هنوز در جامعه ما بسیارند کسانی که با عنوان‌های مختلف دندانپزشک تجربی، کمک‌دندان‌پزشک تجربی، دندانساز و... به فعالیت در حرفه دندانپزشکی اشتغال دارند. متاسفانه عدم آگاهی این افراد از یک‌سو و همچنین سودجویی بعضی‌ها از سوی دیگر، همواره افراد را در معرض از دست دادن دندان‌ها قرار می‌دهد؛ به‌طوری‌که به نظر می‌رسد در مناطقی که این گروه فعالیت دارند، شیوع بی‌دندانی بیشتر باشد!
بین دندانپزشکان با تحصیلات دانشگاهی کسانی وجود دارند که با اطلاعات کم و ناقص در اموری که توانایی کافی در آن ندارند، دخالت کرده و درنهایت به شکست درمان منجر می‌شوند و با ایجاد چنین مشکل‌هایی، باعث از دست رفتن دندان‌ها و بی‌اعتمادی بیماران می‌شوند که این مساله می‌تواند زمینه را برای بروز بی‌دندانی فراهم کند.
بی‌دندانی می‌تواند منعکس‌کننده توانایی و دسترسی مردم به مراقبت‌های بهداشتی دهان و دندان باشد. در یک جامعه افراد با طبقات مختلف از نظر بضاعت مالی، سواد و تحصیلات، سن، نژاد و سایر عوامل قرار دارند. هریک از این عوامل می‌تواند روی بی‌دندانی موثر باشد.
عوامل دیگری همچون نداشتن اطلاعات علمی کافی از مراحل درمان، عدم دقت و بی‌توجهی به مراحل کاری و نداشتن تکنولوژی مورد نیاز می‌تواند آثار سویی را در صحبت کردن، غذا خوردن، زیبایی و شرایط روانی و اجتماعی برای بیمار به بار آورد و در گسترش یک عدم اعتماد عمومی بین افراد، به درمان‌های دندانپزشکی موثر باشد، بنابراین لازم است که درمانگر به تمامی مراحل ساخت و تهیه پروتز احاطه علمی داشته باشد.
نکته مهم دیگر اینکه آگاهی کامل از بیماری‌ها و راه‌های انتقال آنها، نحوه شیوع، بیماری‌زایی و عواقب بیماری‌های مسری و بسیار خطرناک مساله‌ای است که نیاز به تحصیلات دانشگاهی دارد و نمی‌توان از افرادی که به‌عنوان دندانساز تجربی، جهت درمان بیماران بدون دندان اقدام به ساخت دندان مصنوعی می‌کنند، انتظار داشت که تدبیرهای لازم را برای جلوگیری از شیوع این بیماری‌ها به‌کار گیرند و سهمی در پیشگیری از این بیماری‌ها داشته باشند.
دندانپزشکان تجربی به‌دلیل خلا شدید افراد تحصیل‌کرده و متخصص در جامعه، این اقبال را یافتند تا سال‌ها بدون رقیب در حوزه دندانپزشکی فعالیت کنند. با افزایش تدریجی جمعیت دندانپزشکان و تداخل کاری با کمک‌دندان‌پزشکان تجربی، به‌طور طبیعی زمزمه‌های حذف این گروه آغار شد.
اما کمک‌دندان‌پزشکان تجربی که سالیان متمادی در این رشته فعالیت داشتند و آینده کاری خود را در معرض خطر می‌دیدند، با مراجعه به مراجع قانونی و پیگیری حقوق کاری خویش، تمام نفوذ و روابط خود را به کار گرفتند تا سرانجام در 22 بهمن ماه سال 53، مجلس شورای ملی و در 8 اردیبهشت ماه سال 54، مجلس سنا را مجاب به تصویب قانونی کنند که بر مبنای آن کمک‌دندان‌پزشکان تجربی به رسمیت شناخته شدند و زمینه برای اخذ مجوز رسمی کار این گروه فراهم شد.
در حالی که پیش‌بینی این بود با گذر 2 تا 3 دهه و بازنشستگی تدریجی این افراد، دیگر رده شغلی‌ای به نام کمک‌دندان‌پزشک تجربی در کشور موجود نباشد. پس از انقلاب اسلامی نیز گروهی از همین افراد با تلاش و پیگیری حقوقی خود مصوبه قبلی را برای اجرای مجدد احیا کردند و در پناه آن، جمع دیگری نیز به این گروه افزوده شدند!
