آنمي، بيماري شايع خوني
كم خوني يا آنمي (Anemia) به معني كاهش تعداد و يا اندازه گلبول هاي قرمز خون است و از آنجا كه اصلي ترين نقش فيزيولوژيك گلبول هاي قرمز تبادل اكسيژن بين ريه ها و ساير اندام هاي بدن توسط پروتئيني به نام هموگلوبين است، در عارضه كم خوني به علت كمبود هموگلوبين خون، در تبادل اكسيژن و دي اكسيد كربن بين خون و سلول ها اختلال ايجاد مي شود و در نتيجه فرد مبتلا بر اساس شدت كم خوني، دچار علايم متعددي مي گردد.
كم خوني براي پيشرفت در بدن به گذر زمان احتياج دارد. در آغاز ممكن است هيچ علايمي بروز نكند و يا علايم بيماري بسيار خفيف باشد، اما با پيشرفت بيماري مي توان شاهد علايم زير بود:
خستگي هاي زودرس توأم با ضعف و ناتواني جسمي و فكري، احساس دلمردگي و افسردگي، پرخاشگري، سرگيجه، سردرد، بي اشتهايي و بي ميلي به غذا كه در كودكان و نوجوانان با كاهش رشد و كاهش تمركز و يادگيري و كاهش حافظه همراه است، التهاب زبان، ريزش مو، افزايش ضربان قلب توأم با افزايش ريتم تنفس، كم آوردن نفس در سربالايي و بالا رفتن از پله ها، سياهي رفتن چشم، حالت تهوع، رنگ پريدگي دايمي زبان و مخاط هاي داخل پلك چشم ها و لب ها، خواب رفتن يا سوزن سوزن شدن پا، ورم قوزك پا، تنگ شدن مري، ابتلاي مكرر به سرماخوردگي و يا عدم مقاومت در برابر بيماري هاي عفوني، كم رنگ شدن خطوط كف دست، تمايل شديد به خوردن مواد غيرمعمول مثل خاك، گچ و... .
افزايش برون ده قلبي در آنمي تا حدود بسياري علايم آن را خنثي مي سازد، زيرا سرعت جريان خون ممكن است به اندازه كافي افزايش يابد، به طوري كه تقريبا مقادير طبيعي اكسيژن به بافت ها رسانده شود، اما هنگامي كه شخص مبتلا به آنمي شروع به انجام فعاليت عضلاني كند، قلب قادر به پمپ خون بيشتر نخواهد بود. در نتيجه هنگام فعاليت عضلاني كه نياز بافت ها به اكسيژن را فوق العاده افزايش ميدهد، هيپوكسي فوق العاده شديد بافتي به وجود آمده و غالبا نارسايي قلبي حاد به دنبال آن پيش مي آيد.
از آنجا كه در بين انواع آنمي، كم خوني ناشي از فقر آهن شايع ترين نوع كم خوني و از جمله هزينه ساز ترين و آسيب زا ترين مشكل تغذيه اي و بهداشتي تلقي مي شود و در رسانه ها و مجلات نيز غالبا به اين نوع كم خوني پرداخته مي شود، اطلاعات كمتري نسبت به ساير انواع كم خوني وجود دارد، اما بايد بدانيد كه كم خوني ناشي از فقر آهن كه جزء كم خون هاي تغذيه اي است، تنها يكي از ده ها نوع كم خوني است و در حقيقت كم خوني داراي انواع و علل متفاوتي است. با مطالعه اين مقاله، شما علاوه بر آنمي فقر آهن با ساير انواع كم خوني و راه هاي پيشگيري، درمان و كنترل عوارض آنها نيز بيشتر آشنا مي شويد.
عوامل ايجاد كننده آنمي:
به طور كلي چنانچه در خانواده اي سابقه بيماري خوني وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به بيماري هاي خوني ارثي در افراد ديگر نيز افزايش مي يابد. تالاسمي، يكي از انواع كم خوني ارثي است و زماني بروز مي كند كه بدن ژن هاي ويژه اي را از دست مي دهد و يا ژن هاي غير طبيعي مختلف از والدين به كودك به ارث مي رسد كه بر نحوه توليد هموگلوبين تاثير منفي مي گذارند.
