه التولیه حینیه قد وقفت ثانیاً... سیدابراهیم شریف حسینی رمضان 1230» (نسخه ش 492).
48- حاشیه الکشاف:
تفسیر، عربی، از سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی (792 ق).
آغاز: الحمد لله الذی أنزل علی عبده الکتاب و لم یجعل له عوجاً.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، سرفصلها شنگرف، تملک اسماعیل بن جلیل بن احمد بن رمضان بن محمد بن علی سال 1124 ق و تملک محمد بن شیخ داوود بازلی (نسخه ش 71).
49- حاشیه الکشاف (فتوح الغیب فی الکشف عن قناع الریب):
تفسیر، عربی، از شرفالدین حسین بن محمد بن عبدالله طیبی(743ق).
نسخه حاضر از سوره اعراف یا اول سوره احزاب را شامل است.
آغاز: الحمدلله الذی علم القرآن و خلق الإنسان، علّمه البیان.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، سرفصلها شنگرف (نسخه ش 69).
نسخه حاضر از اول کتاب تا نصف سوره نساء را شامل است.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، تملک عبدالغنی بن محمد سال 1007 ق و محمد الحافظ البرسی (نسخه ش 70).
50- حاشیه أنوار التنزیل:
تفسیر، عربی، از مصلحالدین مصطفی بن ابراهیم الرومی الحنفی، ابن تمجید (قرن 9 ق).
- نسخه حاضر از اوّل سوره کهف تا آیه 35 سوره نور را شامل است.
نوع خط: نسخ جلی، سرفصلها شنگرف، تملک الشیخ الحاج عمر بن الشیخ عیسی المذکِّر بجامع حضرت شیخ وفا (قُدِّس سرُّه المصفّا)، با مهر بیضوی «أ لیس الله بکافٍ عبدَه عمر بن عیسی»، تملک مصطفی زینالدین بن موسی... السلطان بایزید التعطیر سنه 1131 با مهر مکعبی «مصطفی»، قسمتهایی از سوره کهف و تمامی سوره مریم از وسط افتاده است (نسخه ش 130).
- نسخه حاضر از ابتدا تا آیه 184 سوره بقره را شامل است.
آغاز: الحمد لله المکمّل لکل خیر، و المیسّر لکل سُؤل.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، در اولش تملک ابراهیم مدرس با مهر مکعبی «آستان کعبه شاه کریم باد یا رب مقام ابراهیم» (نسخه ش 176).
51- حاشیه انوار التنزیل:
تفسیر، عربی، از عصامالدین ابراهیم بن محمد بن عربشاه سمرقندی(951 ق).
آغاز: الحمد لله الذی عم بارفاد ارشاد الفرقان کل انسان ...
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین و بعضی علائم شنگرف، سرلوح مذهّب با جدول مذهّب، تملک علی بن احمد مشهور به خواجهزاده (نسخه ش 178).
52- حاشیه شرح مختصر الأصول عضدی:
اصول، عربی، از سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی(793ق).
آغاز: الحمد لله الذی وفّقنا للوصول إلی منتهی أصول الشریعه الغرّاء.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، تملک علی بن احمد مشهور به خواجهزاده (نسخه ش 159).
53- حاشیه لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار:
منطق، عربی، از میر سیدشریف علی بن محمد جرجانی(816 ق).
آغاز: قال وحید زمانه ـ تغمده الله بغفرانه ـ : الحمد لله فیّاض ذوارف العوارف، الفیّاض الوهّاب.
نوع خط: نسخ، شیخ محمد سعید نوری نطنزی 26 شوال 1096 ق به دستور علیرضا قمی، در حواشی مقابله و تصحیح شده است، با حواشی از ملا جلال، داود، ملا شمسا گیلانی، معینی، ملا میرزاجان و خود مؤلف، اول نسخه مهر بیضوی کاتب با سجع «عبده محمدسعید 1123» (نسخه ش 463).