وظایف و اختیار‌های کمک‌دندان‌پزشکان تجربی طبق قانون مشخص شده است و آنان تنها مجاز به انجام درمان‌های دندانپزشکی زیر هستند:
طبق قانون، این افراد پس از طی تعهد خود می‌توانند با شرکت در آزمون پیش‌بینی شده و کسب حد نصاب لازم تحصیلات خود را تا اخذ مدرک دکترای دندانپزشکی ادامه دهند. اگرچه این قانون بیشتر از چند سال صورت اجرایی نیافت اما بهداشت‌کاران دهان و دندان همچنان در حال جذب تدریجی در دانشگاه برای ادامه تحصیل خود در مقطع دکترا هستند. از میان درمان‌های دندانپزشکی، موارد زیر در حوزه اختیار‌ها و صلاحیت بهداشت‌کاران دهان و دندان است:
معاینه و تشخیص بیماری‌های دهان و دندان، جرم‌گیری و بروساژ دندان‌ها در چارچوب فعالیت‌های بهداشتی، پر کردن دندان (که نیازمند درمان ریشه نباشد)، ساخت دست‌دندان کامل و پلاک‌های پارسیل آکریلیک (دندان‌های مصنوعی از جنس مواد آکریلی و نه فلزی)، معالجه دندان‌های کودکان (تا حد لثه و تاج) تهیه برخی فیلم‌های رادیوگرافی از دندان. بهداشت‌کاران می‌توانند در حدود صلاحیت خود و برای داروخانه مراکز بهداشتی- درمانی روستا اقدام به تجویز نسخه کنند. به هر حال این گروه از خانواده دندانپزشکی نسبت به سایر گروه‌های صرفا تجربی، دارای صلاحیت بیشتری برای انجام درمان‌های دندانپزشکی هستند چرا که دارای تحصیلات دانشگاهی و در ارتباط با بیماران بوده‌اند.
بررسی پرسش‌نامه‌های افراد شرکت‌کننده در این تحقیق نشان می‌دهد بیماران به دندانپزشکان، در مقایسه با دندان‌سازان تجربی، اعتماد بیشتری برای کشیدن دندان خود یا هرگونه عمل جراحی در ناحیه دهان و دندان دارند. اما جالب اینکه در مورد رضایت بیماران از دست دندان، اختلافی میان حاصل کار یک دندانپزشک و یک دندانساز مشاهده نمی‌شود. البته این مساله می‌تواند ناشی از این مساله باشد که بیمار خود را در کوتاه‌مدت با مشکل‌های دندان مصنوعی سازگار کرده و درد ناشی از زخم‌های آن را تحمل می‌کند.
اما بررسی‌های این پژوهش نشان می‌دهد بیش از 75 درصد بیماران برای گذاشتن دست‌دندان به دندان‌سازان تجربی مراجعه می‌کنند.
4 دلیلی که باعث می‌شود برخی بیماران، دندان‌سازان را به دندانپزشکان ترجیح بدهند:
در صورتی که حاصل کار دندانپزشکان، مخصوصا در روزهای اول پس از تحویل پروتز، ممکن است بیمار را آزرده کند. کسب رضایت بیماران توسط دندانساز البته فرمول ساده‌ای دارد و آن کوتاه کردن لبه‌های پروتز است. در حالی که دندانپزشکان با چند سری قالب‌گیری تلاش می‌کنند تا لبه‌های پروتز بیشترین تطابق را با عمق لثه بیمار داشته باشد، می‌توان لبه‌های لثه را به صورتی کوتاه کرد که هنگام فانکشن عضلات دهان و صورت هیچ‌گونه فشاری را تحمل نکنند و در نتیجه زخمی ایجاد نشود.
لزوم مراجعه به فردی که در زمینه درمان‌های دندانپزشکی دارای تحصیلات آکادمیک است هنوز برای بسیاری از مردم شناخته شده نیست. حتی بسیاری از آنها میان خدماتی که از سوی یک دندانپزشک و دندانساز ارایه می‌شود تفاوتی نمی‌بینند!
