نویسندگان: علی احمد پناهی، داوود حسینی
فنون و روش های ایجاد علاقه
بهترین راه ایجاد علاقه برای تحصیل و مطالعه بیشتر، بهبود شرایط یادگیری و افزایش سطح کیفی روش های مطالعه است. از این طریق، یادگیرندگان به موفقیت بیشتری در یادگیری دست می یابند و این کسب موفقیت، خود، علاقه و انگیزش را نسبت به یادگیری مطالب تازه افزایش می دهد.در اینجا به بیان روش ها و فنونی می پردازیم که یادگیرندگان می توانند با یادگیری آنها علاقه و انگیزه شان را به مطالعه و تحصیل افزایش دهند:
1. هدف خود را در آغاز مطالعه و درس، دقیقاً مشخص کنند. اگر بدانند به دنبال چه چیزی حرکت می کنند، با انگیزه و علاقه بیشتری به جست و جوی آن می پردازند.
2. در شرایط لازم، خود را تشویق کنند. پس از هر عملکرد درست و مطالعه موفق، برای خود یک پاداش در نظر بگیرند؛ مانند دیدن یک برنامه تلویزیونی مورد علاقه و خوردن یک خوراکی لذت بخش.
3. از آزمون و نمره دهی به خود به عنوان وسیله ای برای انگیزه سازی در خود استفاده کنند. هنگامی که درس های خوانده را از حفظ می گویند و یا پاسخ سؤال هایی را که ابتدای مطالعه مطرح می کنند، پاسخ می دهند، در واقع یک آزمون از خود می گیزند. بنابر این، به خود نمره بدهند. این عمل باعث می شود از پیشرفت خودآگاه شوند و به علاقه و انگیزه شان بیفزایند.
4. مواد مطالعه را از ساده به دشوار شروع کنند. مطالعه مطالب درسی به صورت متوالی، از ساده به دشوار، موجب می شود فرد در یادگیری مطالب ساده، به اندازه کافی موفقیت به دست آورد. این کسب موفقیت اولیه، انگیزه و علاقه فرد را برای یادگیری های بیشتر افزایش می دهد.
5. کارهای بزرگ را به قدم های کوچک تبدیل کنند. یکی از رموز انگیزه بالای اشخاص بسیار موفق و کارآمد، این است که بی مقدمه به کارهای بزرگ دست نمی زنند، بلکه کار بزرگ را به اجزای کوچک تری تقسیم می کنند و بعد در هر مرحله، جزئی از آن را انجام می دهند.
به دو طریق می توان کار بزرگ را به اجزای کوچک تری تقسیم کرد:
الف) در هر نوبت مطالعه، زمان مختصری صرف انجام آن کنند. یکی از دلایل و رموز کار، این است که وقتی بدانند مثلاً بیش از پانزده دقیقه از وقت خود را صرف مطالعه نمی کنند، کار ساده تر به نظر می رسد؛ البته وقتی کاری را شروع می کنند خودبه خود در شرایط روحی بهتری قرار می گیرند و بعید نیست مدتی بیش از این را صرف انجام آن کار کنند.
ب) راه حل دوم، تقسیم موضوع مطالعه به اجزای متوالی است تا با انجام هر جزء انگیزه برای انجام جزء دیگر بیشتر شود.
6. استفاده از تلقین مثبت و تجسم، به عنوان عامل ایجاد انگیزه. آیا تا به حال به خود گفته اید: « خیلی خوب می دانم که نمی توانم در انجام این کار موفق شوم!» اگر اغلب، چنین جملاتی را قبل از شروع درس خواندن به خود می گویید، در واقع ضمیر ناخودآگاه شما هم ناتوانی تان را در این امر پذیرفته است و طرح این شکست را از قبل پی ریزی می کند؛ اما خوشبختانه پیشگویی قابل انتظار ما، می تواند در جهت مثبت هم باشد. اگر از خود تصویر شخصی موفقی در ذهن داشته باشید و این تجسم را با تلقین مثبت، هر روز تقویت کنید، بخت بسیاری برای موفقیت و رسیدن به اهدافتان خواهید داشت.
خوش بینی رسیدن به موفقیت، مقدمه علاقه مندی به تحصیل و درس و مطالعه بیشتر است و ایجاد میل و رغبت، خود اصل اساسی در یادگیری است.
