در دوران غیبت امام عصر(ع) و در دورة انتظار ظهور حضرتش، آداب و اخلاقي براي پيروان اهل بيت(ع)‌ در قرآن و روايات ترسيم شده است که آشنايي و انجام آنها، راه نجات و رمز عبور سالم از اين بحران مي‌باشد. در روايات اهل بيت(ع) دوره‌اي بحراني و سخت براي ايام غيبت ترسيم شده است و ضرورت ايجاب مي‌نمايد نسبت به آداب و اخلاق اين دوره آموزش‌هاي کافي را ديده باشيم، خداوند در اين خصوص مي‌فرمايد: «اي اهل ايمان، در کار دين صبور باشيد، يکديگر را به صبر و مقاومت سفارش کنيد و مراقب کار دشمن و خداترس باشيد، شايد رستگار شويد».1 حضرت باقر(ع) در تفسير اين آيه فرمودند: «يعني صبور باشيد بر انجام واجبات و يکديگر را به صبر و مقاومت در برابر دشمنان سفارش کنيد و عهدتان را با امام منتظرتان محکم کنيد».2
يا در روايت ديگري از حضرت صادق(ع) در تفسير همين آيه آمده است: «يعني صبور باشيد بر انجام واجبات و در مقابل مشکلات و مصائب يکديگر را به صبر و مقاومت سفارش کنيد و عهدتان را با ائمه و پيشوايان دين محکم کنيد. (و با امامتان پا برجا بمانيد)».3
در اينجا به معرّفي 14 صفت از صفات اخلاقي که لازمة يک شخص منتظر است مي‌پردازيم:

1. ورع و رعايت محاسن اخلاقي:
 

امام صادق(ع) مي‌فرمايند: «هر که دوست دارد از ياران قائم باشد، پس بايد انتظار کشد و در حالي که منتظر است، پارسايي و اخلاق نيک را در پيش گيرد. اگر (با چنين حالتي) از دنيا برود و بعد از مرگ او، قائم(ع) قيام کند، همانند اجر کسي را دارد که قائم را درک نموده است. پس (در کار و عمل) بکوشيد و منتظر باشيد، گوارايتان باد اي جماعت مشمول رحمت».
آن حضرت مي‌فرمايند: «صاحب اين امر (امامت) غيبتي دارد که در آن روزگار، ديندار همانند کسي است که خار مغيلان را با دست خويش خُرد کند. امام سپس، اندکي خاموش ماند و آنگاه فرمود: صاحب اين امر را غيبتي است، پس بايد که بنده از خدا بترسد و به دين خويش چنگ آويزد».4

2. پرهيز از شکّاکيّت و پيروي از راه ائمة پيشين:
 

امام صادق(ع) مي‌فرمايند: «پس هرگز در حقّ او شک و ترديد به خود راه ندهيد، از صفحة دل هرگونه شک و ترديد را بزداييد. من شما را برحذر کردم، سخت از آن بپرهيزيد، از خدا توفيق و راهنمايي‌تان را مسئلت مي‌نمايم».5
همچنين فرمودند: «اگر در زماني قرار گرفتي که به امامي از آل محمّد(ص) دست نيافتي، هر که را قبلاً دوست داشتي (از ائمة گذشته) دوست بدار و هر که را از دشمنانشان، دشمن داشتي، دشمن بدار و از هر که پيروي نمودي، پيروي کن و هر صبح و شام در انتظار فرج باش».6

3. سفارش يکديگر به صبر:
 

سيّد ابن طاووس، در کتاب «اقبال» از وجود مبارک پيامبر اکرم(ص) در خطبة روز غدير اين‌گونه آورده است: «سورة والعصر دربارة حضرت علي(ع) نازل شد و تفسيرش اينکه: «و» سوگند به پروردگار «عصر» قيامت که «همانا انسان در زيان است»: يعني دشمنان آل محمّد(ص) «مگر کساني که ايمان آوردند» به ولايت ايشان «وکارهاي خوب انجام دادند» به همدردي کردن با برادرانشان «و يکديگر را به صبر سفارش دادند» در زمان غيبت غايبشان...».7
«منظور از سفارش کردن يکديگر به صبر آن است که مؤمن به فرزندان، نوادگان، خاندان و عيال، عشيره و برادران ديني، دوستان خويش و ديگر مؤمنان سفارش و امر به يقين داشتن به حضرت قائم(ع) و صبر کردن در زمان غيبت آن حضرت بر طولاني شدن زمان غيبت و بر آنچه از آزار دشمنان و جفاي دوستان و غير اينها... مي‌بينند به اينکه خوبي‌هاي صبر را برايشان باز گويد و...»8