بی‌دندانی می‌تواند منعکس‌کننده توانایی و دسترسی مردم به مراقبت‌های بهداشتی دهان و دندان باشد. در یک جامعه افراد با طبقات مختلف از نظر بضاعت مالی، سواد و تحصیلات، سن، نژاد و سایر عوامل قرار دارند. هریک از این عوامل می‌تواند روی بی‌دندانی موثر باشد.
عوامل دیگری همچون نداشتن اطلاعات علمی کافی از مراحل درمان، عدم دقت و بی‌توجهی به مراحل کاری و نداشتن تکنولوژی مورد نیاز می‌تواند آثار سویی را در صحبت کردن، غذا خوردن، زیبایی و شرایط روانی و اجتماعی برای بیمار به بار آورد و در گسترش یک عدم اعتماد عمومی بین افراد، به درمان‌های دندانپزشکی موثر باشد، بنابراین لازم است که درمانگر به تمامی مراحل ساخت و تهیه پروتز احاطه علمی داشته باشد.
نکته مهم دیگر اینکه آگاهی کامل از بیماری‌ها و راه‌های انتقال آنها، نحوه شیوع، بیماری‌زایی و عواقب بیماری‌های مسری و بسیار خطرناک مساله‌ای است که نیاز به تحصیلات دانشگاهی دارد و نمی‌توان از افرادی که به‌عنوان دندانساز تجربی، جهت درمان بیماران بدون دندان اقدام به ساخت دندان مصنوعی می‌کنند، انتظار داشت که تدبیرهای لازم را برای جلوگیری از شیوع این بیماری‌ها به‌کار گیرند و سهمی در پیشگیری از این بیماری‌ها داشته باشند.
خانواده بزرگ دندانپزشکی
علاوه بر دندانپزشکان عمومی و متخصص که برای انجام درمان‌های دندانپزشکی به صورت آکادمیک آموزش دیده‌اند، خانواده دندانپزشکان دارای اعضای دیگری نیز هست که به صورت مجاز یا غیرمجاز در شاخه‌های مرتبط با دندانپزشکی فعالیت می‌کنند و در مواردی علاوه بر وظایف تعریف شده شغلی، به خود اجازه ورود به حیطه وظایف دندانپزشکان را می‌دهند.کمک‌دندان‌پزشکان تجربی
در سال‌های دوری که هنوز دندانپزشکی نوین در ایران وجود نداشت و تعداد دندانپزشکان اندک بود، برخی افراد به‌صورت تجربی و سپس با همان معدود دندان‌پزشکانی که در حوزه بهداشت و درمان حضور داشتند، کار و تجربیاتی کسب می‌نمودند.دندانپزشکان تجربی به‌دلیل خلا شدید افراد تحصیل‌کرده و متخصص در جامعه، این اقبال را یافتند تا سال‌ها بدون رقیب در حوزه دندانپزشکی فعالیت کنند. با افزایش تدریجی جمعیت دندانپزشکان و تداخل کاری با کمک‌دندان‌پزشکان تجربی، به‌طور طبیعی زمزمه‌های حذف این گروه آغار شد.
اما کمک‌دندان‌پزشکان تجربی که سالیان متمادی در این رشته فعالیت داشتند و آینده کاری خود را در معرض خطر می‌دیدند، با مراجعه به مراجع قانونی و پیگیری حقوق کاری خویش، تمام نفوذ و روابط خود را به کار گرفتند تا سرانجام در 22 بهمن ماه سال 53، مجلس شورای ملی و در 8 اردیبهشت ماه سال 54، مجلس سنا را مجاب به تصویب قانونی کنند که بر مبنای آن کمک‌دندان‌پزشکان تجربی به رسمیت شناخته شدند و زمینه برای اخذ مجوز رسمی کار این گروه فراهم شد.
در حالی که پیش‌بینی این بود با گذر 2 تا 3 دهه و بازنشستگی تدریجی این افراد، دیگر رده شغلی‌ای به نام کمک‌دندان‌پزشک تجربی در کشور موجود نباشد. پس از انقلاب اسلامی نیز گروهی از همین افراد با تلاش و پیگیری حقوقی خود مصوبه قبلی را برای اجرای مجدد احیا کردند و در پناه آن، جمع دیگری نیز به این گروه افزوده شدند!
