آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني و توطئه رژيم پهلوي (2)
در اين آئين نامه كه تنها چند ماه پس از قيام تاريخي 15 خرداد 42 به تصويب رسيد، نكاتي در خور توجه است:
1. ماده اول تنها كساني را طلاب علوم ديني مي دانست كه طبق برنامه مصوت شوراي عالي فرهنگ به تحصيل اشتغال داشته اند. بنابراين كساني كه طبق روال متداول در حوزه هاي علميه تحصيل مي كردند، پس از اجراي اين آئين نامه ديگر از طلاب علوم ديني محسوب نمي شدند و اين اولين و مهم ترين شرط براي زير پوشش گرفتن حوزه هاي علميه و اضمحلال استقلال آنها بود.
2. ماده دوم ورودبه دوره مقدماتي حوزه را مشروط به داشتن گواهينامه سال ششم ابتدايي آموزش و پرورش كرده بود. در تبصره اين ماده شرط ياد شده حتي در دوره سطح حوزه نيز به نحوي ملحوظ شده بود.
از آنجا كه در آن سال ها طلاب حوزه هاي علميه رغبتي به تحصيلات دروس جديد نشان نمي دادند و حتي برخي خواندن و نوشتن را نيز از حوزه شروع مي كردند، لذا شرط داشتن گواهينامه ششم ابتدايي، مانعي براي طلبه شدن و طلبه باقي ماندن بخشي از حوزويان محسوب مي شد.
3. ماده پنجم آئين نامه فوق الذكر استفاده از معافيت تحصيلي طلاب را به تسليم گواهي اشتغال به تحصيل از سوي دو نفر از مدرسين مورد اعتماد رژيم منوط كرده بود و از اين طريق اهرم فشار ديگري را عليه طلاب حوزه اعمال مي كرد كه بر اساس آن هر گاه آنان را مخالف رژيم و اهل مبارزه يافتند با تحت فشار قراردادن مدرسين معتمد خود، اين گونه طلاب را از دريافت معافيت تحصيلي محروم سازند.
4. امتحانات حوزه هاي علميه بر اساس ماده هشتم، طبق برنامه مصوب شوراي عالي فرهنگ و زير نظر نماينده وزارت فرهنگ انجام مي شد! و بر اين اساس هم برنامه امتحاني و هم مجري و ناظر آن از بيرون حوزه بر آن تحميل مي شد! بنابراين بر اساس اين آئين نامه، طلابي طلاب علوم ديني بودند كه مي بايست هم طبق برنامه وزارت فرهنگ تحصيل كنند و هم طبق برنامه آن وزارت امتحان دهند والا طلبه نخواهند بود!!
5. در تبصره ماده هشتم تصريح شده است كه فهرست مشخصات طلاب مي بايد به اداره كل بازرسي، اداره امتحانات و اداره فرهنگ محل براي ثبت و اقدام مقتضي ارسال گردد. با توجه به اسنادي كه پس از اين خواهد آمد و از ارتباط تنگاتنگ ساواك و آموزش و پرورش در اين خصوص حكايت مي كند، قطعا ارسال مشخصات طلاب به ساواك و حتما از آن طريق به شهرباني و ژاندارمري را در برنامه خود داشتند تا پس از آن درباره طلاب انقلابي اقدام مقتضي انجام دهند.
گر چه نكات ديگري در اين آئين نامه تأمل انگيز است ـ نظير ماده دهم كه معافيت تحصيلي را در دوره خارج حداكثر تا شش سال صادر مي كند و پيش از آن اجازه تحصيل به طلاب نمي دهدـ ليكن به جهت جلوگيري از اطاله كلام اين بحث پايان مي پذيرد و متن برنامه دوره تحصيلات طلاب علوم ديني بررسي مي شود:
قرآن: قرائت تمام قرآن مجيد با تجويد و ترجمه نيم جزء آخر قرآن
فارسي : قرائت، املاء، انشاء، در حدود سال اول متوسطه.
صرف و نحو:صرف در حدود صرف مير، نحو در حدود عوامل ملامحسن.
فقه: عبادات در حدود مختصر نافع
رياضيات: حساب؛ چهار عمل اصلي و اعشار و سلسله متري در حدود كلاس اول متوسطه، هندسه تا آخر سطح در حدود دوره ابتدايي
جغرافيا: يك ثلث از كليات جغرافيا كه در دوره اول متوسطه تدريس مي شود.
تاريخ: تاريخ ايران قسمت قبل از اسلام مطابق آنچه در دوره اول متوسطه تدريس مي شود.