از بيماري هايي كه منجر به كاهش توليد گلبول هاي قرمز مي شوند، مي توان به كم كاري تيروئيد، برخي عفونت هاي ويروسي نظير ايدز، هپاتيت هاي ويروسي و نارسايي كليوي به ويژه در بيماراني كه دياليز مي شوند اشاره كرد، زيرا كليه هاي اين بيماران قادر به ترشح هورمون كافي براي توليد گلبول هاي خوني نيست و در هنگام دياليز نيز آهن از دست مي دهند.
كم خوني آپلاستيك نيز نوع نادري از كم خوني است كه بدن به اندازه كافي گلبول قرمز توليد نمي كند. اين حالت در روش هاي درماني سرطان ها (پرتو درماني و شيمي درماني)، قرار گرفتن در معرض مواد شيميايي سمي (مانند مواد مورد استفاده در برخي حشره كش ها، رنگ و پاك كننده ها و شوينده هاي خانگي)، برخي داروها (مانند داروهاي مخصوص درمان روماتيسم مفصلي)، بيماري هاي خود ايمني (مانند لوپوس) و عفونت هاي ويروسي كه بر تراكم استخواني تاثير مي گذارند ديده مي شود. در حقيقت مغز استخوان محل ساخته شدن گلبول هاي قرمز است، در نتيجه درگيري مغز استخوان به وسيله بيماري هاي بدخيم نيز باعث كم خوني مي شود.
سوء تغذيه و كمبود برخي ويتامين ها و مواد معدني (مثلا كمبود آهن، ويتامين B12 و اسيد فوليك) نيز باعث كاهش توليد گلبول قرمز مي شوند. در ادامه مقاله، به كم خوني هاي تغذيه اي به نام تفصيل اشاره خواهد شد.
كم خوني گلبول هاي داسي شكل، يكي از اختلالات هموليتيكي ارثي است. در اين بيماري به جاي توليد گلبول هاي قرمز خوني طبيعي كه به راحتي درون رگ هاي خوني حركت ميكنند، گلبول هاي داسي شكلي با لبه هاي خميده تشكيل مي شود كه حركت سختي دارند. اين گلبول ها نمي توانند در رگ هاي خوني ظريف به آساني حركت كنند و در نتيجه مسير رسيدن خون به اعضاي بدن را مسدود مي كنند. بدن گلبول هاي قرمز داسي شكل را نابود مي كند، اما نمي تواند با سرعت كافي، انواع طبيعي و سالم جديدي را توليد كند و اين امر موجب بروز كم خوني مي شود.
به علاوه تخريب گلبول هاي قرمز، در بيماري هاي ارثي ديگر چون اختلالات متابوليسم كلسترول، بيماري شديد كبدي و در بيماري فاويسم (كمبود آنزيم G6PD) ديده مي شود.
برخي عفونت ها مثل مالاريا و سمومي مثل سم عقرب، سم مار، نيتروفورانتوئين، فنازوپيريدين، نفتالين و آب اكسيژنه هم در تخريب گلبول هاي قرمز نقش دارند. بعضي بيماري هاي عروقي كه تحت عنوان واسكوليت از آنها ياد مي شود و نيز بزرگي طحال، از علل ديگر تخريب گلبول هاي قرمز مي باشند. مدت و نحوه درمان و توصيه هاي لازم به بيماران و اطرافيان، بسته به علت و منشأ كم خوني، متغير است.
كمبود و عدم تأمين نياز به ويتامين هاي E , B12 و فوليك اسيد نيز از دلايل ديگر بروز اختلالات هموليتيكي است.
تشخيص كم خوني:
به طور كلي كم خوني با انجام آزمايش كامل خون (CBC) تشخيص داده مي شود كه چنانچه مقدار هموگلوبين خون و يا هماتوكريت از مقادير طبيعي پايين تر باشد، تشخيص اوليه كم خوني داده مي شود. قابل ذكر است كه مقدار طبيعي هموگلوبين و هماتوكريت، بر اساس سن و جنس بيمار و متفاوت است. پس از تشخيص وجود كم خوني، انجام آزمايشات تكميلي جهت پي بردن به علت كم خوني براساس نتايج آزمايشات اوليه ضروري است، زيرا انتخاب نوع درمان كم خوني بستگي به علت بروز آن دارد. براي مثال، نحوه درمان كم خوني گلبول هاي داسي شكل با نحوه درمان كم خوني ناشي از رژيم غذايي فاقد آهن يا فوليك اسيد متفاوت است، از اين رو براي كشف بهترين روش معالجه بايد به متخصص مربوطه مراجعه كرد.