4. دوري از صفات ناپسند مردم آخرالزّمان:
 

امام ششم(ع) فرمودند: «... پس در اين موقع بترسيد و از خداوند متعال نجات را خواهان شويد و بدانيد که مردم مورد خشم الهي قرار گرفته‌اند و تنها خداوند آنها را مهلت مي‌دهد به خاطر امري که اراده کرده برايشان و لذا در اين هنگام آرزومند ظهور و فرج باش و تلاش کن براي اينکه خداوند عزّوجل تو را در خلاف آن چيزي (آن اعمالي) که مردم بر آن هستند، ببيند».

5. اختيار گمنامي و پرهيز از شهرت کاذب و حفظ زبان:
 

امام صادق(ع) فرمودند: «(در دوران غيبت) زبان‌هاي خود را حفظ کنيد، در خانه‌هاي خود بمانيد (مگر به ضرورت) تا آنکه حادثه‌اي (که براي ديگران پيش مي‌آيد به واسطة گناه کردنشان در جامعه) براي شما پيش نيايد.
«براي مردم زماني مي‌رسد که انسان ميان ناتواني و تبه‌کاري مخيّر مي‌شود، هر کس چنين زماني را درک کند، بايد ناتواني را بر فساد و تباهي برگزيند».9

6. زمينه‌سازي ظهور:
 

پيامبر گرامي اسلام(ص) فرمودند: «از مشرق زمين، مردمي قيام مي‌کنند و زمينه را براي (ظهور) مهدي(ع) آماده مي‌سازند».10

7. ذکر کثير و عبادت:
 

امام علي(ع) فرمودند: «خانه‌هاي محقّر خود را، مسکن خود قرار دهيد، همانند کسي که در آتش گداخته مي‌سوزد، دندان روي جگر بگذاريد و خدا را بسيار زياد ياد کنيد که ياد خدا بزرگ‌ترين پناه‌گاه است؛ اگر بدانيد».11

8. گرفتن معارف دين از دين‌شناسان امين و رجوع به علما:
 

امام مهدي(ع) مي‌فرمايند: «و امّا دربارة اتّفاقات مهم، به راويان حديث ما رجوع کنيد که آنان حجّت من بر شما هستند و من نيز حجّت خدا بر آنها هستم».12 امام هادي(ع) نيز مي‌فرمايند: «در زمان غيبت قائم ما، اگر نبودند دانشمنداني که مردم را به سوي خدا دعوت، به طرف او راهنمايي کنند و با دلايل و براهين الهي از آيين او دفاع کنند؛ دست بندگان مستضعف را بگيرند و آنها را از دام‌هاي شيطان و شبکه‌هاي ناصبيان (دشمنان سرسخت اهل بيت(ع)) نجات دهند، هيچ کس باقي نمي‌ماند مگر اينکه از دين خدا مرتد مي‌شد، امّا آن دانشمندان رشتة دل‌هاي ضعفاي شيعه را مي‌گيرند، همچنان‌که ناخداي کشتي، سکّان کشتي را مي‌گيرد. آنها در نزد خداي عزّوجلّ از هر طبقه‌اي برترند».13

9. آمادگي نظامي:
 

امام صادق(ع) فرمودند: «[بايد]هر يک از شما براي خروج حضرت قائم(ع) [سلاحي] مهيّا کند هر چند که يک تير باشد، که خداي تعالي هرگاه چنين نيّتي در او ببيند، اميدوارم عمرش را طولاني کند».14

10. تقيّه:
 

