نویسنده: رامین رامین نژاد
در هنگام ورود پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به مدینه، بزرگان و شیوخ قبایل مایل بودند آن حضرت نزد ایشان سکونت کند تا این افتخار را از آن خود کنند، اما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: هر جا که شتر من بر زمین بخوابد، همان جا منزل خواهم کرد. پس راه شتر را بازگذاشتند تا آن که بر در خانه بَنی مالِک بنِ نَجّار بر زمین خُفت. آن زمین متعلق به دو کودک یتیم بود که در آن خرما می خشکاندند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) زمین را از معاذ بن عفراء که سرپرستی آن دو طفل را بر عهده داشت، خرید و در آن مسجدی ساخت که اساس مسجد فعلی است. ابوایوب انصاری بُنِه ی پیامبر (صلی الله علیه و آله) را با خود به خانه برد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا هنگامی که حجره ای برایش ترتیب دادند، نزد ابوایوب انصاری ماند. آن حضرت به همراه مسلمانان در ساخت مسجد مشارکت فرمود.(1)
مساحت مسجد النبی در دوران پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) معادل 1050 متر مربع بود.(2) کف مسجد با ماسه و سقف آن با ساقه های نخل پوشانده شد و ستون های آن از تنه ی درختان خرما بود. قبله ی مسجد تا قبل از جنگ بدر به مدت 16 ماه به سمت بیت المقدس بود که به فرمان خدا به سمت مکه تغییر یافت. در همین دوره به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) مکانی در سمت شرقی مسجد برای استراحت و اسکان فقرای مدینه و رهگذران در راه مانده اختصاص داده شد که به «صُفّه» موسوم گردید. در دوره ی خلیفه اول، ستون های چوبی جدیدی به جای ستون های قدیمی نصب گردید. مساحت مسجد در دوره ی خلیفه ی دوم به 3575 متر مربع افزایش یافت که در دوره ی خلیفه سوم به 4071 متر مربع رسید (3) و دیوارها به سنگ های منقوش مزیّن شد و سقف مسجد با چوب ساج مستحکم گردید و درب های جدیدی برای آن ساخته شد. مسجد النبی در دوره امویان نیز توسعه یافت و در سال 88 ق غرفه های همسران پیامبر به دستور ولید بن عبدالملک به فضای مسجد ضمیمه گردید و فضای مسجد به 6400 متر مربع رسید. مسجد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در دوره خلافت مهدی عباسی (خلافت: 158ــ 169) توسعه یافت (4) و به مساحت 8850 متر مربع رسید.(5) در اول رمضان سال 654 ق / 1259 م به سبب غفلت خادم آتش بزرگی در مسجد افتاد که باعث خسارت های فراوان شد؛ پس به دستور مُستَعصم عباسی برای تعمیر و تزیین مسجد اقدام گردید. در سال 678 ق توسط سلطان قَلاوون مَمِلوکی گنبدی بر بالای مرقد مطهر ساخته شد و در قسمت گلویی گنبد، روزنه هایی تعبیه شد که تا میان قبر و آسمان فاصله ای نباشد. در دوره ی مَلِک اشرف قایْتْبای (متوفای 901 ق / 1486 م) مناره ی رشیدیه به سبب اصابت صاعقه تخریب شد و آتش به سقف و گنبد حرم افتاد. پس امیر سُنقُر به دستور سلطان، مأمور بازسازی مسجد شد و مناره و دیوارها و منبر و حجره ی شریفه را تعمیر کرد. سلطان عبدالمجید عثمانی در دوره ی سلطنت خود، استادکارانی را برای نوسازی و زیباسازی مسجد النبی به مدینه فرستاد که طی 13 سال تغییرات چشمگیری در مسجد ایجاد کردند و 12 ردیف ستون که هر ردیف شامل 27 ستون بود، ساختند و نقاشی هایی از مناظر شهرهای آنکارا و استانبول بر دیوارها نقش نمودند. ستون های سمت قبله را از مرمر ساختند و تاج ها و کنده کاری های آن را زراندود و گنبد حرم را به رنگ سبز رنگ آمیزی کردند.
در دوره ی معاصر نیز در چهار مرحله (در عصر ملک عبدالعزیز بن سعود، ملک فیصَل، ملک خالد و ملک فهد) در جهت توسعه و تجهیز مسجد النبی اقدام شد. این اقدامات در دوره ملک عبدالعزیز بن سعود شامل تعمیر خرابی ها و زیباسازی مسجد و مرمت گنبد سبز و روضه ی مبارکه ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و افزودن پنج درب جدید به مجموعه ی حرم بود. مساحت مسجد نیز به 163270 متر مربع رسید. ملک فیصَل و ملک خالد نیز در جهت توسعه ی مسجد و ساخت نمازخانه متصل به آن اهتمام ورزیدند، اما بزرگ ترین طرح توسعه ی این مسجد شریف و ساخت ساختمان تکمیلی حرم در دوره ی ملک فهد انجام شد.