مهم ترين و موثرترين اقدامات پيشگيرانه را مي توان در مورد كم خوني هاي تغذيه اي كه مهم ترين آنها كم خوني فقر آهن است، انجام داد. لازم است تاكيد شود زماني كه كمبود خفيف تا متوسط آهن حتي بدون كم خوني آشكارا از دوران جنيني آغاز مي شود و در دو سال اول زندگي كودك نيز تداوم پيدا مي كند، به رشد و تكامل مغزي كودك صدمات غير قابل جبراني وارد خواهد آمد كه آثار و تبعات آن به اشكال مختلف نه تنها در اوايل كودكي به صورت تأخير در تكامل و هماهنگ شدن حركات نمود پيدا خواهد كرد، بلكه آثار سوء آن در افت كيفيت زندگي در دوره هاي بعدي زندگي نيز باقي مي ماند.
در شيرخواران در صورت سلامت مادران، ميزان آهن موجود در شير مادر براي 6-4 ماه اول زندگي كافي است، ولي در مورد نوزاداني كه با وزن كم متولد مي شوند، ذخاير آهن كم است و بايد از 3 ماهگي به آنها آهن اضافي به صورت قطره خوراكي خورانده شود.
چنانچه مادري نسبت به اشتهاي كودك خود نگران است، ابتدا به او توصيه مي شود نسبت به دادن قطره آهن در دوز توصيه شده بسيار دقت كند، زيرا كودكي كه تا 2 سالگي قطره آهن دريافت نكند، امكان ندارد از عوارض ذكر شده در امان باشد. گاه استفاده دوره اي از مكمل آهن به همراه ساير ويتامين ها براي كودكان زير 5 سال كه رژيم غذايي خوبي نداشته و رشد مورد انتظار را ندارند، بايد ادامه يابد.
مجددا در زمان بلوغ به علت افزايش سرعت رشد، نياز به آهن افزايش مي يابد. اين موضوع خصوصا در مورد دختران با آغاز عادات ماهيانه اهميت بيشتري پيدا مي كند و بيشتر دختران بايد به صورت منظم و دوره اي از مكمل آهن استفاده كنند و منابع غذايي كه ذكر خواهد شد را حتماً در رژيم غذايي خود بگنجانند تا از بروز كم خوني جلوگيري گردد، اما زماني كه كم خوني ايجاد مي شود، ديگر بهترين و غني ترين رژيم غذايي نيز قادر به اصلاح اين وضعيت نيست و مصرف مكمل آهن براي دوره هاي مشخص ضروري است.
در زنان باردار نيز به علت افزايش حجم خون، رشد جنين و جفت و ساير بافت ها، نياز به آهن افزايش مي يابد و اين نياز افزايش يافته در دوران شيردهي نيز ادامه خواهد داشت. توصيه كلي آن است كه تمام زنان باردار از 4 ماهگي مكمل آهن مصرف كنند، اما چنانچه كم خوني از قبل از بارداري وجود داشته باشد، نبايد مصرف مكمل تا 4 ماهگي به تعويق بيفتد، ضمن اينكه اين افراد ممكن است به دوز بيشتري از آهن نسبت به شرايط معمول از 4 ماهگي نياز داشته باشند كه توسط پزشك تعيين مي شود.
علل ديگر آنمي در ساير دوران هاي زندگي
* جذب ناكافي آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسيد معده و مشكلات گوارشي
* تداخلات دارويي و داروهايي مثل كلستيرامين، سايمتيدين، پانكراتين، رانيتيدين و تتراسايكلين
* استفاده از برخي رژيم هاي گياهخواري
* خونريزي در اثر جراحات يا ناشي از هموروئيد (بواسير)
* بيماري هاي بدخيم و انگل ها
* از دست دادن خون در مردان بزرگسال در اثر بيماري (انجام آزمايش مدفوع جهت تعيين خون مخفي (occult blood) براي آقايان بزرگسال توصيه مي شود).