(سال دوم)
قرآن: ترجمه يك جزء آخر قرآن
فارسي: قرائت و املاء انشاء فارسي در حدود سال دوم متوسطه
عربي : صرف در حدود تصريف، نحو در حدود هدايه
فقه : وقف، نذر، عهد، سوگند، بيع، رهن و اجاره در حدود مختصر نافع
رياضيات: حساب در حدود اول متوسطه، هندسه، مساحت اجرام بدون ذكر دليل
جغرافيا: ثلث دوم از كليات جغرافيا در حدود دوره اول متوسطه
تاريخ: تاريخ ايران از ظهور اسلام تا آغازصفويه در حدود دوره اول متوسطه
(سال سوم)
قرآن: حفظ جزء آخر قرآن
فارسي: قرائت و املاء و انشاء فارسي در حدود سال سوم متوسطه
صرف و نحو: صرف و نحو عربي در حدود سيوطي
فقه: بقيه ابواب فقه در حدود مختصر نافع
رياضيات : حساب و هندسه مراجعه به مواد دو سال قبل با توضيحات بيشتر
جغرافيا : ثلث سوم از كليات جغرافيا در حدود دوره اول متوسطه
تاريخ ايران: از آغاز دوره صفويه تا زمان حاضر در حدود دوره اول متوسطه
منطق: در حدود كبري
تبصره 1. امتحان سال آخر دوره مقدماتي (منظور در ماده 8 آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني) از تمام مواد سه ساله به عمل خواهد آمد و كساني در امتحان قبول خواهند شد كه نمره هر يك از مواد كتبي آنها از 7 و هريك از مواد شفاهي آنان از 10 كمتر نباشد.
تبصره 2. امتحان قرآن و قرائت فارسي فقط شفاهي و امتحان ديكته و انشاء فقط كتبي است. از ساير مواد هم امتحان كتبي و هم امتحان شفاهي به عمل خواهد آمد.
تبصره 3. داوطب در صورتي كه تا چهار ماده از مواد كتبي و شفاهي در امتحان ارديبهشت كمتر از 7 داشته باشد، مي تواند در امتحانات شهريور همان سال آن مواد را مجددا امتحان بدهد و شرط ارتقا به دوره سطح آن است كه هر يك از نمره هاي تجديدي به حد نصاب قبولي برسد
ب) دوره سطح(سال اول)
تفسير: مقدمات تفسير در حدود مقدمات تفسير مجمع البيان
فارسي: قرائت و املاء و انشاء در حدودكلاس چهارم متوسطه ادبي
عربي : صرف در حدود شرح نظام با مباحث جمع مكسر، نحو، باب اول از مغني البيب
قرائت : قرائت و ترجمه چند خطبه مختصرازخطب و كلمات حضرت رسول اكرم (ص) و نهج البلاغه، ترجمه عباراتي ساده از عربي به فارسي و فارسي به عربي
فقه : مباحث عبادات در حدود شرايع
اصول : از اول تا مباحث عام و خاص درحدود كتاب معالم
منطق : از اول حاشيه ملا عبدالله تا مباحث قضايا(يا كتابي در حدود آن)
تاريخ اسلام: از ظهور اسلام تا اول خلافت بني عباس در حدود دوره دوم متوسطه ادبي
تاريخ طبيعي : زمين شناسي گياه شناسي، حيوان شناسي به اختصار
(سال دوم)
تفسير: دو جزء از قرآن در حدود مجمع البيان
فارسي: قرائت واملاء و انشاء در حدود كلاس پنجم متوسطه ادبي
عربي: صرف، بقيه مباحث صرف در حدود شرح نظام، نحو، ابواب دوم و سوم وچهارم مغني البيب
قرائت: چند خطبه از خطب رسول اكرم (ص) ونهج البلاغه، ترجمه ازعربي به فارسي و فارسي به عربي
فقه: مباحث عقود در حدود كتاب شرايع
اصول: بقيه مباحث اصول در حدود كتاب معالم
منطق: بقيه حاشيه ملا عبدالله يا كتابي درحدود آ ن
تاريخ: تاريخ اسلام از خلافت بني عباس تا عصر حاضر در حدود دوره دوم متوسط ادبي
فيزيك و شيمي : تعريفات و اصطلاحات
(سال سوم)
تفسير : تفسير قسمتي از آيات احكام
فارسي: قرائت و املاء و انشاء در حدود كلاس ششم متوسط ادبي
عربي: معاني و بيان در حدود كتاب مختصر تفتازاني
فقه : مباحث طلاق و ميراث در حدود شرح لمعه
اصول : مباحث لفظيه و اوامر و نواهي درحدود قوانين
كلام: در حدود باب حادي عشر
منطق: در حدود منطق شرح منظومه
درايه : در حدود كتاب درايه شهيد ثاني
(سال چهارم)
تفسير : تفسير قسمت از آيات احكام
فارسي: قرائت گلستان سعدي و باب اول و دوم از كتاب كليله ودمنه و ديكته و انشاء
عربي: بديع در حدود مختصر تفتازاني
فقه : مكاسب محرمه در حدود مكاسب شيخ انصاري
اصول: قسمتي از ادله عقليه در حدود فرائد شيخ انصاري
فلسفه: مباحث امور عامه در حدود شرح منظومه حاجي سبزواري
هيأت: يك دوره هيأت مختصر در حدود دوره دوم متوسطه ادبي با توجه و تطبيق با اصطلاحات هيأت قديم
تبصره 1. مفاد تبصره دو و سه ذيل دوره مقدماتي در امتحان سال چهارم دوره سطح نيز مراعات خواهد شد.
تبصره 2. خواندن كتبي كه برنامه فوق نام برده شده است الزامي نيست و مي توان كتب ديگري كه در همان حدود باشد امتحان داد و مخصوصا داوطلبان اهل سنت در فقه و اصول مي توانند فقه و اصول را مطابق مذهب خود از كتبي در همان حدود امتحان بدهند.