54- حیاه الحَیَوان الکبری: متفرقه، عربی، از: کمالالدین محمد بن موسی دمیری شافعی مصری (808 ق).
آغاز: الحمد لله الذی شرّف نوعالإنسان بالأصغرین القلب واللسان.
نوع خط: نسخ، محمد ابوالفتح بن داود بن محمد مقدسی منشأً و بلداً الأشعری عقیدهً القادری نسباً، از 15 صفر 903 تا 19 ربیعالثانی همان سال در زاویه کبیره معروف به شهابیه در شهر مرقیله از قرمان، در صفحه اوّل کتاب عنوان کتاب و ترجمه مؤلف، «قوبل علی نسخه المصنف رحمه الله تعالی» و تملک عبدالرحمان بن حسن القاضی با مهر بیضوی «الراجی عونَ المستعانِ الفقیرُ عبدالرحمان» و مهر کروی «الله کفی بمرام مصطفی 1208» (نسخه ش 136).
55- خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال: رجال، عربی، از علامه حلی حسن بن یوسف بن مطهر(726 ق).
آغاز: الحمد لله مرشد عباده إلی سبیل السداد، و هادیهم إلی طریق الأنفع فی المعاش و المعاد.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، کیقباد بن حاج علی بحرآبادی 15 جمادیالأولی 960 ق، قسمت آخر نونویس شده است (نسخه ش 646).
56- روضه الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار: متفرقه، عربی، از محییالدین محمد بن الخطیب قاسم بن یعقوب رومی(983 ق).
منتخبی است از کتاب ربیع الأبرار و نصوص الأخبار زمخشری (538 ق) در پنجاه باب، که در 17 شعبان 983 ق تألیف شده است.
آغاز: نحمدک اللهم علی ما علّمتَنا من البیان، و ألهمتَنا من التِّبیان.
نوع خط: نسخ، محمد حجازی الأشفینی الشافعی در 17 رمضان 1005 ق، عناوین شنگرف، تمامی صفحات جدول شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه و همچنین تملک حسن بن علی الشهیر به رضا با مهر مکعبی «حسن رضا» و تملک ابوبکر افندی القاضی بمدینه باباطاغی و تملک شیخ ابراهیم باباطاغی با مهر مکعبی ناخوانا و تملک صالح مصطفی (نسخه ش 491).
57- زهر الکِمام فی قصه یوسف: قصه، عربی، از ابوعلی عمر بن ابواسحاق ابراهیم انصاری اوسی خزرجی.
مؤلف در این کتاب داستان حضرت یوسف را از قرآن طی هفده مجلس شرح و تفسیر کرده که در لابه لای آن، حکایات و اشعار عربی زیادی آورده است.
آغاز: قال الشیخ الإمام الأوحد المذکِّر أبوعلی عمر بن الشیخ الأجلّ أبوأسحاق أبراهیم الأنصاری الأوسی ـ رحمهالله تعالی ـ : الحمد لله کثیراً و صلّی الله علی سیدنا محمد الذی للناس کافه بشیراً و نذیراً.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، احمد بن عمر بن محمد بن یحیی الذهبی در 11 شعبان 745 ق(نسخه ش 703).
58- سفینه الراغب و دفینه المطالب:
متفرقه، عربی، از محمد راغب پاشا وزیر الرومی معروف به راغب افندی (1176 ق).
کشکولی مانند کشکول شیخ بهایی که مؤلف در آن مطالب متنوعی را جمعآوری کرده است. شامل چندین رساله و مسائل و بحثهای گوناگون؛ مانند بحث اسم و مقولات عشر و حضرات خمس و غیره. این کتاب از کشکولهای نفیسی است که مورد رغبت علما با اختلاف مشارب و تباین اذواقشان قرار گرفته است.
آغاز: الحمد لله الذی بوجوب وجوده انقطع تسلسل سلسله الحاجات.