توصيه هاي كلي براي تمام افراد در تمام سنين به ويژه افراد در معرض خطر و مبتلا به فقر آهن:
* عدم حذف پروتئين هاي حيواني مانند گوشت گاو، ماهي و پرندگان در رژيم غذايي، زيرا آهن موجود در اين منابع (آهن هم) بيشتر جذب مي شود، در حالي كه جذب آهن پروتئين هاي گياهي مانند سبزي ها و ميوه ها (آهن غير هم) كمتر است.
* مصرف توام منابع ويتامين C (پرتقال، گريپ فروت، گوجه فرنگي، كلم، توت فرنگي، فلفل سبز، ليموترش، كيوي، آلو، خربزه، ريواس، انبه، گلابي، طالبي، سيب و آناناس) با منابع گياهي آهن جهت افزايش جذب آهن غير هم در سبزي ها، و ميوه ها و حبوبات.
* گنجاندن هويج، سيب زميني، چغندر، كدو تنبل، گوجه فرنگي، كلم پيچ و شلغم در رژيم غذايي، زيرا اسيد ماليك و اسيد تارتاريك موجود در اين مواد غذايي نيز سبب افزايش جذب آهن مي شود.
* افزايش مصرف سبزي هاي داراي برگ سبز تيره مانند جعفري و اسفناج.
* عدم مصرف چاي همراه يا بلافاصله بعد از غذا، زيرا مي تواند جذب آهن (به خصوص آهن غير هم) را، صفر تا پنج درصد كاهش مي دهد.
* مصرف منابع غني از آهن، يكساعت قبل يا دو ساعت بعد از مصرف قهوه، تخم مرغ، شير و لبنيات، خصوصا در مورد افرادي كه به طور مرتب از منابع پروتئين حيواني استفاده نمي كنند.
* گنجاندن عسل، پسته، فندق، عدس، نخود سبز، زردآلو، گردو، خرما، شلغم، كلم و خوراك جو در رژيم غذايي هفتگي، خصوصا در افراد گياهخوار.
* استفاده از نان هايي كه از خمير ورآمده تهيه شده اند.
* اسفتاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجير خشك و كشمش.
* استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
* شستشو و ضد عفوني كردن سبزي ها.
در ادامه اين مقاله، با كم خوني مگالوبلاستيك يا كم خوني ناشي از فقر ويتامين و همچنين راه هاي موثر در كنترل عوارض ناشي از ساير كم خوني كه به آنها اشاره شد، پرداخته مي شود.
منبع:نشريه دنياي تغذيه، شماره 91.
كم خوني براي پيشرفت در بدن به گذر زمان احتياج دارد. در آغاز ممكن است هيچ علايمي بروز نكند و يا علايم بيماري بسيار خفيف باشد، اما با پيشرفت بيماري مي توان شاهد علايم زير بود:
خستگي هاي زودرس توأم با ضعف و ناتواني جسمي و فكري، احساس دلمردگي و افسردگي، پرخاشگري، سرگيجه، سردرد، بي اشتهايي و بي ميلي به غذا كه در كودكان و نوجوانان با كاهش رشد و كاهش تمركز و يادگيري و كاهش حافظه همراه است، التهاب زبان، ريزش مو، افزايش ضربان قلب توأم با افزايش ريتم تنفس، كم آوردن نفس در سربالايي و بالا رفتن از پله ها، سياهي رفتن چشم، حالت تهوع، رنگ پريدگي دايمي زبان و مخاط هاي داخل پلك چشم ها و لب ها، خواب رفتن يا سوزن سوزن شدن پا، ورم قوزك پا، تنگ شدن مري، ابتلاي مكرر به سرماخوردگي و يا عدم مقاومت در برابر بيماري هاي عفوني، كم رنگ شدن خطوط كف دست، تمايل شديد به خوردن مواد غيرمعمول مثل خاك، گچ و... .
افزايش برون ده قلبي در آنمي تا حدود بسياري علايم آن را خنثي مي سازد، زيرا سرعت جريان خون ممكن است به اندازه كافي افزايش يابد، به طوري كه تقريبا مقادير طبيعي اكسيژن به بافت ها رسانده شود، اما هنگامي كه شخص مبتلا به آنمي شروع به انجام فعاليت عضلاني كند، قلب قادر به پمپ خون بيشتر نخواهد بود. در نتيجه هنگام فعاليت عضلاني كه نياز بافت ها به اكسيژن را فوق العاده افزايش ميدهد، هيپوكسي فوق العاده شديد بافتي به وجود آمده و غالبا نارسايي قلبي حاد به دنبال آن پيش مي آيد.