ج) (دوره خارج)
چون تدريس كتب و مواد دوره خارج بسته به نظر مدرس مربوطه مي باشد، بنابراين وزارت فرهنگ حداكثر تا شش سال متوالي نسبت به صدور برگ معافي طلاب مشمولي كه در دوره خارج به تحصيل اشتغال دارند برابر ماده 10 آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني اقدام خواهد كرد مشروط بر اينكه طلاب مزبور داراي گواهي اشتغال به تحصيل از يكي از مدرسين دروس خارج باشند.
برنامه دوره تحصيلات طلاب علوم ديني به شرح فوق در هزار و شصت و دومين جلسه شوراي عالي فرهنگ مورخ اول دي ماه 1342 مورد رسيدگي و تصويب قرار گرفت. صحيح است به موقع اجرا گذارده شود.
وزير فرهنگ ـ دكتر پرويز خانلري
با تأملي در مواد تحصيلي كه در يك دوره سه ساله مقدماتي، يك دوره چهار ساله سطح و يك دوره شش ساله خارج تنظيم شده بود به خوبي مي توان فهميد كه هدف اصلي طراحان اين برنامه تهي كردن حوزه هاي علميه از برنامه هاي عميق درسي خود بود. اين امر به خصوص در دوره سطح برنامه مورد بحث به روشني نمايان است.
كساني كه با دروس حوز هاي علميه آشنايي دارند مي دانند كه مهم ترين مباحث دوره سطح را اصول و فقه نيمه استدلالي تشكيل مي دهد. در علم اصول فقه، ابواب مختلف كتاب رسائل مرحوم شيخ انصاري(ره) و كفايه مرحوم آخوند خراساني (ره) و در فقه كتاب لمعتين مرحوم شهيد اول و مكاسب و مرحوم شيخ انصاري (ره) مهم ترين كتاب هاي كنوني دروس حوزه مي باشند. با اين حال در برنامه تنظيمي وزارت فرهنگ رژيم شاه از كتاب رسائل باب ادله عقليه (حدود يك پنجم كتاب) از لمعتين، تنها كتاب طلاب و كتاب ارث(حدود يك دهم آن) و از كتاب مكاسب، تنها مبحث مكاسب محرمه (حدود يك پنجم آن) برگزيده شده بود و مابقي ابواب اين كتاب ها به همراهي تمام كتاب كفايه از متن دروس حوزه حذف شدند. بر اساس اين برنامه ريزي به خوبي مشخص بود كه اگر طلبه اي با اين كيفيت پايين تحصيلي به دروس سطح و خارج حوزه قدم مي گذاشت عملا توانايي قدرت استنباط علمي مباحث از او سلب مي شد و چون در مقطع دروس خارج نيز تنها شش سال فرصت ادامه تحصيل داشت، در اين صورت حوزه علميه نه تنها از پرورش مجتهداني عالي مقام باز مي ماند بلكه حتي از تحويل عده اي فاضل و آشناي به مباني فقهي اسلام نيز عاجز مي شد!
نظام تحصيلي حوزه از ديرباز عموما تنها نيل طلاب به مقام رفيع اجتهاد را هدف دراز مدت خود قرار داده بود و اين روش دقيقا بر خلاف دروس كلاسيك دانشگاه ها بود كه منوط به گذراندن دوره هايي خاص با كتاب هايي خاص و در مدت زمان نسبتا مشخص انجام مي شود.
نياز به مطالعه عميق و دقيق دروس حوزوي در دوره سطح و سپس حضور مستمر در دروس خارج فقه و اصول (نه فقط شش سال، بلكه بنا به فراخور استعداد توان و ممارست طلاب ) و بالاخره مطالعه فراوان و تسلط بر مباني لازم، يك روش كاملا كارآمد و مجتهد پرور در طول ساليان دراز محسوب مي شد ليكن با برنامه تنظيمي وزارت فرهنگ رژيم شاه، به كلي باب اجتهاد بسته مي شد و طلاب حوزه نيز مانند دانشجويان دانشگاه ها كه عموما با انباشته اي از حفظيات سر و كار داشتند، با گذراندن چند سال دروس كلاسيك، فارغ التحصيل مي شدند و الزاما مي بايست از تحصيلات حوزوي خويش فاصله مي گرفتند.
بنابراين هر كس كه با نظام مجتهد پرور حوزوي آشنايي مختصري داشت به سادگي متوجه مي شد كه هدف رژيم شاه از تدوين آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني چيزي جز از هم پاشيدن حوزه هاي علميه نبود
به هر حال در اوايل سال 1345 دولت برنامه تحصيلي طلاب علوم ديني را ـ كه خود تنظيم كرده بودـ براي مراجع عظام تقليد فرستاد و از آنان خواست به اين برنامه عمل كنند.