نوع خط: نستعلیق، احمد نزهت الحلبی أصلاً و البغدادی نشواً الذی کان مهردار مؤلف هذا الأثر، 19 ذیقعده 1179، در قسطنطنیه، فهرست کتاب در اول نسخه با جدول مذهّب و شماره صفحات شنگرف، در اول نسخه نوشته شده:
سفینه راغب پاشا وزیر است. کتاب خیلی خوبی است و از موقوفات جدّم آقا ابراهیم است (قدس سره)، . دزدیده بودند که علامت وقف را محو کرده بفروشند. خداوند پدر آقا شیخعلی پیشنماز را رحمت نماید که به دست آورده، نزد داعی فرستاده بود. اوراق بیشیرازه شده بود. به صحاف دادم. اصلاح کرده، ولی از جهتی افساد نموده است؛ زیرا که در چند جا اوراق را از محل اصلی خود تغییر داده؛ چنانچه داعی نوشتهام خواستم بدهم دوباره شیرازه بُری نماید، ترسیدم بدتر شود؛ لهذا دست نزدم. فتحالله بن محمدرضا بن شیخ الاسلام (قدس سره).
صفحه اول کتیبه با سرلوح مذهّب مرصع، تمامی صفحات حواشی مذهّب، عناوین شنگرف (نسخه ش 245).
59- شرح الشافیه:
صرف، عربی، از ؟
شرحی است مزجی و مبسوط بر شافیهی ابن حاجب (646 ق).
آغاز: قال الشیخ.. ابن حاجب: التصریف علم بأصول یُعرف بها أصول أبنیه الکلم التی لیست بإعراب. قال: لایمکن حدُّ نوع من العلم إلا باعتبار؛ فلذلک قیل علم بأصول، و إنما قال أحوال ولم یقل...
انجام: أما بلی، فلقوّه إمالتها؛ لکونها یستعمل غالباً. و أما حتی، فَلِحملها علی إلی؛ لأنها بمعناها الأصلی فی الغایه. تمّ.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، خط شنگرف بالای عبارات متن، اولش تملک محمد بن ابراهیم الطربزونی المدرِّس به مدرسه سهیل (نسخه ش 566).
60- شرح الکافیه:
نحو، عربی، از نجمالائمه محمد بن حسن استرآبادی مشهور به رضیالدین (686 ق).
آغاز: الحمد لله الذی جلّت آلاؤه عن أن تحاط بِعَدٍّ.
نوع خط: نسخ جلی، بی کا، 823 ق، عناوین و بعضی علائم شنگرف، فهرست کتاب در برگ اوّل، در صفحه اوّل کتیبه و شمسه مذهّب مرصع با عنوان کتاب و نام مؤلف به خط نسخ کور نشده (نسخه ش 90).
61- شرح شافیه (شرح نظام):
صرف، عربی، از نظامالدین حسن بن محمد قمی نیشابوری معروف به نظام اعرج (728 ق).
آغاز: أحمدک اللهم علی أن وفّقتَنی لصرف رَیَعان الشباب فی اقتناء العلوم والآداب .
نوع خط: نسخ جلی، محمد بن قطب الطبیب، 22 صفر 828 ق، عناوین شنگرف و بعضی زرنیخ، تملک حسن المدرس به مدینه بروسه با مهر کروی وی «عبده حسن حافظ» (نسخه ش 147).
62- شرح فصوص الحکم:
اخلاق، عربی، از شیخ داود بن محمود قیصری (751 ق).
آغاز: الحمد لله الذی عین الأعیان بفیضه الأقدس الأقدم.
نسخ بد خط، تحریر بد، عبارات متن شنگرف، فهرست کتاب به صورت مجدول در اول نسخه، تملک در 19 ذیحجه 1156 ق، تملک شیخ مصطفی بن شیخ علی کفوی با مهر بیضوی «مصطفی» (نسخه ش 212).
63- شرح مقامات الحریری:
ادب، عربی، از ابوالعباس احمد بن عبدالمؤمن بن موسی بن القیسی الشِّرّیشی الأندلسی (619 ق).