امام رضا(ع) فرمودند: «همانا گرامي‌ترين شما نزد خدا، با تقواترين و پاي‌بندترين شما به تقيّه است. عرض شد: اي پسر پيامبر خدا! تا کي؟ فرمود: تا روزگار آن زمان معين و آن روزگار قيام قائم ماست. پس هر که پيش از قيام قائم ما تقيه را ترک کند از ما نيست».15 امام علي(ع) فرمود: «و آن زماني است که در آن نجات نمي‌يابد، مگر هر مؤمن بي‌نام و نشان که اگر [در مجالس] حضور يابد شناخته نشود و هر گاه غايب باشد در جستجويش بر نيايند. اينان چراغ‌هاي هدايت و روشنگران راه شب‌روانند، که به تنفه و فساد و سخن‌چيني در ميان مردم آمد و شد نکنند و دهان به غيبت‌ مردم و ياوه‌گويي نگشايند، براي آنان خداوند درهاي رحمتش را باز و سختي عذابش را از ايشان برطرف مي‌نمايد. اي مردم؛ زماني بر شما خواهد رسيد که اسلام در آن واژگون مي‌شود همچنان‌که ظرف واژگون گردد و آنچه در آن است بريزد...».16

11. دعا:
 

حضرت صادق(ع) خطاب به ابن سنان فرمودند: «به زودي در شبهه‌اي خواهيد افتاد و بدون نشانه‌اي نمايان و امامي رهنما خواهيد ماند. از اين شبهه رهايي نيابد مگر آن کس که دعاي غريق را بخواند. عرض کردم دعاي غريق چگونه است؟ فرمود: مي‌گويي: « يا الله يا رحمن يا رحيم يا مقلّب القلوب ثبّت قلبي علي دينک؛ خدايا! بخشايشگرا! مهربانا! اي دگرگون‌ساز دل‌ها! دل مرا بر دينت استوار گردان. عرض کردم اي دگرگون‌ساز دل‌ها و انديشه‌ها! دل مرا بر دينت استوار گردان. فرمود: البتّه خداي دگرگون‌ساز دل‌ها و انديشه‌هاست، امّا تو همان بگو که من مي‌گويم: اي دگرگون‌ساز دل‌ها! دل مرا بر دينت استوار ساز».17
همچنين از سيّد بن طاووس دعايي در ضمن حديث غيبت حضرت مهدي(ع) نقل شده که به ذکر آن مي‌پردازيم.
راوي مي‌گويد عرض کردم: شيعيانت چه کار کنند؟ فرمود: بر شما باد بر دعا کردن و انتظار فرج کشيدن تا آنجا که مي‌گويد: عرضه داشتم: به چه چيزي دعا کنيم؟ فرمود: مي‌گويي: «بار خدايا! تو خودت و فرستاده‌ات و فرشتگانت و پيغمبرت و واليان امرت را به من شناسانيدي، بار خدايا من نگيرم جز آنچه تو عطا کني و هيچ نگهدارنده‌اي جز تو برايم نيست، بارخدايا! مرا از منازل دوستانت دور مگردان و دلم را پس از آنکه هدايت کرده‌اي منحرف منما، بار خدايا! مرا به ولايت کسي که اطاعتش را بر من واجب ساخته‌اي، هدايت فرماي».18

12. مراجعه به کتب دانشمندان امين و اصيل:
 

امام صادق(ع) به مفضّل بن عمر فرمود: «بنويس و دانش خود را در ميان برادرانت منتشر کن و چون (خواستي) بميري، آن را به پسرانت ميراث بده، زيرا بر مردم زمانه‌اي، پرآشوب مي‌رسد که در آن زمان جز با کتاب‌هايشان همدم نشوند».19

13. همکاري بين شيعيان و حديث‌شناسي:
 

امام باقر(ع) فرمودند: «بايد که توانمندان شما ضعيفانتان را تقويت کنند و ثروتمندان شما فقيرانتان را ياري رسانند و سرّ ما (اهل بيت) ر افشا نکنيد و امر ما را برملا ننماييد و هرگاه حديثي از جانب ما به شما رسيد که بر آن يک يا دو شاهد از قرآن يافتيد پس آن را قبول کنيد وگرنه (از عمل به آن) توقّف نماييد و آن را به ما برگردانيد (و در قبول يا ردّ آن سخني نگوييد) تا اينکه حقيقت آن برايتان آشکار شود و بدانيد که براي منتظر اين امر (فرج امام عصر(ع)) ثواب روزه‌دار شب زنده‌دار ثبت مي‌گردد و هر کس قائم ما را درک کند و به همراه او خارج شود (براي نبرد) و دشمن ما را بکشد، برايش مانند پاداش بيست شهيد منظور مي‌گردد و هر کس همراه قائم ما بجنگد برايش همچون اجر بيست و پنج شهيد منظور خواهد شد».20