مرحوم آيت الله العظمي گلپايگاني (ره) در ابتداي سال تحصيلي آن سال، از طلاب حوزه امتحان به عمل آوردند و عملا به دولتيان فهماندند كه برنامه امتحانات طلاب به ايشان مربوط است نه به آموزش و پرورش. سپس در تاريخ 45/9/16 به هنگام تعطيلي دروس حوزه به مناسبت فرا رسيدن ماه مبارك رمضان سخناني ايراد كردند و پرده از اين توطئه موذيانه برداشتند:
در حال حاضر از طرف آموزش و پرورش خواسته اند امتحاناتي از طلاب بگيرند، ليكن ما قبول نكرديم تا اينكه با وزير آموزش و پرورش تماس گرفتم و گفتم شما نبايد در اين مورد دخالتي داشته باشيد چون درس شما براي ساختن هواپيما و خيابان سازي و ديگر ماديات به كار مي رود ولي درس ما براي معنويات و زنده نگه داشتن روح مردم مسلمان است، در اين صورت درس ما با درس شما غير قابل مقايسه است و ايشان نيز ظاهرا قبول كردند و اين موضوع را بنده با آقاي شريعتمداري مشورت كردم و ايشان هم نظرشان همين بوده است، و البته بنده به مقضيات زمان اقدامات لازم را انجام خواهم داد، پس بنابراين شما از هيچ طرف ناراحتي نداشته باشيد و به كار خود مشغول باشيد.
پس از آن ايشان نامه اي به محمدرضا پهلوي نوشت و در آن ضمن گله مندي از اوضاع مذهبي كشور و بر شماري برخي اقدامات ضد دين و قرآن و مسلماني درباره توطئه امتحانات طلاب چنين نگاشت:
... در ايامي كه ماه رمضان در پيش بود و آقايان طلاب بر حسب معمول براي تبليغ مسافرت مي نمايند و مردم از آنها دعوت نموده ودر انتظار هستند، زمزمه هايي آغاز شده از قبيل اعلان برنامه و امتحان طلاب از طرف وزارت آموزش و پرورش و دخالت اداره اوقاف در مدارس دينيه و بعضي شئون روحانيت... فعلا كه مملكت احتياج به احضار و اعزام تمام مشمولين ندارد و جمعي را به عناوين مختلفه معاف مي كنند وعده مشموليت طلاب هم معتني به نيست، به اسم نظام وظيفه در برنامه و تحصيلات طلاب كه تحت نظر مراجع شيعه انجام مي شود مداخله مي نمايند.
در دانشگاه ها و دانشكده ها كه با بودجه دولت اداره مي شود گواهي اساتيد معتبر و وزارت آموزش و پرورش در برنامه و تحصيلات آنها نظاره ندارد، ليكن گواهي اساتيد حوزه هاي علميه كه هيچ توقع مادي از دولت ندارند و در نظر مقامات اسلامي و مسلمانان دنيا معتبر و با ارزش است، مردود و غير معتبر مي دانند...
ليكن اين اعتراض ها مؤثر واقع نشد و رژيم طاغوت كه از اين طرح اهداف بالاتري را دنبال مي كرد به برنامه خود ادامه داد. متأسفانه ديگر مراجع وقت با جديت تمام با اين مسأله مخالفت نكردند. مرحوم آيت الله نجفي مرعشي به دليل كسالت در اين گونه امور دخالت نمي كردند، و شريعتمداري هم كه اگر به اجراي برنامه دولت كمك نمي كرد، توقع مخالفت هم از او نمي رفت.
در يكي از ملاقات هايي كه او با مأمور ساواك داشت در جواب اين سؤال كه چرا كه به دفتردارش (مجتبي عراقي) نظر مثبتي درباره برنامه امتحانات دولت اظهار نكرده است، گفت:
نظر من نه اينكه مخالفت با اوامر شاهنشاه آريامهر بوده و نه مخالفت با دولت، بلكه اگر به او گفتم برو اين كار را انجام بده، بدون شك ايشان هم به همه طلاب مي گفت كه فلان كس گفته كه بايد انجام شود و زندگي با طلاب بعد از آن مشكل بود، و من موافقم اين عمل انجام بشود و به شما بگويم نه اينكه هيچ وقت با اوامر شاهنشاه مخالف نيستم بلكه پشتيبان اوامر معظم له مي باشم.
من در انظار ديگران كه در مجلس بودند نمي توانستم موافق با اجراي برنامه باشم گر چه باطنا موافقم.
به هر حال در ابتداي سال 1346 اداره آموزش و پرورش شهرستان قم با صدور اطلاعيه اي طلاب حوزه را به ثبت نام و شركت در امتحانات دعوت كرد و متعاقب آن نامه ذيل را به حوزه علميه فرستاد:
و در قبول و رد طلاب، نظر آنان مؤثر است و اين اداره جز نظارت دخالت ديگري ندارد لذا خواهشمند است دونفر از مدرسين دوره مقدماتي و دو نفر از مدرسين دوره سطح مورد اعتماد آن حوزه را به اين اداره معرفي فرماييد تا نسبت به تنظيم و اجراي برنامه امتحانات با ايشان تبادل افكار نموده و امتحانات مورد نظر به بهترين وجه با تشريك مساعي آن حوزه و اين اداره انجام پذيرد.