از آنجا كه در بين انواع آنمي، كم خوني ناشي از فقر آهن شايع ترين نوع كم خوني و از جمله هزينه ساز ترين و آسيب زا ترين مشكل تغذيه اي و بهداشتي تلقي مي شود و در رسانه ها و مجلات نيز غالبا به اين نوع كم خوني پرداخته مي شود، اطلاعات كمتري نسبت به ساير انواع كم خوني وجود دارد، اما بايد بدانيد كه كم خوني ناشي از فقر آهن كه جزء كم خون هاي تغذيه اي است، تنها يكي از ده ها نوع كم خوني است و در حقيقت كم خوني داراي انواع و علل متفاوتي است. با مطالعه اين مقاله، شما علاوه بر آنمي فقر آهن با ساير انواع كم خوني و راه هاي پيشگيري، درمان و كنترل عوارض آنها نيز بيشتر آشنا مي شويد.
عوامل ايجاد كننده آنمي:
الف- آنمي ناشي از توليد گلبول هاي قرمز
به طور كلي چنانچه در خانواده اي سابقه بيماري خوني وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به بيماري هاي خوني ارثي در افراد ديگر نيز افزايش مي يابد. تالاسمي، يكي از انواع كم خوني ارثي است و زماني بروز مي كند كه بدن ژن هاي ويژه اي را از دست مي دهد و يا ژن هاي غير طبيعي مختلف از والدين به كودك به ارث مي رسد كه بر نحوه توليد هموگلوبين تاثير منفي مي گذارند.
از بيماري هايي كه منجر به كاهش توليد گلبول هاي قرمز مي شوند، مي توان به كم كاري تيروئيد، برخي عفونت هاي ويروسي نظير ايدز، هپاتيت هاي ويروسي و نارسايي كليوي به ويژه در بيماراني كه دياليز مي شوند اشاره كرد، زيرا كليه هاي اين بيماران قادر به ترشح هورمون كافي براي توليد گلبول هاي خوني نيست و در هنگام دياليز نيز آهن از دست مي دهند.
كم خوني آپلاستيك نيز نوع نادري از كم خوني است كه بدن به اندازه كافي گلبول قرمز توليد نمي كند. اين حالت در روش هاي درماني سرطان ها (پرتو درماني و شيمي درماني)، قرار گرفتن در معرض مواد شيميايي سمي (مانند مواد مورد استفاده در برخي حشره كش ها، رنگ و پاك كننده ها و شوينده هاي خانگي)، برخي داروها (مانند داروهاي مخصوص درمان روماتيسم مفصلي)، بيماري هاي خود ايمني (مانند لوپوس) و عفونت هاي ويروسي كه بر تراكم استخواني تاثير مي گذارند ديده مي شود. در حقيقت مغز استخوان محل ساخته شدن گلبول هاي قرمز است، در نتيجه درگيري مغز استخوان به وسيله بيماري هاي بدخيم نيز باعث كم خوني مي شود.
سوء تغذيه و كمبود برخي ويتامين ها و مواد معدني (مثلا كمبود آهن، ويتامين B12 و اسيد فوليك) نيز باعث كاهش توليد گلبول قرمز مي شوند. در ادامه مقاله، به كم خوني هاي تغذيه اي به نام تفصيل اشاره خواهد شد.
ب- آنمي ناشي از هموليز گلبول ها
كم خوني گلبول هاي داسي شكل، يكي از اختلالات هموليتيكي ارثي است. در اين بيماري به جاي توليد گلبول هاي قرمز خوني طبيعي كه به راحتي درون رگ هاي خوني حركت ميكنند، گلبول هاي داسي شكلي با لبه هاي خميده تشكيل مي شود كه حركت سختي دارند. اين گلبول ها نمي توانند در رگ هاي خوني ظريف به آساني حركت كنند و در نتيجه مسير رسيدن خون به اعضاي بدن را مسدود مي كنند. بدن گلبول هاي قرمز داسي شكل را نابود مي كند، اما نمي تواند با سرعت كافي، انواع طبيعي و سالم جديدي را توليد كند و اين امر موجب بروز كم خوني مي شود.
