نویسنده: رامین رامین نژاد
حضرت ذوالکِفْل (علیه السلام) از پیامبران الهی است که بر بنی اسرائیل مبعوث گردید. نام آن حضرت در قرآن کریم 2 بار آمده است.(1) حضرت عبدالعظیم حسنی در نامه ای از حضرت امام جواد (علیه السلام) پرسید که ذوالکفل چه نام داشت؟ آیا پیامبر بوده یا نه؟ آن حضرت در جواب مرقوم فرمودند که «حق تعالی صد و بیست و چهار هزار پیامبر بر خلق مبعوث گردانید که 313 نفر از ایشان مرسل بودند و ذوالکفل از جمله ایشان بود و بعد از سلیمان بن داوود مبعوث گردید. او در میان مردم حکم می نمود و هرگز غضب نکرد، مگر برای خدا. نام وی «عُوِیْدِیا» بود و همان است که حق تعالی در قرآن فرموده است: یاد کن اسماعیل و یَسَع و ذوالکفل را که هر یک از ایشان از جمله نیکان بودند».(2)
یهودیان، حضرت ذوالکفل (علیه السلام) را همان حضرت حِزقیل (علیه السلام) می دانند و از او با نام «یِزْقِل» و «کیفیل» یاد می کنند. از گذشته های دور مقابر متعددی به آن حضرت نسبت داده شده است. ناصرخسرو قبادیانی در سفرنامه اش به سال 415 ش / 438 ق از مزار حضرت ذوالْکِفل (علیه السلام) در روستای «دامون» در 11/5 کیلومتری جنوب شرق شهر عَکا در شمال غربی فلسطین خبر داده است.(3) مشهورترین مزار منسوب به حضرت ذوالکِفل (علیه السلام) در حدّ فاصل نجف و حله در حاشیه ی رود الهِندیّه و 30 کیلومتری جنوب غربی شهر حله (130 کیلومتری جنوب بغداد) قرار دارد. محدث قمی در باب فضیلت زیارت انبیا (علیهم السلام) نوشته است: «... و مرقد حضرت ذی الکفل در کنار شَطّ فرات در نزدیکی کوفه به مسافت چند فرسخ معروف است».(4) این بقعه قدمتی بسیار طولانی دارد. رابی بنیامین تودولایی در سفرنامه اش به سال 568 ق /1173 م گزارش مشروحی از این مکان ثبت کرده، ولی مدفون در آن بقعه شریف را یِزقیل (حِزقیل) (علیه السلام) دانسته و نوشته است: «بر روی قبر، لاک یک لاک پشت گذارده شده و روی آن یک گنبد زیبا ساخته اند. این بنا متعلق به یِهونا مَلِک یهودا و 25000 سربازی است که با او آمده بودند. بِخویاخیم تمام مزارع و تاکستان هایی را که مردوک... با او آمده بود، به کنیسه یِزقیل نبی بخشید. امروزه این محل برای یهودیان مقدس است. آن ها در ایام تعطیل مثل روز سال نو و روز صلح و آشتی به آن جا می آیند و دعا می کنند و در جشن شادی که در آن جا برگزار می شود، شرکت می کنند. فروشندگان عرب کالاهای خود را به آن جا می آورند. آن ها یک بازار سالانه که به آن «پِرا» می گویند، برپا می کنند.
در مراسم روزهای صلح، توراتی را که خود پیامبر نوشته است، بیرون می آورند و می خوانند. بر روی قبر یِزقیل نبی همیشه یک چراغ روشن است و فقط فتیله آن را عوض می کنند و وقتی روغن آن تمام شد، دوباره در آن روغن می ریزند. بنیادی در آن جا هست که کتاب های به جا مانده از دوران معبد را هم از دوره ی اول و هم از دوره دوم در خود جای داده است. زائران صدقات یک سال خود را جمع می کنند و به کنیسه نبی می دهند. به علاوه، کنیسه صاحب تمام ثروتی است که یِهونیا شاه به آن جا هدیه کرده و محمد المُکتفی (خلیفه عباسی) آن را تأیید کرده است. در طول جنگها این کنیسه به حرمت پیغمبر نه از طرف یهودیان آسیب دید و نه از طرف اعراب».(5)
ناصرالدین شاه نیز در سفرش به عتبات عالیات به سال 1245 ش / 1278 ق این بقعه مبارکه را دیده و در سفرنامه اش چنین ثبت نموده است: «[حرم] ذی الکفل را با دوربین تماشا کردم. یک مناره بلندی دارد. گنبدش مخروطی بسیار بلند است. دورش قلعه دارد و میان آن یهودی ها منزل دارند. بیرون قلعه خانوار زیادی [ساکن] بودند؛ محقق می گفت شیعه هستند».(6)
ادیب الملک نیز در سفرنامه خود به سال 1273 ق از حرم حضرت ذوالکفل این گونه یاد کرده است: «وقت غروب آفتاب به نزدیکی ذی الکفل رسیدیم... در میان خانه ای از خانه های حصیری اعراب منزل کرده، صبح به زیارت ذی الکفل شتافتیم.