روش های مطالعه و یادگیری
دانشمندان روش های مختلفی برای افزایش میزان یادیگری و تقویت حافظه پیشنهاد کرده اند. برای اینکه فرزندان مان در تحصیل خود موفق باشند، باید از روش صحیح مطالعه استفاده کرد. در ادامه به یکی از این روش ها که روش « پس ختام» (1) است و در واقع مخفف شش مرحله از مطالعه می باشد، اشاره می کنیم:پیش خوانی یا پیش مطالعه: اگر بخواهیم مطالب کتابی را که می خوانیم، خوب یاد بگیریم، ابتدا باید تمام کتاب و یا بخشی و فصلی را که در آن روز می خواهیم درس بگیریم و یا مطالعه کنیم یک بار به شکل گذرا و اجمالی مطالعه کنیم تا به برداشتی کلی از کتاب و یا بخش و فصل آن برسیم. این خواندن اجمالی می تواند ما را در سازمان دهی مطالب کمک کند.
مطالبی که لازم است در پیش خوانی فصل های یک کتاب مورد توجه قرار گیرند، عبارت اند از: مقدمه، هدف ها، تیترهای اصلی و فرعی، خلاصه و جملات مقدماتی.
سؤال: برای هر قسمت یا فصلی از یک کتاب که می خوانیم، با توجه به هدفی که از مطالعه آن داریم، سؤال هایی طرح نماییم. یکی از راه های انجام این کار، تبدیل عناوین به سؤال است. این امر به ما کمک می کند به طور فعال به مطالعه کتاب بپردازیم و سعی کنیم در متن، پاسخ های خود را بیابیم.
خواندن: در این مرحله، مطلب یا موضوع را بخوانیم. به هنگام مطالعه سعی کنیم به سؤال هایی که مطرح کرده ایم، جواب دهیم: توجه خود را به اندیشه های اصلی، جزئیات اندیشه های اصلی و سایر اطلاعاتی که به هدف های خواندن مربوط اند، معطوف سازیم. (2)
در این مرحله، سرعت خواندن خود را متناسب با سهولت و پیچیدگی درس ها تغییر دهیم.
تفکر: سعی کنیم با تفکر درباره مطالبی که می خوانیم، آنها را بفهمیم و به آنها معنی دهیم. برای این منظور می توانیم کارهای زیرا را انجام دهیم:
- آنچه را می خوانیم، با مطالبی که از قبل یاد گرفته ایم، ربط دهیم؛
- نکات فرعی را به مطالب اصلی پیوند دهیم؛
- با استفاده از اطلاعاتی که می خوانیم، مسائل طرح شده را جواب دهیم. (3)
مهم ترین اصل زیربنایی تفکر در جریان مطالعه، بسط معنایی است؛ یعنی یک مطلب جدید را به مطالب و دانش موجود ربط دهیم؛ این کار، از راه افزودن جزئیات بیشتر به مطلب تازه، خلق مثال ها و مواردی برای آن، ایجاد تداعی بین آن و اندیشه های دیگر و استنباط کردن از آن انجام شود. (4)
از حفظ گفتن: پس از خواندن هر قسمت، سعی کنیم مطالب مهم آن را به یاد آوریم و برای خود از حفظ بگوییم. از حفظ گفتن به ما کنم می کند بر درک خود نظارت کنیم و از این طریق روشن می شود چه قسمت هایی را خوب یاد نگرفته ایم و باید آنها را از نو بخوانیم. (5)
مرور کردن: وقتی خواندن تمام فصل، کتاب یا مطلب را به پایان رساندیم، آن را مرور یا بازبینی کنیم. بهترین راه مرور کردن، کوشش برای پاسخ دادن به سؤل های مهم بدون مراجعه به متن است؛ لذا قسمت هایی که نتوانستیم به سؤال های آنها جواب دهیم، دوباره بخوانیم. دوباره خواندن، نوعی مرور کردن است؛ البته این کار برای همه کتاب ضروری نیست. (6)
مکان مطالعه
از جمله مسائلی که در سیر و تداوم مطالعه و نیز میزان بازدهی آن نقش دارد، مکان مطالعه است. مکان مطالعه از چند جنبه مورد توجه است: از یک سو اصل مکانی که برای مطالعه انتخاب می شود و از سوی دیگر ویژگی هایی که در آن مکان می باید مورد توجه قرار گیرد. بهترین مکان برای مطالعه، خانه ای است که در آن زندگی می کنیم. برتری خانه به دیگر مکان ها، آشنا بودن با محیط و ارتباط با آن، همچنین در دسترس بودن آن است. که امکان انجام مطالعه را در تمامی زمان ها فراهم می آورد. بی تردید خانه نیز باید ویژگی های داشته باشد تا انجام مطالعه ای مطلوب را امکان پذیر سازد. آرامش، عدم مزاحمت سایر ساکنین آن خانه، همچنین نبود سایر مسایل باز دارنده و اختلال کننده در یادگیری و مطالعه، از جمله عواملی است که در انتخاب خانه به عنوان مکان مناسب برای مطالعه، دخیل است. چنانچه بتوان فضایی خاص برای مطالعه به صورت اتاق مطالعه و یا اتاق خود در اختیار داشت، بی تردید انجام مطالعه ای هر چه دلپذیرتر میسر می گردد. (7)کتابخانه، انتخاب بعدی برای مطالعه است. بوستان ها و گردشگاه های عمومی مکان مناسبی برای مطالعه نیستند و میزان بازدهی را تا حد بسیاری پایین می آورند؛ به عبارت دیگر هیچ تناسبی میان بازدهی و انرژی و زمان صرف شده برای مطالعه وجود ندارد.