مساحت مسجد النبی در دوران پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) معادل 1050 متر مربع بود.(2) کف مسجد با ماسه و سقف آن با ساقه های نخل پوشانده شد و ستون های آن از تنه ی درختان خرما بود. قبله ی مسجد تا قبل از جنگ بدر به مدت 16 ماه به سمت بیت المقدس بود که به فرمان خدا به سمت مکه تغییر یافت. در همین دوره به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) مکانی در سمت شرقی مسجد برای استراحت و اسکان فقرای مدینه و رهگذران در راه مانده اختصاص داده شد که به «صُفّه» موسوم گردید. در دوره ی خلیفه اول، ستون های چوبی جدیدی به جای ستون های قدیمی نصب گردید. مساحت مسجد در دوره ی خلیفه ی دوم به 3575 متر مربع افزایش یافت که در دوره ی خلیفه سوم به 4071 متر مربع رسید (3) و دیوارها به سنگ های منقوش مزیّن شد و سقف مسجد با چوب ساج مستحکم گردید و درب های جدیدی برای آن ساخته شد. مسجد النبی در دوره امویان نیز توسعه یافت و در سال 88 ق غرفه های همسران پیامبر به دستور ولید بن عبدالملک به فضای مسجد ضمیمه گردید و فضای مسجد به 6400 متر مربع رسید. مسجد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در دوره خلافت مهدی عباسی (خلافت: 158ــ 169) توسعه یافت (4) و به مساحت 8850 متر مربع رسید.(5) در اول رمضان سال 654 ق / 1259 م به سبب غفلت خادم آتش بزرگی در مسجد افتاد که باعث خسارت های فراوان شد؛ پس به دستور مُستَعصم عباسی برای تعمیر و تزیین مسجد اقدام گردید. در سال 678 ق توسط سلطان قَلاوون مَمِلوکی گنبدی بر بالای مرقد مطهر ساخته شد و در قسمت گلویی گنبد، روزنه هایی تعبیه شد که تا میان قبر و آسمان فاصله ای نباشد. در دوره ی مَلِک اشرف قایْتْبای (متوفای 901 ق / 1486 م) مناره ی رشیدیه به سبب اصابت صاعقه تخریب شد و آتش به سقف و گنبد حرم افتاد. پس امیر سُنقُر به دستور سلطان، مأمور بازسازی مسجد شد و مناره و دیوارها و منبر و حجره ی شریفه را تعمیر کرد. سلطان عبدالمجید عثمانی در دوره ی سلطنت خود، استادکارانی را برای نوسازی و زیباسازی مسجد النبی به مدینه فرستاد که طی 13 سال تغییرات چشمگیری در مسجد ایجاد کردند و 12 ردیف ستون که هر ردیف شامل 27 ستون بود، ساختند و نقاشی هایی از مناظر شهرهای آنکارا و استانبول بر دیوارها نقش نمودند. ستون های سمت قبله را از مرمر ساختند و تاج ها و کنده کاری های آن را زراندود و گنبد حرم را به رنگ سبز رنگ آمیزی کردند.
در دوره ی معاصر نیز در چهار مرحله (در عصر ملک عبدالعزیز بن سعود، ملک فیصَل، ملک خالد و ملک فهد) در جهت توسعه و تجهیز مسجد النبی اقدام شد. این اقدامات در دوره ملک عبدالعزیز بن سعود شامل تعمیر خرابی ها و زیباسازی مسجد و مرمت گنبد سبز و روضه ی مبارکه ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و افزودن پنج درب جدید به مجموعه ی حرم بود. مساحت مسجد نیز به 163270 متر مربع رسید. ملک فیصَل و ملک خالد نیز در جهت توسعه ی مسجد و ساخت نمازخانه متصل به آن اهتمام ورزیدند، اما بزرگ ترین طرح توسعه ی این مسجد شریف و ساخت ساختمان تکمیلی حرم در دوره ی ملک فهد انجام شد.
پی نوشت ها :
1. سید جعفر شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، 63.
2. سیدعلی اکبر میرصیفی، آشنایی با مکه و مدینه، 112.
3. همان، 113.
4. سیدعلی اکبر فیاض، تاریخ اسلام، 183.
5. آشنایی با مکه و مدینه، همان، 113.