ذی الکفل قلعه ای است که از گچ و آجر ساخته اند و در سرِ بلندی اتفاق افتاده و بالاخانه ها و منظره های خوب به طرف دریا (رود فرات) دارد. به قدر دویست خانوار رعیت اعراب آن جا می شود و قدر بیست نفر یهودی در آن جا و میان صحن ذی الکفل منزل دارد و بالجمله یهودی آن جا را متصرف شده است، زیرا که یهودی اطراف و اکناف عالم، آن جا به زیارت می آیند. خدّامش همه یهودی هستند. بقعه ای دارد و صندوقی و روی صندوقش را پرده کشیده اند و عَلَم ها آویخته و به جای کتیبه [قرآنی]، به خط یهودی نوشته اند...
در پشت بقعه مسجدی [است] که قبر چهار نفر از حواریون آن جاست.(7) و چند نفر از ریش سفیدهای یهود در آن جا نشسته اند و یک احرامی سفیدی بر سر انداخته، مشغول خواندن تورات بودند و قبر دختر ذوالکِفل نیز در همان مسجد است».(8)
اگرچه بنیامین تودولایی عمارت حرم حضرت ذوالکِفل را به یهودیان نسبت داده، ولی معروف است که سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در اوایل قرن هشتم هجری اهتمام به ساخت این بقعه کرده است.(9)
گنبد زیبای این بنا در 11 طبقه و به صورت مخروطی ساخته شده است. در زیر این گنبد، صندوقی چوبین بر مزار منسوب به حضرت ذوالکفل (علیه السلام) قرار دارد. قسمتی از دیوارهای روضه مبارکه در قرن 13 هجری توسط یک بنای هندی با استفاده از کاشی هایی که با خود از هندوستان آورده بود، کاشی کاری شد. بر روی این کاشی ها، تصاویر گل و بوته و نقش های اسلیمی به سبک هندی و نیز کتیبه ای به خط عِبری مربع دیده می شود. مرمت قسمت های آسیب دیده این کاشی ها به دستور ناصرالدین شاه قاجار به سال 1245 ش / 1287 ق با کاشی های ایرانی انجام شده است. برخی از نقاشی های دیواری نیز مربوط به دوره فرمانروایی سلاطین عثمانی در عراق است.(10) در این مجموعه، غرفه هایی در دو طبقه برای اقامت زائران ساخته شده است. چندین قطعه عکس سیاه و سفید متعلق به سال 1305 ش / 1916 م از این بقعه موجود است.
یهودیان، حضرت ذوالکفل (علیه السلام) را همان حضرت حِزقیل (علیه السلام) می دانند و از او با نام «یِزْقِل» و «کیفیل» یاد می کنند. از گذشته های دور مقابر متعددی به آن حضرت نسبت داده شده است. ناصرخسرو قبادیانی در سفرنامه اش به سال 415 ش / 438 ق از مزار حضرت ذوالْکِفل (علیه السلام) در روستای «دامون» در 11/5 کیلومتری جنوب شرق شهر عَکا در شمال غربی فلسطین خبر داده است.(3) مشهورترین مزار منسوب به حضرت ذوالکِفل (علیه السلام) در حدّ فاصل نجف و حله در حاشیه ی رود الهِندیّه و 30 کیلومتری جنوب غربی شهر حله (130 کیلومتری جنوب بغداد) قرار دارد. محدث قمی در باب فضیلت زیارت انبیا (علیهم السلام) نوشته است: «... و مرقد حضرت ذی الکفل در کنار شَطّ فرات در نزدیکی کوفه به مسافت چند فرسخ معروف است».(4) این بقعه قدمتی بسیار طولانی دارد. رابی بنیامین تودولایی در سفرنامه اش به سال 568 ق /1173 م گزارش مشروحی از این مکان ثبت کرده، ولی مدفون در آن بقعه شریف را یِزقیل (حِزقیل) (علیه السلام) دانسته و نوشته است: «بر روی قبر، لاک یک لاک پشت گذارده شده و روی آن یک گنبد زیبا ساخته اند. این بنا متعلق به یِهونا مَلِک یهودا و 25000 سربازی است که با او آمده بودند. بِخویاخیم تمام مزارع و تاکستان هایی را که مردوک... با او آمده بود، به کنیسه یِزقیل نبی بخشید. امروزه این محل برای یهودیان مقدس است. آن ها در ایام تعطیل مثل روز سال نو و روز صلح و آشتی به آن جا می آیند و دعا می کنند و در جشن شادی که در آن جا برگزار می شود، شرکت می کنند. فروشندگان عرب کالاهای خود را به آن جا می آورند. آن ها یک بازار سالانه که به آن «پِرا» می گویند، برپا می کنند.