رئيس اداره اموزش و پرورش قم، كاظم بيگي
منبع:فصلنامه تخصصي 15خرداد _ شماره 11
1. ماده اول تنها كساني را طلاب علوم ديني مي دانست كه طبق برنامه مصوت شوراي عالي فرهنگ به تحصيل اشتغال داشته اند. بنابراين كساني كه طبق روال متداول در حوزه هاي علميه تحصيل مي كردند، پس از اجراي اين آئين نامه ديگر از طلاب علوم ديني محسوب نمي شدند و اين اولين و مهم ترين شرط براي زير پوشش گرفتن حوزه هاي علميه و اضمحلال استقلال آنها بود.
2. ماده دوم ورودبه دوره مقدماتي حوزه را مشروط به داشتن گواهينامه سال ششم ابتدايي آموزش و پرورش كرده بود. در تبصره اين ماده شرط ياد شده حتي در دوره سطح حوزه نيز به نحوي ملحوظ شده بود.
از آنجا كه در آن سال ها طلاب حوزه هاي علميه رغبتي به تحصيلات دروس جديد نشان نمي دادند و حتي برخي خواندن و نوشتن را نيز از حوزه شروع مي كردند، لذا شرط داشتن گواهينامه ششم ابتدايي، مانعي براي طلبه شدن و طلبه باقي ماندن بخشي از حوزويان محسوب مي شد.
3. ماده پنجم آئين نامه فوق الذكر استفاده از معافيت تحصيلي طلاب را به تسليم گواهي اشتغال به تحصيل از سوي دو نفر از مدرسين مورد اعتماد رژيم منوط كرده بود و از اين طريق اهرم فشار ديگري را عليه طلاب حوزه اعمال مي كرد كه بر اساس آن هر گاه آنان را مخالف رژيم و اهل مبارزه يافتند با تحت فشار قراردادن مدرسين معتمد خود، اين گونه طلاب را از دريافت معافيت تحصيلي محروم سازند.
4. امتحانات حوزه هاي علميه بر اساس ماده هشتم، طبق برنامه مصوب شوراي عالي فرهنگ و زير نظر نماينده وزارت فرهنگ انجام مي شد! و بر اين اساس هم برنامه امتحاني و هم مجري و ناظر آن از بيرون حوزه بر آن تحميل مي شد! بنابراين بر اساس اين آئين نامه، طلابي طلاب علوم ديني بودند كه مي بايست هم طبق برنامه وزارت فرهنگ تحصيل كنند و هم طبق برنامه آن وزارت امتحان دهند والا طلبه نخواهند بود!!
5. در تبصره ماده هشتم تصريح شده است كه فهرست مشخصات طلاب مي بايد به اداره كل بازرسي، اداره امتحانات و اداره فرهنگ محل براي ثبت و اقدام مقتضي ارسال گردد. با توجه به اسنادي كه پس از اين خواهد آمد و از ارتباط تنگاتنگ ساواك و آموزش و پرورش در اين خصوص حكايت مي كند، قطعا ارسال مشخصات طلاب به ساواك و حتما از آن طريق به شهرباني و ژاندارمري را در برنامه خود داشتند تا پس از آن درباره طلاب انقلابي اقدام مقتضي انجام دهند.
گر چه نكات ديگري در اين آئين نامه تأمل انگيز است ـ نظير ماده دهم كه معافيت تحصيلي را در دوره خارج حداكثر تا شش سال صادر مي كند و پيش از آن اجازه تحصيل به طلاب نمي دهدـ ليكن به جهت جلوگيري از اطاله كلام اين بحث پايان مي پذيرد و متن برنامه دوره تحصيلات طلاب علوم ديني بررسي مي شود:
برنامه دوره تحصيلات طلاب علوم ديني
قرآن: قرائت تمام قرآن مجيد با تجويد و ترجمه نيم جزء آخر قرآن
فارسي : قرائت، املاء، انشاء، در حدود سال اول متوسطه.
صرف و نحو:صرف در حدود صرف مير، نحو در حدود عوامل ملامحسن.
فقه: عبادات در حدود مختصر نافع
رياضيات: حساب؛ چهار عمل اصلي و اعشار و سلسله متري در حدود كلاس اول متوسطه، هندسه تا آخر سطح در حدود دوره ابتدايي
جغرافيا: يك ثلث از كليات جغرافيا كه در دوره اول متوسطه تدريس مي شود.
تاريخ: تاريخ ايران قسمت قبل از اسلام مطابق آنچه در دوره اول متوسطه تدريس مي شود.