وظایف و اختیار‌های کمک‌دندان‌پزشکان تجربی طبق قانون مشخص شده است و آنان تنها مجاز به انجام درمان‌های دندانپزشکی زیر هستند:
- پر کردن پوسیدگی‌های سطحی دندان (بدون داشتن اجازه انجام درمان ریشه)
- کشیدن دندان در موارد اورژانس (بدون حق کشیدن دندان عقل و ریشه‌های پنهان در لثه)
- جرم‌گیری دندان
- ساخت دندان مصنوعی از نوع متحرک
تکنسین تجربی لابراتوار دندان
این افراد اجازه هیچ‌گونه دخالت در امر دندانپزشکی را ندارند. طبق آیین‌نامه اجرایی مجاز به مراجعه و تماس مستقیم با دهان و دندان نیستند و هیچ‌یک از لوازم و تجهیزات دندانپزشکی (غیر‌لابراتواری) را نمی‌توانند در محل کار خود داشته باشند.
کمک تکنسین دندان‌سازی
این افراد تنها می‌توانند در کارگاه‌های دندان‌سازی، زیر نظر مسوولان مربوطه کار کنند و به هیچ‌وجه حق دایر کردن کارگاه مستقل را ندارند. مسوول و کارکنان کارگاه نباید به‌صورت مستقیم با بیماران دهان و دندان تماس داشته باشند.دندان‌سازان تجربی (تبصره پنج)
بهداران تجربی دندان
این عنوان اولین بار در قانون «اجازه استفاده قانونی کمک‌دندان‌پزشکان تجربی» مصوب سال 54 و هفتم تیرماه 64 مجلس شورای اسلامی به کار رفت که همان کمک‌دندان‌پزشکان تجربی را به این عنوان خطاب کرده است. تعریف این گروه و ضوابط مربوط به آنها دقیقا همان است که درباره کمک‌دندان‌پزشکان تجربی گفته شد.بهداشت‌کاران دهان و دندان
این گروه براساس «قانون تربیت بهداشت‌کار دهان و دندان به منظور گسترش خدمات درمانی و بهداشتی در روستاها» مصوب فروردین ماه 1360 مجلس شورای اسلامی از میان داوطلبان کنکور سراسری جذب شدند. این افراد طی 2 سال، آموزش‌های محدودی را در مورد درمان‌های ضروری دندانپزشکی سپری کرده و پس از طی دوره کاردانی و طبق تعهد اولیه، برای 5 سال خدمت، عازم روستاها شدند.طبق قانون، این افراد پس از طی تعهد خود می‌توانند با شرکت در آزمون پیش‌بینی شده و کسب حد نصاب لازم تحصیلات خود را تا اخذ مدرک دکترای دندانپزشکی ادامه دهند. اگرچه این قانون بیشتر از چند سال صورت اجرایی نیافت اما بهداشت‌کاران دهان و دندان همچنان در حال جذب تدریجی در دانشگاه برای ادامه تحصیل خود در مقطع دکترا هستند. از میان درمان‌های دندانپزشکی، موارد زیر در حوزه اختیار‌ها و صلاحیت بهداشت‌کاران دهان و دندان است:
معاینه و تشخیص بیماری‌های دهان و دندان، جرم‌گیری و بروساژ دندان‌ها در چارچوب فعالیت‌های بهداشتی، پر کردن دندان (که نیازمند درمان ریشه نباشد)، ساخت دست‌دندان کامل و پلاک‌های پارسیل آکریلیک (دندان‌های مصنوعی از جنس مواد آکریلی و نه فلزی)، معالجه دندان‌های کودکان (تا حد لثه و تاج) تهیه برخی فیلم‌های رادیوگرافی از دندان. بهداشت‌کاران می‌توانند در حدود صلاحیت خود و برای داروخانه مراکز بهداشتی- درمانی روستا اقدام به تجویز نسخه کنند. به هر حال این گروه از خانواده دندانپزشکی نسبت به سایر گروه‌های صرفا تجربی، دارای صلاحیت بیشتری برای انجام درمان‌های دندانپزشکی هستند چرا که دارای تحصیلات دانشگاهی و در ارتباط با بیماران بوده‌اند.
