مسجد گوهرشاد يکي از آثار برجسته عصر تيموري است که باني ساخت آن بانوگوهرشاد است

گنبد فيروزه
 

اين گنبد، مثل پياز ساخته شده است، درست بالاي ايوان مقصوره. ارتفاع زيادي هم ندارد. يعني بلافاصله بعد از شروع شدن، جمع مي شود. قسمت اصلي گنبد با قوسي نرم آغاز مي شود و به صورت نيمکره اي که قطرش کشيده شده، در مي آيد. رنگ اصلي گنبد، کاشي سبز رنگ است و در پايين آن مي توانيم نقش هاي رنگارنگي را ببينيم. اين گنبد در زمان صفويه و قاجاريه هم بازسازي شد. ولي در سال 1339 قمري(حدود صد سال پيش)بعد از گلوله باران روس ها، به طور کامل برچيده شد و گنبد جديد بر روي آن نصب شد. اين گنبد، تمام زيبايي هاي عصر تيموري و ويژگي هاي منحصر به فرد آن را هم دارد.
نام و تصوير مسجد گوهرشاد، با مقدس ترين نقطه ايران گره خورده است. مسجدي که يازده سال طول کشيد تا قوام الدين شيرازي آن را بسازد.
اين مسجد 9 هزار مترمربع مساحت و مانند باقي مسجدهاي عصر تيموري 4 ايوان دارد.
و اما گوهرشاد، باني اين مسجد و همسر شاهرخ تيموري، در هشتاد سالگي و چهل سال بعد از ساخت اين مسجد، در سال 861 قمري به دست برادرزاده همسرش- ابوسعيد- در هرات کشته شد و در کنار همسر و فرزندش بايسنقر در مسجدي به نام خودش در هرات به خاک سپرده شد. در تاريخ، هميشه به نيکي از او ياد مي شود.

گلدسته ها و فلک
 

اين گلدسته ها را خوب نگاه کنيد. در بقيه مسجدها گلدسته ها از روي بام شروع مي شوند و از ايوان فاصله دارند. ولي اين دو حجم زيباي فيروزه اي از روي زمين شروع مي شوند و چسبيده به ايوان مقصوره بالا مي روند و در چهل و سه متري از سطح زمين رو به آسمان به پايان مي رسند. در زير اتاقک گلدسته ها دو کتيبه عربي و فارسي نصب شده و بين اين دو کتيبه هم اسماء الحسني نقش بسته است.

ساده اما پرشکوه
 

در اين ايوان از تزئينات و کاشيکاري هاي مرسوم خبري نيست. هنرمند آن را ساده ساخته و ساده ترين رنگ (سفيد) را در آن به کار برده است. کافيست چراغي آن ميان روشن باشد تا انعکاس نور، با بزرگي اش را به رخ بکشد.

سنگ در سنگ
 

اين حياط مسجد گوهرشاد است. همه اش از سنگ است. وسط آن يک حوض هشت ضلعي سنگي شبيه کاسه وجود دارد و دور آن هم چهار سقاخانه محرابي شکل از سنگ ساخته شده است.
اين روزها اگر به اين حياط برويد آن را با چادر مسقف کرده اند

منبري بدون حتي يک ميخ
 

حتي يک ميخ هم در اين منبر چوبي به کار نرفته است. منبر امام زمان، 7/5 متر ارتفاع دارد و در زمان فتحعلي شاه قاجار ساخته شده. تمام آن از چوب گلابي و گردو است و 14 پله دارد. جالب اين که درست در ابتداي آن، دري نصب شده که دو لنگه است و طول آن 1/75 متر و عرضش 50 سانتي متر است. کل اين منبر، با هنر منبت کاري، تزئين شده و الان در محفظه اي شيشه اي حفاظت مي شود. مي توانيد روي ديوار غربي ايوان، تاريخچه ساخت اين منبر را ببينيد.

محراب مرمر
 

درست در ايواني که هيچ کاشيکاري قابل ملاحظه اي وجود ندارد. محرابي سنگي است که چشم ها را به خود مي کشاند. اين محراب، تماماً از سنگ مرمر است و بيش از 10 متر ارتفاع دارد. چنان ريزه کاري دراين محراب انجام شده است که مات کننده است.

از تيمور تا رضاشاه
 

* طراح و معمار مسجد گوهرشاد، قوام الدين شيرازي است. او معمار مصلي و خانقاه مدرسه هرات نيز هست.
* مسجد گوهرشاد با کاشي معرق، تزئين شده. اين کاشيکاري، نمونه اي خاص از کاربرد کاشي است. به اين صورت که سفال هاي لعاب داده شده را طبق طرح اصلي مي بريدند و بعد با کنار هم قراردادن آن ها، طرح اصلي را مي ساختند.
* گفته مي شود گوهرشاد براي ساختن مسجد، همه خانه ها و زمين هاي اطراف را خريداري مي کند، اما يک پيرزن حاضر نمي شود خانه اش را بفروشد. با آن که خانه پيرزن، ميان محوطه مسجد بوده، گوهرشاد از تصرف يا خريد آن منصرف مي شود. بعد از ساخت مسجد، آن پيرزن هم خانه اش را به عنوان محل عبادت وقف مي کند.
* حدود چهارصد سال پيش، ظاهراً زمين لرزه اي در نزديکي مشهد به گنبد مسجد گوهرشاد آسيب مي رساند.
* مسجد گوهرشاد در تاريخ معاصر، يادآور يک واقعه تاريخي است. در 21 تير 1314 مخالفان کشف حجاب، در اين مسجد تحصن کردند و نيروهاي رضاخان، متحصنين را سرکوب و قتل عام کردند.
منبع:نشريه همشهري جوان، شماره42.