(سال دوم)
قرآن: ترجمه يك جزء آخر قرآن
فارسي: قرائت و املاء انشاء فارسي در حدود سال دوم متوسطه
عربي : صرف در حدود تصريف، نحو در حدود هدايه
فقه : وقف، نذر، عهد، سوگند، بيع، رهن و اجاره در حدود مختصر نافع
رياضيات: حساب در حدود اول متوسطه، هندسه، مساحت اجرام بدون ذكر دليل
جغرافيا: ثلث دوم از كليات جغرافيا در حدود دوره اول متوسطه
تاريخ: تاريخ ايران از ظهور اسلام تا آغازصفويه در حدود دوره اول متوسطه
(سال سوم)
قرآن: حفظ جزء آخر قرآن
فارسي: قرائت و املاء و انشاء فارسي در حدود سال سوم متوسطه
صرف و نحو: صرف و نحو عربي در حدود سيوطي
فقه: بقيه ابواب فقه در حدود مختصر نافع
رياضيات : حساب و هندسه مراجعه به مواد دو سال قبل با توضيحات بيشتر
جغرافيا : ثلث سوم از كليات جغرافيا در حدود دوره اول متوسطه
تاريخ ايران: از آغاز دوره صفويه تا زمان حاضر در حدود دوره اول متوسطه
منطق: در حدود كبري
تبصره 1. امتحان سال آخر دوره مقدماتي (منظور در ماده 8 آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني) از تمام مواد سه ساله به عمل خواهد آمد و كساني در امتحان قبول خواهند شد كه نمره هر يك از مواد كتبي آنها از 7 و هريك از مواد شفاهي آنان از 10 كمتر نباشد.
تبصره 2. امتحان قرآن و قرائت فارسي فقط شفاهي و امتحان ديكته و انشاء فقط كتبي است. از ساير مواد هم امتحان كتبي و هم امتحان شفاهي به عمل خواهد آمد.
تبصره 3. داوطب در صورتي كه تا چهار ماده از مواد كتبي و شفاهي در امتحان ارديبهشت كمتر از 7 داشته باشد، مي تواند در امتحانات شهريور همان سال آن مواد را مجددا امتحان بدهد و شرط ارتقا به دوره سطح آن است كه هر يك از نمره هاي تجديدي به حد نصاب قبولي برسد
ب) دوره سطح(سال اول)
تفسير: مقدمات تفسير در حدود مقدمات تفسير مجمع البيان
فارسي: قرائت و املاء و انشاء در حدودكلاس چهارم متوسطه ادبي
عربي : صرف در حدود شرح نظام با مباحث جمع مكسر، نحو، باب اول از مغني البيب
قرائت : قرائت و ترجمه چند خطبه مختصرازخطب و كلمات حضرت رسول اكرم (ص) و نهج البلاغه، ترجمه عباراتي ساده از عربي به فارسي و فارسي به عربي
فقه : مباحث عبادات در حدود شرايع
اصول : از اول تا مباحث عام و خاص درحدود كتاب معالم
منطق : از اول حاشيه ملا عبدالله تا مباحث قضايا(يا كتابي در حدود آن)
تاريخ اسلام: از ظهور اسلام تا اول خلافت بني عباس در حدود دوره دوم متوسطه ادبي
تاريخ طبيعي : زمين شناسي گياه شناسي، حيوان شناسي به اختصار
(سال دوم)
تفسير: دو جزء از قرآن در حدود مجمع البيان
فارسي: قرائت واملاء و انشاء در حدود كلاس پنجم متوسطه ادبي
عربي: صرف، بقيه مباحث صرف در حدود شرح نظام، نحو، ابواب دوم و سوم وچهارم مغني البيب
قرائت: چند خطبه از خطب رسول اكرم (ص) ونهج البلاغه، ترجمه ازعربي به فارسي و فارسي به عربي
فقه: مباحث عقود در حدود كتاب شرايع
اصول: بقيه مباحث اصول در حدود كتاب معالم
منطق: بقيه حاشيه ملا عبدالله يا كتابي درحدود آ ن
تاريخ: تاريخ اسلام از خلافت بني عباس تا عصر حاضر در حدود دوره دوم متوسط ادبي
فيزيك و شيمي : تعريفات و اصطلاحات
(سال سوم)
تفسير : تفسير قسمتي از آيات احكام
فارسي: قرائت و املاء و انشاء در حدود كلاس ششم متوسط ادبي
عربي: معاني و بيان در حدود كتاب مختصر تفتازاني
فقه : مباحث طلاق و ميراث در حدود شرح لمعه
اصول : مباحث لفظيه و اوامر و نواهي درحدود قوانين
كلام: در حدود باب حادي عشر
منطق: در حدود منطق شرح منظومه
درايه : در حدود كتاب درايه شهيد ثاني
(سال چهارم)
تفسير : تفسير قسمت از آيات احكام
فارسي: قرائت گلستان سعدي و باب اول و دوم از كتاب كليله ودمنه و ديكته و انشاء
عربي: بديع در حدود مختصر تفتازاني
فقه : مكاسب محرمه در حدود مكاسب شيخ انصاري
اصول: قسمتي از ادله عقليه در حدود فرائد شيخ انصاري
فلسفه: مباحث امور عامه در حدود شرح منظومه حاجي سبزواري
هيأت: يك دوره هيأت مختصر در حدود دوره دوم متوسطه ادبي با توجه و تطبيق با اصطلاحات هيأت قديم
تبصره 1. مفاد تبصره دو و سه ذيل دوره مقدماتي در امتحان سال چهارم دوره سطح نيز مراعات خواهد شد.
تبصره 2. خواندن كتبي كه برنامه فوق نام برده شده است الزامي نيست و مي توان كتب ديگري كه در همان حدود باشد امتحان داد و مخصوصا داوطلبان اهل سنت در فقه و اصول مي توانند فقه و اصول را مطابق مذهب خود از كتبي در همان حدود امتحان بدهند.