به علاوه تخريب گلبول هاي قرمز، در بيماري هاي ارثي ديگر چون اختلالات متابوليسم كلسترول، بيماري شديد كبدي و در بيماري فاويسم (كمبود آنزيم G6PD) ديده مي شود.
برخي عفونت ها مثل مالاريا و سمومي مثل سم عقرب، سم مار، نيتروفورانتوئين، فنازوپيريدين، نفتالين و آب اكسيژنه هم در تخريب گلبول هاي قرمز نقش دارند. بعضي بيماري هاي عروقي كه تحت عنوان واسكوليت از آنها ياد مي شود و نيز بزرگي طحال، از علل ديگر تخريب گلبول هاي قرمز مي باشند. مدت و نحوه درمان و توصيه هاي لازم به بيماران و اطرافيان، بسته به علت و منشأ كم خوني، متغير است.
كمبود و عدم تأمين نياز به ويتامين هاي E , B12 و فوليك اسيد نيز از دلايل ديگر بروز اختلالات هموليتيكي است.
ج- آنمي يا كم خوني ناشي از خونريزي حاد يا مزمن و مداوم
تشخيص كم خوني:
به طور كلي كم خوني با انجام آزمايش كامل خون (CBC) تشخيص داده مي شود كه چنانچه مقدار هموگلوبين خون و يا هماتوكريت از مقادير طبيعي پايين تر باشد، تشخيص اوليه كم خوني داده مي شود. قابل ذكر است كه مقدار طبيعي هموگلوبين و هماتوكريت، بر اساس سن و جنس بيمار و متفاوت است. پس از تشخيص وجود كم خوني، انجام آزمايشات تكميلي جهت پي بردن به علت كم خوني براساس نتايج آزمايشات اوليه ضروري است، زيرا انتخاب نوع درمان كم خوني بستگي به علت بروز آن دارد. براي مثال، نحوه درمان كم خوني گلبول هاي داسي شكل با نحوه درمان كم خوني ناشي از رژيم غذايي فاقد آهن يا فوليك اسيد متفاوت است، از اين رو براي كشف بهترين روش معالجه بايد به متخصص مربوطه مراجعه كرد.
مهم ترين و موثرترين اقدامات پيشگيرانه را مي توان در مورد كم خوني هاي تغذيه اي كه مهم ترين آنها كم خوني فقر آهن است، انجام داد. لازم است تاكيد شود زماني كه كمبود خفيف تا متوسط آهن حتي بدون كم خوني آشكارا از دوران جنيني آغاز مي شود و در دو سال اول زندگي كودك نيز تداوم پيدا مي كند، به رشد و تكامل مغزي كودك صدمات غير قابل جبراني وارد خواهد آمد كه آثار و تبعات آن به اشكال مختلف نه تنها در اوايل كودكي به صورت تأخير در تكامل و هماهنگ شدن حركات نمود پيدا خواهد كرد، بلكه آثار سوء آن در افت كيفيت زندگي در دوره هاي بعدي زندگي نيز باقي مي ماند.
در شيرخواران در صورت سلامت مادران، ميزان آهن موجود در شير مادر براي 6-4 ماه اول زندگي كافي است، ولي در مورد نوزاداني كه با وزن كم متولد مي شوند، ذخاير آهن كم است و بايد از 3 ماهگي به آنها آهن اضافي به صورت قطره خوراكي خورانده شود.
چنانچه مادري نسبت به اشتهاي كودك خود نگران است، ابتدا به او توصيه مي شود نسبت به دادن قطره آهن در دوز توصيه شده بسيار دقت كند، زيرا كودكي كه تا 2 سالگي قطره آهن دريافت نكند، امكان ندارد از عوارض ذكر شده در امان باشد. گاه استفاده دوره اي از مكمل آهن به همراه ساير ويتامين ها براي كودكان زير 5 سال كه رژيم غذايي خوبي نداشته و رشد مورد انتظار را ندارند، بايد ادامه يابد.
مجددا در زمان بلوغ به علت افزايش سرعت رشد، نياز به آهن افزايش مي يابد. اين موضوع خصوصا در مورد دختران با آغاز عادات ماهيانه اهميت بيشتري پيدا مي كند و بيشتر دختران بايد به صورت منظم و دوره اي از مكمل آهن استفاده كنند و منابع غذايي كه ذكر خواهد شد را حتماً در رژيم غذايي خود بگنجانند تا از بروز كم خوني جلوگيري گردد، اما زماني كه كم خوني ايجاد مي شود، ديگر بهترين و غني ترين رژيم غذايي نيز قادر به اصلاح اين وضعيت نيست و مصرف مكمل آهن براي دوره هاي مشخص ضروري است.