شرح مهمی است بر مقامات ابومحمد قاسم بن علی حریری (516 ق). نسخه حاضر سِفر ثانی و از مقامه 13 تا اول مقامه 26 را شامل است.
آغاز نسخه: شرح المقامه الثالثه عشره الزورائیه: ندوت: خرجت. یقال: نَدَتِ الإبلُ تندو، إذا خرجت من المشرب ترعی فیما قرب منه، و هو الذی قصد.
انجام نسخه: عندی فدیتُک راءاتٌ ثمانیهٌ/اُلقی بها الحَرَّ إن وافی و إن بردا/ رِقٌّ و رَوحٌ و رَیحانٌ و ریقُ رَشاً/وَ رفرفٌ و رِیاضٌ ناعمٌ و رَدا. و لم یذکر أبیک تمیم تمّ شرح المقامه الخامسه والعشرین، و بتمامها تمّ الجزء الثانی من شرح المقامات.
نوع خط: نسخ کهن، بی کا، بی تا، عناوین مقامات و بعضی عناوین شنگرف، در اول نسخه تملک حاج یعقوب نجاشی در سال 789 ق و تملک عبدالرحیم حبشیزاده و فیضالله المفتی 1115 ق و نجمالدین بن احمد کُتُبی و مطالعه محمد بن عبدالمؤمن 912 ق و تملک شیخ ابراهیم عجمی و تملک محمد بن محمد القوصوی 944 ق و مهر کروی بزرگ «الحمد لله الذی هدانا لوقف هذا الکتاب...» و آخرش تملک حسن بن صالح الحلبی الأزهری الأشعری (نسخه ش 246).
64- شرح نهج البلاغه: حدیث، عربی، از عبدالرحمان بن محمد بن ابراهیم العتایقی الحلی(قرن 8 ق).
شرحی است مفصل در چندین جلد. مؤلف با استفاده از شرح ابن ابیالحدید معتزلی، شرح ابن میثم بحرانی، شرح قطبالدین الکیدری و شرح قاضی عبدالجبار با اضافاتی و تحقیقاتی از خودش اقدام به شرح حاضر کرده است. ابتدا الفاظ و معانی کلمات حضرت را گزارش کرده؛ سپس مورد و شأن نزول خطبه یا کتاب را بیان کرده و در آخر مطالب مربوط به آن را آورده است. نسخه حاضر جلد سوم کتاب بوده و از خطبه 134 «و من کلام له (علیه السلام) و قد شاوره فی الخروج إلی غزو الروم» تا آخر کتاب 27 «و من وصیته إلی محمد بن أبیبکر حین قلّده مصرَ» را شامل است. مؤلف تألیف این جزء را در سال 780 ق به پایان رسانده است. در آخر کتاب دستخط مؤلف بدین عبارت «بلغ قرائهً و أنهاه... وفّقه الله لمراضیه؛ و ذلک فی مجالسَ متعددهٍ آخرها یوم عشرین رمضان المبارک سنه ست و ثمانین و سبعمئه. و کتب جامع الکتاب... عبدالرحمان بن محمد بن إبراهیم العتایقی».