در مراسم روزهای صلح، توراتی را که خود پیامبر نوشته است، بیرون می آورند و می خوانند. بر روی قبر یِزقیل نبی همیشه یک چراغ روشن است و فقط فتیله آن را عوض می کنند و وقتی روغن آن تمام شد، دوباره در آن روغن می ریزند. بنیادی در آن جا هست که کتاب های به جا مانده از دوران معبد را هم از دوره ی اول و هم از دوره دوم در خود جای داده است. زائران صدقات یک سال خود را جمع می کنند و به کنیسه نبی می دهند. به علاوه، کنیسه صاحب تمام ثروتی است که یِهونیا شاه به آن جا هدیه کرده و محمد المُکتفی (خلیفه عباسی) آن را تأیید کرده است. در طول جنگها این کنیسه به حرمت پیغمبر نه از طرف یهودیان آسیب دید و نه از طرف اعراب».(5)
ناصرالدین شاه نیز در سفرش به عتبات عالیات به سال 1245 ش / 1278 ق این بقعه مبارکه را دیده و در سفرنامه اش چنین ثبت نموده است: «[حرم] ذی الکفل را با دوربین تماشا کردم. یک مناره بلندی دارد. گنبدش مخروطی بسیار بلند است. دورش قلعه دارد و میان آن یهودی ها منزل دارند. بیرون قلعه خانوار زیادی [ساکن] بودند؛ محقق می گفت شیعه هستند».(6)
ادیب الملک نیز در سفرنامه خود به سال 1273 ق از حرم حضرت ذوالکفل این گونه یاد کرده است: «وقت غروب آفتاب به نزدیکی ذی الکفل رسیدیم... در میان خانه ای از خانه های حصیری اعراب منزل کرده، صبح به زیارت ذی الکفل شتافتیم.
ذی الکفل قلعه ای است که از گچ و آجر ساخته اند و در سرِ بلندی اتفاق افتاده و بالاخانه ها و منظره های خوب به طرف دریا (رود فرات) دارد. به قدر دویست خانوار رعیت اعراب آن جا می شود و قدر بیست نفر یهودی در آن جا و میان صحن ذی الکفل منزل دارد و بالجمله یهودی آن جا را متصرف شده است، زیرا که یهودی اطراف و اکناف عالم، آن جا به زیارت می آیند. خدّامش همه یهودی هستند. بقعه ای دارد و صندوقی و روی صندوقش را پرده کشیده اند و عَلَم ها آویخته و به جای کتیبه [قرآنی]، به خط یهودی نوشته اند...
در پشت بقعه مسجدی [است] که قبر چهار نفر از حواریون آن جاست.(7) و چند نفر از ریش سفیدهای یهود در آن جا نشسته اند و یک احرامی سفیدی بر سر انداخته، مشغول خواندن تورات بودند و قبر دختر ذوالکِفل نیز در همان مسجد است».(8)
اگرچه بنیامین تودولایی عمارت حرم حضرت ذوالکِفل را به یهودیان نسبت داده، ولی معروف است که سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در اوایل قرن هشتم هجری اهتمام به ساخت این بقعه کرده است.(9)
گنبد زیبای این بنا در 11 طبقه و به صورت مخروطی ساخته شده است. در زیر این گنبد، صندوقی چوبین بر مزار منسوب به حضرت ذوالکفل (علیه السلام) قرار دارد. قسمتی از دیوارهای روضه مبارکه در قرن 13 هجری توسط یک بنای هندی با استفاده از کاشی هایی که با خود از هندوستان آورده بود، کاشی کاری شد. بر روی این کاشی ها، تصاویر گل و بوته و نقش های اسلیمی به سبک هندی و نیز کتیبه ای به خط عِبری مربع دیده می شود. مرمت قسمت های آسیب دیده این کاشی ها به دستور ناصرالدین شاه قاجار به سال 1245 ش / 1287 ق با کاشی های ایرانی انجام شده است. برخی از نقاشی های دیواری نیز مربوط به دوره فرمانروایی سلاطین عثمانی در عراق است.(10) در این مجموعه، غرفه هایی در دو طبقه برای اقامت زائران ساخته شده است. چندین قطعه عکس سیاه و سفید متعلق به سال 1305 ش / 1916 م از این بقعه موجود است.
پی نوشت ها :
1ــ انبیاء/21، 85؛ ص /39، 48.
2ــ مجلسی، بحارالانوار، 405/13.
3ــ سفرنامه ناصرخسرو، 135.
4ــ مفاتیح الجنان، باب فضیلت زیارت قبور انبیا، 929.
5ــ سفرنامه رابی بنیامین تودولایی، ترجمه مهوش ناطق، 110ــ111.
6ــ شهریار جاده ها، 139.
7ــ مقابری که ادیب الممالک از آن ها به قبور حواریون تعبیر کرده، امروزه به نام قبور دوستان ذوالکفل (علیه السلام) مشهور است. قبور این چهار نفر در جوار آرامگاه منسوب به ذوالکفل (علیه السلام) محاذی دیوار یکی از اتاق ها قرار گرفته و بر آن ها پارچه سبزی گسترده شده و اسامی آن ها نیز بر تابلوی کوچکی بر دیوار نصب گردیده است.
8ــ سفرنامه ادیب الملک به عتبات، 200ــ201.
9ــ حیدر شجاعی، راهنمای عتبات مقدسه و اماکن باستانی عراق، 94.
10ــ studies in Medieval Iraqi Architecture, Tariq, Jawad,96-105. Architecture of the Islamic Michell, George, Ed, 246.