در زنان باردار نيز به علت افزايش حجم خون، رشد جنين و جفت و ساير بافت ها، نياز به آهن افزايش مي يابد و اين نياز افزايش يافته در دوران شيردهي نيز ادامه خواهد داشت. توصيه كلي آن است كه تمام زنان باردار از 4 ماهگي مكمل آهن مصرف كنند، اما چنانچه كم خوني از قبل از بارداري وجود داشته باشد، نبايد مصرف مكمل تا 4 ماهگي به تعويق بيفتد، ضمن اينكه اين افراد ممكن است به دوز بيشتري از آهن نسبت به شرايط معمول از 4 ماهگي نياز داشته باشند كه توسط پزشك تعيين مي شود.
علل ديگر آنمي در ساير دوران هاي زندگي
* جذب ناكافي آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسيد معده و مشكلات گوارشي
* تداخلات دارويي و داروهايي مثل كلستيرامين، سايمتيدين، پانكراتين، رانيتيدين و تتراسايكلين
* استفاده از برخي رژيم هاي گياهخواري
* خونريزي در اثر جراحات يا ناشي از هموروئيد (بواسير)
* بيماري هاي بدخيم و انگل ها
* از دست دادن خون در مردان بزرگسال در اثر بيماري (انجام آزمايش مدفوع جهت تعيين خون مخفي (occult blood) براي آقايان بزرگسال توصيه مي شود).
توصيه هاي كلي براي تمام افراد در تمام سنين به ويژه افراد در معرض خطر و مبتلا به فقر آهن:
* عدم حذف پروتئين هاي حيواني مانند گوشت گاو، ماهي و پرندگان در رژيم غذايي، زيرا آهن موجود در اين منابع (آهن هم) بيشتر جذب مي شود، در حالي كه جذب آهن پروتئين هاي گياهي مانند سبزي ها و ميوه ها (آهن غير هم) كمتر است.
* مصرف توام منابع ويتامين C (پرتقال، گريپ فروت، گوجه فرنگي، كلم، توت فرنگي، فلفل سبز، ليموترش، كيوي، آلو، خربزه، ريواس، انبه، گلابي، طالبي، سيب و آناناس) با منابع گياهي آهن جهت افزايش جذب آهن غير هم در سبزي ها، و ميوه ها و حبوبات.
* گنجاندن هويج، سيب زميني، چغندر، كدو تنبل، گوجه فرنگي، كلم پيچ و شلغم در رژيم غذايي، زيرا اسيد ماليك و اسيد تارتاريك موجود در اين مواد غذايي نيز سبب افزايش جذب آهن مي شود.
* افزايش مصرف سبزي هاي داراي برگ سبز تيره مانند جعفري و اسفناج.
* عدم مصرف چاي همراه يا بلافاصله بعد از غذا، زيرا مي تواند جذب آهن (به خصوص آهن غير هم) را، صفر تا پنج درصد كاهش مي دهد.
* مصرف منابع غني از آهن، يكساعت قبل يا دو ساعت بعد از مصرف قهوه، تخم مرغ، شير و لبنيات، خصوصا در مورد افرادي كه به طور مرتب از منابع پروتئين حيواني استفاده نمي كنند.
* گنجاندن عسل، پسته، فندق، عدس، نخود سبز، زردآلو، گردو، خرما، شلغم، كلم و خوراك جو در رژيم غذايي هفتگي، خصوصا در افراد گياهخوار.
* استفاده از نان هايي كه از خمير ورآمده تهيه شده اند.
* اسفتاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجير خشك و كشمش.
* استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
* شستشو و ضد عفوني كردن سبزي ها.
در ادامه اين مقاله، با كم خوني مگالوبلاستيك يا كم خوني ناشي از فقر ويتامين و همچنين راه هاي موثر در كنترل عوارض ناشي از ساير كم خوني كه به آنها اشاره شد، پرداخته مي شود.
منبع:نشريه دنياي تغذيه، شماره 91.
/ج