آغاز نسخه: و من کلام له (علیه السلام) وقد شاوره عمر فی الخروج إلی غزوه الروم: و قد توکَّل اللهُ لأهل هذا الدّینِ بإعمار الحوزه و سَتر العوره... أقول: توکَّلَ: صار وکیلاً؛ ویُروی: و قد تکفّلَ؛ أی: صار کفیلاً. و الحوزه: الناحیه، و حوزه الملِک: بیضته. و هذا الکلام قاله (علیه السلام) له حین خرج قیصرُ الروم من جماهیر أهلها إلی حرب المسلمین (4)
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، علی بن محمد بن محمد بن علی جمادی الاولی 786 ق، پیش مؤلف قرائهً مقابله و تصحیح شده است، در اول نسخه زندگینامه شارح به قلم حضرت آیتاللّه سیدشهابالدین نجفی مرعشی آمده که در ذیحجه 1370 ق در قم هنگام ملاحظه نسخه در دو صفحه مرقوم فرمودند، و تملک کمالالدین عبدالله جرجانی، و دستخط محمد بن رمضان الدجیلی و محمد بن احمد بن مصنفک الحائری، و حسامالدین بن عزیزالدین بن عذاقه الغروی با مهر کروی «عبده حسامالدین بن عذاقه» و مهر مربعی «لا إله إلا الله الملک الحق المبین، بن محمد» و مهر کروی بزرگ «الله حسبی و أنا أفتر عبداً... عضدالشریعه المضیّ مسعود حسینی حسنی سنه...» و در زیر آن نوشته شده: «انتقل بالإرث عنه رحمه الله تعالی علیه. حرّره ابن عضدالدین مسعود محمدعلی» با مهر مکعبی «محمد و علی خیر البشر 1021» و تملک الشیخ محمد بن ابراهیم الشهیر بالصوافی سنه 888 ق و دستخط عبدالحسین بن سلطان حسین الموسوی و تملک عبدالله بن عبدالغفار الطبسی با مهر بیضوی «قال إنی عبدالله» (نسخه ش 381).
65- شرح نهج البلاغه:
حدیث، عربی، از عزالدین عبدالحمید بن هبهالله بن ابیالحدید معتزلی (655 ق).
نسخه حاضر از اول تا جلد ششم را شامل است.
نوع خط: نسخ جلی، تاریخ کتابت در آخر جزء خامس 1087 ق، در اول نسخه نوشته شده: «حیف و صد حیف که این کتاب با حسن خطی که دارد غلط زیاد دارد»، در اول نسخه «امانت نزد محمد المدعوّ بصدر» و تملک رضیالدین بن محمد بن حیدر حسینی، 21 سطر، 24/5×18 سانتیمتر (نسخه ش 120).
66- شرف الإنسان:
اخلاق، ترکی، از محمود بن عثمان بن الیاس حلبی معروف به لامعی حلبی(938 یا 940 ق).
در یک مقدمه و چندین مجلس آداب و اخلاق را از زبان حیوانات به صورت داستان بیان میکند و در اثنا بهمناسبت، اشعاری و قطعاتی به عربی و فارسی و ترکی از خودش و دیگران میآورد. مؤلف کتابش را به سلطان سلیم ثانی عثمانی (974-926 ق) تقدیم کرده و از تألیف آن در سن 55 سالگی در سال 933 فارغ شده است.
آغاز: بسم الله الرحمن الرحیم/ فاتحه گنج کلام قدیم. هذا کتابنا ینطق علیکم بالحق إنا کنا نستنسخ ما کنتم تعملون. اَجناس سپاس خورشیداقتباس و گردوناساس و انجمقیاس که مقیاس عقل حواس جن و ناسدن خارجه دور.
نوع خط: نسخ، محمد، جمادی الاخره 1002 ق(نسخه ش 312).
67- صحاح اللغه:
لغت عربی به عربی، از ابونصر اسماعیل بن حمّاد جوهری (393 ق).
- نسخه حاضر از اول کتاب تا آخر باب ضاد را شامل است.
آغاز: قال الشیخ أبو نصر... الحمد لله شکراً علی نواله، و الصلوه علی محمد و آله. أما بعد، فإنی قد أودعت فی هذا الکتاب ما صحّ عندی.
نوع خط: نسخ، عناوین لغات و فصول شنگرف، هارون بن احمد الشیرینی، 898 ق، اولش مهر کروی «علی الله فی کل الأمور توکلی/و بالمصطفی الهادی الشفیع توسُّلی 1174» (نسخه ش 687).
- نسخه حاضر از باب طاء تا آخر کتاب را شامل است.
نوع خط: نسخ، عنوان لغات و فصول شنگرف، هارون بن احمد الشیرینی، 898 ق (نسخه ش 688).
68- طِراز الحُلّه و شفاء الغُلّه:
بدیع، عربی، از شهابالدین احمد بن یوسف اندلسی بصیر نحوی(779 ق).