تکنسین‌های پروتز دندان
این افراد پس از اخذ دیپلم متوسطه به مدت 2 سال، تحصیلات دانشگاهی را صرفا برای کار در لابراتوار (کارگاه) ساخت دندان مصنوعی، از انواع مختلف می‌گذرانند. آنها باید روی قالبی که توسط دندانپزشک از دهان بیمار گرفته شده است کار کنند و طبق طرح مشخص شده از سوی دندانپزشک، دندان مصنوعی (پروتز) بسازند و به دندانپزشک تحویل دهند. این افراد هیچ تجربه و معلوماتی برای معاینه بیمار ندارند اما افراد بسیار شایسته و ورزیده‌ای در امور لابراتواری ساخت دندان هستند. البته جمعی از این افراد نیز به دلیل وضعیت نابسامان دندانپزشکی کشور، برخلاف وظایف قانونی و تعریف شده، به کار درمانی روی آورده و به‌طور مستقل بیماران را معاینه و درمان می‌کنند!
نتایج یک تحقیق
به‌‌رغم حضور دندانپزشکان در اکثر نقاط کشور و مخصوصا مناطق شهری، هنوز هم درصد بالایی از افراد برای رفع مشکل‌های دهان و دندان به دندانپزشک مراجعه نمی‌کنند. حتی در مورد برخی از درمان‌ها و برخی از مناطق، این نسبت به نفع کمک‌دندان‌پزشکان تجربی تقسیم می‌شود. از جمله این درمان‌ها ساخت پروتز دندانی (دست دندان) است. دکتر جواد مهدویان، نفیسه اسدزاده و علی ید شوقی، در تحقیقی با عنوان بررسی انگیزه مراجعه افراد بی‌دندان، جهت گذاشتن پروتز کامل، به دندان‌سازان تجربی، 450 بیمار بی‌دندان که در مشهد به دندانساز تجربی مراجعه کرده‌اند را مورد پرسش قرار داده‌اند. با توجه به اینکه مشهد یکی از کلان‌شهرهای کشور است که دارای فرهنگ به نسبت بالای شهرنشینی و تراکم بالاتر مطب‌ها و کلینیک‌های دندانپزشکی نسبت به بسیاری از مناطق ایران است، نتایج این تحقیق را می‌توان در مورد بسیاری از شهرهای کشور تعمیم داد یا آن را به عنوان یک حداقل در نظر گرفت.بررسی پرسش‌نامه‌های افراد شرکت‌کننده در این تحقیق نشان می‌دهد بیماران به دندانپزشکان، در مقایسه با دندان‌سازان تجربی، اعتماد بیشتری برای کشیدن دندان خود یا هرگونه عمل جراحی در ناحیه دهان و دندان دارند. اما جالب اینکه در مورد رضایت بیماران از دست دندان، اختلافی میان حاصل کار یک دندانپزشک و یک دندانساز مشاهده نمی‌شود. البته این مساله می‌تواند ناشی از این مساله باشد که بیمار خود را در کوتاه‌مدت با مشکل‌های دندان مصنوعی سازگار کرده و درد ناشی از زخم‌های آن را تحمل می‌کند.
اما بررسی‌های این پژوهش نشان می‌دهد بیش از 75 درصد بیماران برای گذاشتن دست‌دندان به دندان‌سازان تجربی مراجعه می‌کنند.
4 دلیلی که باعث می‌شود برخی بیماران، دندان‌سازان را به دندانپزشکان ترجیح بدهند:
باورهای غلط
بسیاری از مردم اعتقاد دارند که دندان‌سازان تجربی چون دارای سابقه کار چند ساله در این زمینه هستند، در نتیجه کار بهتری به بیماران خود ارایه می‌کنند. دندانی که توسط یک دندانساز تجربی ساخته می‌شود معمولا زدگی ندارد و بدون آنکه در لثه ایجاد زخم، قرمزی یا آزردگی کند بیمار آن را بسیار راحت در دهان می‌گذارد.در صورتی که حاصل کار دندانپزشکان، مخصوصا در روزهای اول پس از تحویل پروتز، ممکن است بیمار را آزرده کند. کسب رضایت بیماران توسط دندانساز البته فرمول ساده‌ای دارد و آن کوتاه کردن لبه‌های پروتز است. در حالی که دندانپزشکان با چند سری قالب‌گیری تلاش می‌کنند تا لبه‌های پروتز بیشترین تطابق را با عمق لثه بیمار داشته باشد، می‌توان لبه‌های لثه را به صورتی کوتاه کرد که هنگام فانکشن عضلات دهان و صورت هیچ‌گونه فشاری را تحمل نکنند و در نتیجه زخمی ایجاد نشود.