ج) (دوره خارج)
چون تدريس كتب و مواد دوره خارج بسته به نظر مدرس مربوطه مي باشد، بنابراين وزارت فرهنگ حداكثر تا شش سال متوالي نسبت به صدور برگ معافي طلاب مشمولي كه در دوره خارج به تحصيل اشتغال دارند برابر ماده 10 آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني اقدام خواهد كرد مشروط بر اينكه طلاب مزبور داراي گواهي اشتغال به تحصيل از يكي از مدرسين دروس خارج باشند.
برنامه دوره تحصيلات طلاب علوم ديني به شرح فوق در هزار و شصت و دومين جلسه شوراي عالي فرهنگ مورخ اول دي ماه 1342 مورد رسيدگي و تصويب قرار گرفت. صحيح است به موقع اجرا گذارده شود.
وزير فرهنگ ـ دكتر پرويز خانلري
با تأملي در مواد تحصيلي كه در يك دوره سه ساله مقدماتي، يك دوره چهار ساله سطح و يك دوره شش ساله خارج تنظيم شده بود به خوبي مي توان فهميد كه هدف اصلي طراحان اين برنامه تهي كردن حوزه هاي علميه از برنامه هاي عميق درسي خود بود. اين امر به خصوص در دوره سطح برنامه مورد بحث به روشني نمايان است.
كساني كه با دروس حوز هاي علميه آشنايي دارند مي دانند كه مهم ترين مباحث دوره سطح را اصول و فقه نيمه استدلالي تشكيل مي دهد. در علم اصول فقه، ابواب مختلف كتاب رسائل مرحوم شيخ انصاري(ره) و كفايه مرحوم آخوند خراساني (ره) و در فقه كتاب لمعتين مرحوم شهيد اول و مكاسب و مرحوم شيخ انصاري (ره) مهم ترين كتاب هاي كنوني دروس حوزه مي باشند. با اين حال در برنامه تنظيمي وزارت فرهنگ رژيم شاه از كتاب رسائل باب ادله عقليه (حدود يك پنجم كتاب) از لمعتين، تنها كتاب طلاب و كتاب ارث(حدود يك دهم آن) و از كتاب مكاسب، تنها مبحث مكاسب محرمه (حدود يك پنجم آن) برگزيده شده بود و مابقي ابواب اين كتاب ها به همراهي تمام كتاب كفايه از متن دروس حوزه حذف شدند. بر اساس اين برنامه ريزي به خوبي مشخص بود كه اگر طلبه اي با اين كيفيت پايين تحصيلي به دروس سطح و خارج حوزه قدم مي گذاشت عملا توانايي قدرت استنباط علمي مباحث از او سلب مي شد و چون در مقطع دروس خارج نيز تنها شش سال فرصت ادامه تحصيل داشت، در اين صورت حوزه علميه نه تنها از پرورش مجتهداني عالي مقام باز مي ماند بلكه حتي از تحويل عده اي فاضل و آشناي به مباني فقهي اسلام نيز عاجز مي شد!
نظام تحصيلي حوزه از ديرباز عموما تنها نيل طلاب به مقام رفيع اجتهاد را هدف دراز مدت خود قرار داده بود و اين روش دقيقا بر خلاف دروس كلاسيك دانشگاه ها بود كه منوط به گذراندن دوره هايي خاص با كتاب هايي خاص و در مدت زمان نسبتا مشخص انجام مي شود.
نياز به مطالعه عميق و دقيق دروس حوزوي در دوره سطح و سپس حضور مستمر در دروس خارج فقه و اصول (نه فقط شش سال، بلكه بنا به فراخور استعداد توان و ممارست طلاب ) و بالاخره مطالعه فراوان و تسلط بر مباني لازم، يك روش كاملا كارآمد و مجتهد پرور در طول ساليان دراز محسوب مي شد ليكن با برنامه تنظيمي وزارت فرهنگ رژيم شاه، به كلي باب اجتهاد بسته مي شد و طلاب حوزه نيز مانند دانشجويان دانشگاه ها كه عموما با انباشته اي از حفظيات سر و كار داشتند، با گذراندن چند سال دروس كلاسيك، فارغ التحصيل مي شدند و الزاما مي بايست از تحصيلات حوزوي خويش فاصله مي گرفتند.
بنابراين هر كس كه با نظام مجتهد پرور حوزوي آشنايي مختصري داشت به سادگي متوجه مي شد كه هدف رژيم شاه از تدوين آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني چيزي جز از هم پاشيدن حوزه هاي علميه نبود
به هر حال در اوايل سال 1345 دولت برنامه تحصيلي طلاب علوم ديني را ـ كه خود تنظيم كرده بودـ براي مراجع عظام تقليد فرستاد و از آنان خواست به اين برنامه عمل كنند.