شرحی است بر قصیده میمیه شمسالدین محمد بن جابر اندلسی (780 ق)، این قصیده در 177 بیت است و ناظم آن را در مدح حضرت پیامبر(صلی الله و علیه و آله) سروده و مسائل علم بدیع را در آن درج کرده است. ناظم نام قصیده را «حُلّه السّری فی مدح خیر الوری» گذاشته، لکن در نسخه حاضر «حُلّه الوفا فی مدح خیر الوری» نوشته شده است (کشف الظنون ج1، ص 688 و هدیّه العارفین، ج2، ص 82).
آغاز قصیده:
یقول صَحبی و سُفن العیش خایُضهٌ
بحرَ الشراب و عینُ القیظ لم تَنَم
یَمِّم بنَا البحر إنّ الرّکبَ فی ظمإٍ
فقلتُ: سیروا فهذا البحر مِن أمم
آغاز شرح: قال شیخنا الإمام العلامه شهابالدین أبوجعفر أحمد بن یوسف... الأندلسی الغرناطی ـ فسح الله فی مدّته ـ الحمد لله البدیع الأفعال الرفیع عن الأمثال جاعل الفصاحه أحسن الحال.
نوع خط: نسخ، محمد بن محمد بن سالم الحسبانی الشافعی (883 ق)، متن اشعار با شنگرف، با حواشی از ملا فتحالله، و در اول نسخه تملکهای ابیبکر رستم بن احمد الشروانی، میر محمداسعد، محمد فخرالدین بن عبدالله طرابلسی سال 1013 ق، هبهالله بن محمد افندی، حاج محمد بن الأمیر الحاج، محمد الخطیب بالجامع المنصوری بطرابلس (نسخه ش 24).
فهرست تصاویر
تصویر ش 1: دستخط شیخ الاسلام خویی که نسخه درر النجفیه شیخ یوسف بحرانی (ش 13 مدرسه نمازی) را در کاظمین در سال 1233 ق وقف کرده است.
باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)
تصویر ش 2: صفحه آغاز نسخه بسیار نفیس شرح الکافیه فی النحو تحریر در سال 823 ق با شمسه و کتیبه بسیار نفیس، با علامت وقف «موقوفات رمضانیه 1230 ق» به خط و مهر شیخ الاسلام خویی.
باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)
تصویر ش 3: دستخط شیخ الاسلام خویی در پشت جلد و ظَهر نسخه تفسیر عرائس البیان روزبهان بقلی شیرزای (ش 611 مدرسه نمازی)، که از کتاب‌های اجداد وی بوده ـ و دستخط اجدادش در همین صفحه مشهود است ـ و دزدیده شده بود و شیخ الاسلام آن را در استانبول در هنگام مأوریتش پیدا و خریداری کرده
باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)
تصویر ش 4: دستخط شیخ الاسلام خویی در برگ آخر نسخه قبلی (تفسیر عرائس البیان).
پی نوشت ها :
(1) ناخوانا.
(2) ناخوانا.
(3) مؤلف کتاب دیگری دارد به نام سرّ العلوم من المنثور و المنظوم که جزء دوم آن را با عنوان الدر المنظوم در بخش دوم کتاب حاضر آورده است.
(4) این نسخه دومین نسخه شناختهشده از این کتاب است. افندی در ریاضالعلماء (ج 3، ص 106) و شیخ آغا بزرگ در الذریعه (ج14، ص 132) از این نسخه یاد کردهاند. نسخه دیگری از همین جلد نزد ضیاءالدین بن یوسف شیرازی بوده که در کتاب نهج البلاغه چیست از آن یاد شده است. این نسخه بعداً به کتابخانه آیت الله مرعشی در قم منتقل شده است. عکسی از نسخه حاضر در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی(ره) موجود است.
منبع:
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 71
نویسنده:علی صدرایی خویی
* این مقاله در تاریخ 1402/3/25 بروز رسانی شده است.