لزوم مراجعه به فردی که در زمینه درمان‌های دندانپزشکی دارای تحصیلات آکادمیک است هنوز برای بسیاری از مردم شناخته شده نیست. حتی بسیاری از آنها میان خدماتی که از سوی یک دندانپزشک و دندانساز ارایه می‌شود تفاوتی نمی‌بینند!
ارزان بودن خدمات آنها
متوسط قیمتی که دندانپزشکان برای ساخت پروتز دو فک توسط بیماران اخذ می‌کنند رقمی میان 300 تا 500 هزار تومان است در حالی که حتی می‌توان با رقمی معادل 50 هزار تومان در مطب یک دندانساز صاحب یک دست‌دندان شد! در پژوهش انجام شده در حالی تنها 40 درصد افراد اعتماد خود را به دندانساز تجربی عنوان داشته‌اند که 60 درصد ایشان به کار دندانپزشکان اعتماد بیشتری دارند. از این مساله چنین برمی‌آید که اگر روزی مشکل اقتصادی مردم رفع شود و میزان درآمد آنها در حد قابل قبولی باشد، دندان مصنوعی‌ای که از روی علم و آگاهی ساخته شده باشد، ارزش بیشتری برای ایشان خواهد داشت.تحویل زودهنگام دندان مصنوعی
مبانی علم پروتز دندان چند مرحله قالب‌گیری و ثبت رکورد فکی برای ساخت یک پروتز دندانی را ضروری می‌داند اما محدود کردن کلیه مراحل قالب‌گیری و رکورد گیری در یک جلسه، موجب می‌شود در حالی که بیمار مراجعه کننده به یک دندانپزشک در ابتدای ماراتون ساخت دست دندان قرار دارد، بیمار مراجعه‌کننده به یک کمک‌دندان‌پزشک تجربی دست دندان خود را تحویل بگیرد. شاید اگر روزی شما نیز بی‌دندانی کامل را تجربه می‌کردید، می‌توانستید ارزش تحویل زودهنگام پروتز برای بیمار را درک کنید!تشویق دوستان و آشنایان
توصیه دیگران، بدون شک یکی از عوامل اصلی رونق یک مطب دندانپزشکی است که می‌تواند یک مطب را تا حد انفجار از بیمار آکنده کند! نقش این عامل به حدی است که در حدود 50 درصد از افراد مورد پرسش قرار گرفته در این تحقیق، یکی از علت‌های مراجعه به دندانساز را توصیه دوستان و آشنایان خود عنوان کرده‌اند. در حالی که هزینه کمتر و نزدیک بودن به محل سکونت در مراتب بعدی قرار گرفته‌اند.پیشگیری در عین ناتوانی از درمان
با توجه به قراین موجود در جامعه شاید بتوان این‌طور اظهار عقیده کرد که در کشور ما، با اختلاف بسیار فاحشی، بیشتر پروتزهای دندانی توسط افرادی غیراز دندانپزشکان ساخته می‌شود. در چنین وضعیتی برای حفظ سلامت بیمارانی که به هر دلیلی یک دندانساز را به یک دندانپزشک ترجیح می‌دهند، عملی کردن پیشنهادهای زیر می‌تواند موثر باشد:- آموزش روش‌های کنترل عفونت به دندان‌سازان به صورت آموزش مستقیم یا غیرمستقیم با ارایه بروشور یا کتابچه
- جلوگیری از فعالیت افراد فاقد صلاحیت در امور دندانپزشکی توسط مسوولان ذیربط یا در صورت امکان بازآموزی علمی این افراد
- افزایش سطح آگاهی مردم از طریق رسانه‌ها برای تغییر نگرش مردم
- واکسینه کردن افرادی که تحت عنوان‌های مختلف «دندان‌سازان تجربی» مشغول به کار هستند به منظور ایمن شدن افراد در مقابل بیماری‌های واگیردار و خطرناک
- نظارت و اجرای پروتکل کنترل عفونت در مطب دندان‌سازان تجربی