مرحوم آيت الله العظمي گلپايگاني (ره) در ابتداي سال تحصيلي آن سال، از طلاب حوزه امتحان به عمل آوردند و عملا به دولتيان فهماندند كه برنامه امتحانات طلاب به ايشان مربوط است نه به آموزش و پرورش. سپس در تاريخ 45/9/16 به هنگام تعطيلي دروس حوزه به مناسبت فرا رسيدن ماه مبارك رمضان سخناني ايراد كردند و پرده از اين توطئه موذيانه برداشتند:
در حال حاضر از طرف آموزش و پرورش خواسته اند امتحاناتي از طلاب بگيرند، ليكن ما قبول نكرديم تا اينكه با وزير آموزش و پرورش تماس گرفتم و گفتم شما نبايد در اين مورد دخالتي داشته باشيد چون درس شما براي ساختن هواپيما و خيابان سازي و ديگر ماديات به كار مي رود ولي درس ما براي معنويات و زنده نگه داشتن روح مردم مسلمان است، در اين صورت درس ما با درس شما غير قابل مقايسه است و ايشان نيز ظاهرا قبول كردند و اين موضوع را بنده با آقاي شريعتمداري مشورت كردم و ايشان هم نظرشان همين بوده است، و البته بنده به مقضيات زمان اقدامات لازم را انجام خواهم داد، پس بنابراين شما از هيچ طرف ناراحتي نداشته باشيد و به كار خود مشغول باشيد.
پس از آن ايشان نامه اي به محمدرضا پهلوي نوشت و در آن ضمن گله مندي از اوضاع مذهبي كشور و بر شماري برخي اقدامات ضد دين و قرآن و مسلماني درباره توطئه امتحانات طلاب چنين نگاشت:
... در ايامي كه ماه رمضان در پيش بود و آقايان طلاب بر حسب معمول براي تبليغ مسافرت مي نمايند و مردم از آنها دعوت نموده ودر انتظار هستند، زمزمه هايي آغاز شده از قبيل اعلان برنامه و امتحان طلاب از طرف وزارت آموزش و پرورش و دخالت اداره اوقاف در مدارس دينيه و بعضي شئون روحانيت... فعلا كه مملكت احتياج به احضار و اعزام تمام مشمولين ندارد و جمعي را به عناوين مختلفه معاف مي كنند وعده مشموليت طلاب هم معتني به نيست، به اسم نظام وظيفه در برنامه و تحصيلات طلاب كه تحت نظر مراجع شيعه انجام مي شود مداخله مي نمايند.
در دانشگاه ها و دانشكده ها كه با بودجه دولت اداره مي شود گواهي اساتيد معتبر و وزارت آموزش و پرورش در برنامه و تحصيلات آنها نظاره ندارد، ليكن گواهي اساتيد حوزه هاي علميه كه هيچ توقع مادي از دولت ندارند و در نظر مقامات اسلامي و مسلمانان دنيا معتبر و با ارزش است، مردود و غير معتبر مي دانند...
ليكن اين اعتراض ها مؤثر واقع نشد و رژيم طاغوت كه از اين طرح اهداف بالاتري را دنبال مي كرد به برنامه خود ادامه داد. متأسفانه ديگر مراجع وقت با جديت تمام با اين مسأله مخالفت نكردند. مرحوم آيت الله نجفي مرعشي به دليل كسالت در اين گونه امور دخالت نمي كردند، و شريعتمداري هم كه اگر به اجراي برنامه دولت كمك نمي كرد، توقع مخالفت هم از او نمي رفت.
در يكي از ملاقات هايي كه او با مأمور ساواك داشت در جواب اين سؤال كه چرا كه به دفتردارش (مجتبي عراقي) نظر مثبتي درباره برنامه امتحانات دولت اظهار نكرده است، گفت:
نظر من نه اينكه مخالفت با اوامر شاهنشاه آريامهر بوده و نه مخالفت با دولت، بلكه اگر به او گفتم برو اين كار را انجام بده، بدون شك ايشان هم به همه طلاب مي گفت كه فلان كس گفته كه بايد انجام شود و زندگي با طلاب بعد از آن مشكل بود، و من موافقم اين عمل انجام بشود و به شما بگويم نه اينكه هيچ وقت با اوامر شاهنشاه مخالف نيستم بلكه پشتيبان اوامر معظم له مي باشم.
من در انظار ديگران كه در مجلس بودند نمي توانستم موافق با اجراي برنامه باشم گر چه باطنا موافقم.
به هر حال در ابتداي سال 1346 اداره آموزش و پرورش شهرستان قم با صدور اطلاعيه اي طلاب حوزه را به ثبت نام و شركت در امتحانات دعوت كرد و متعاقب آن نامه ذيل را به حوزه علميه فرستاد:
حوزه محترم علميه قم 163-46/1/8
و در قبول و رد طلاب، نظر آنان مؤثر است و اين اداره جز نظارت دخالت ديگري ندارد لذا خواهشمند است دونفر از مدرسين دوره مقدماتي و دو نفر از مدرسين دوره سطح مورد اعتماد آن حوزه را به اين اداره معرفي فرماييد تا نسبت به تنظيم و اجراي برنامه امتحانات با ايشان تبادل افكار نموده و امتحانات مورد نظر به بهترين وجه با تشريك مساعي آن حوزه و اين اداره انجام پذيرد.
رئيس اداره اموزش و پرورش قم، كاظم بيگي
منبع:فصلنامه تخصصي 15خرداد _ شماره 11