14. مسئوليت‌پذيري نسبت به شيعيان:
 

همانا کسي که متکفّل ايتام آل محمّد(ص) شود، آنان که از امامشان جدا شده و در جهل خود سرگردان مانده و در دست شياطين و ناصبيان از دشمنانمان اسير گشته‌اند، پس آنان را از چنگال شياطين و دشمنان ما نجات داده، از حيرتشان بيرون برد و شياطين را با ردّ وسوسه‌هايشان سرکوب نموده، ناصبيان را با دلايل پروردگارشان و دليل امامتشان مقهور سازد. چنين کساني نزد خداوند به بلندترين جايگاه از بندگان برتري يابند، بيش از فضيلت آسمان بر زمين و بيش از فضيلت عرش و کرسي و حُجُب بر آسمان و برتري آنها بر اين عابد همچون امتياز ماه شب چهارده بر مخفي‌ترين ستاره در آسمان مي‌باشد».21
در اينجا به فهرستي از تکاليف بندگان نسبت به آن حضرت حجّت(ع) در دوران غيبت که در کتاب شريف «مکيال المکارم» گردآوري شده، اشاره مي‌کنيم:
1.تحصيل صفات و آداب ويژة آن حضرت،
2.رعايت ادب نسبت به ياد او،
3.محبّت او به طور خاص،
4.محبوب نمودن او در ميان مردم،
5.انتظار فرج و ظهور آن حضرت،
6.اظهار اشتياق به ديدار آن بزرگوار،
7.ذکر مناقب و فضايل آن حضرت،
8.اندوهگين بودن مؤمن از فراق آن حضرت،
9.حضور در مجالس فضايل و مناقب آن حضرت و تشکيل آن مجالس،
10.سرودن و خواندن شعر در فضايل و مناقب آن حضرت،
11.قيام، هنگام ياد شدن نام يا القاب آن حضرت،
12.گريستن، گرياندن و خود را به گريه کنندگان شبيه نمودن بر فراق آن حضرت،
13.درخواست معرفت امام عصر ـ ارواحنا له الفداء ـ از خداوند متعال،
14.تداوم درخواست معرفت آن حضرت،
15.دعا در زمان غيبت آن حضرت،
16.شناختن نشانه‌هاي ظهور،
17.تسليم بودن و عجله نکردن،
18.صدقه دادن به قصد سلامتي آن حضرت و انجام اعمال واجب و مستحب به نيابت از ايشان،
19.سعي در خدمت کردن به آن حضرت،
20.تجديد بيعت با ايشان در هر روز و هر لحظه.22

پي نوشت ها :
 

1. تفسير برهان، ج 2، ص 149.
3.تفسير عياشي، ج 1، ص 236، ح 198.
4.غيبت نعماني، ص 169، ح 11.
5.همان، ص 150، ح 10.
6.بحارالانوار، ج 52، ص 133.
7.اقبال، ص 457.
8.مکيال المکارم، ج 2، ص 418.
9.کافي، ج 2، ص 225، ح 13.
10.نهج الفصاحه، ج 2، ص 372.
11. کشف الغمه، ج 3، ص 267.
12.بحارالانوار، ج 52، ص 267.
13.کمال‌الديّن و تمام‌النعمه، ج 2، ص 238.
14.محجّه البيضاء، ج 1، ص 32.
15.غيبت نعماني، ص 173.
16.نهج البلاغه، خطبة 103، فيض 291.
17.إعلام الوري، ص 408.
18.بحارالانوار، ج 52، ص 149، ح 73.
19.مهج الدّعوات، ص 332.
20.کافي، ج 1، ص 52، ص 11.
21.امالي طوسي، صص 232 و 410؛ بشارة المصطفي، ص 113.
22.با استفاده از کتاب مکيال المکارم.
 

منبع: www. mouood.org