مکان مطالعه باید از نور کافی و حرارت متناسب و مطبوع برخوردار باشد. فضای مکان باید به گونه ای نظم و آرایش یافته باشد که باعث ایجاد علاقه به مطالعه شود. باید از نصب تابلوهایی که متضاد مطالعه هستند و موجب اختلال در یادگیری می شوند، خودداری کرد.
بهترین وضعیت برای مطالعه، قرار گرفتن پشت میز مطالعه است؛ ضمن آنکه باید از قرار دادن عکس و نوشته زیر شیشه میز که سبب انحراف چشم و ذهن از مطالعه می شود و انجام اموری غیر از مطالعه پشت میز پرهیز شود. والدین در فراهم آوردن مکان مناسب، می توانند بیشترین کمک را به فرزندان خود بنمایند و محیط را برای آنها آماده کنند.
زمان مطالعه
برای همه دانشجویان و دانش آموزان و کسانی که اهل مطالعه و درس هستند، این سؤال مطرح است که بهترین زمان برای مطالعه چه زمانی است؟ چه زمانی مطالعه کنیم تا مطالب در ذهن ما بماند و فراموش نشود؟ آیا تا دیر وقت بیدار بمانیم و مطالعه کنیم، یا اینکه شب زود بخوابیم و صبح زود برای مطالعه بیدار شویم؟ این سؤال ها بارها و بارها از متخصصان پرسیده می شود.پاسخ به این سؤالات به عادات فردی بستگی دارد. بعضی اشخاص عادت دارند تا نیمه های شب بیدار بمانند و با استفاده از سکوت و آرامش شبانه با خیال راحت مطالعه و کار کنند و از آن لذت ببرند. این افراد اگر صبح زود از خواب برخیزند، به قول خودشان تا شب «گیج» بوده، از درک مطلب باز می مانند. بعضی دیگر به زود خفتن عادت دارند و صبح پیش از روشنایی هوا، از خواب بلند می شوند و به انجام وظایف و تکالیف و مطالعه و یادگیری می پردازند. بنابراین، هر فرد باید خود، نبض و عادت خویش را به دست آورد؛ ولی به طور کلی گفته می شود درس های حفظ کردنی را در صبح زود، پس از اینکه مغز و اعصاب بعد از خواب شبانه استراحت کرده و آمادگی پذیرش مطالب را یافته است، بهتر می شود فرا گرفت.
در هر حال هیچ وقت و هیچ زمانی از روز و شب برای فراگیری، خواندن و مطالعه نامناسب نیست؛ به شرط اینکه از پرخوانی، فشار بیش از اندازه به خود، مطالعه با حجم نامناسب، کم کردن وقت استراحت و تفریح و تغذیه ناکافی پرهیز کرده، از ورزش و انجام حرکات بدنی کوتاهی نکنیم.(8)
همین طور مطالعه بلافاصله بعد از غذا خوردن، باعث عدم تمرکز می شود. مغز برای فعالیت های ذهنی بیش از همه به اکسیژن نیاز دارد و این اکسیژن را از خون می گیرد؛ جریان خون پس از غذا خوردن تا حدود 5 /1 ساعت بیشتر متوجه اندام های گوارشی است تا مغز؛ به همین علت است که ما پس از غذا خوردن بیشتر تمایل داریم استراحت کنیم تا اینکه فعالیت های فکری انجام دهیم. بنابراین، دست کم تا یک ساعت بعد از صرف غذا، از مطالعه کردن اجتناب کنید.
همچنین اثبات شده است مطالعه بلافاصله پس از خواب شبانگاهی، نمی تواند بازدهی مطلوبی داشته باشد؛ زیرا ترشح هورمون « سوماتروتروپین» که آثار آن مدتی پس از بیداری وجود دارد، در یادگیری اختلال ایجاد می کند؛ بر این اساس لازم است حتی الامکان از مطالعه نیمه شب یا سحرگاهی (بعد از بیداری از خواب) خودداری کرد؛ بنابراین، چنانچه قصد مطالعه در این ساعات را دارید، باید بیست تا سی دقیقه پس از بیداری، به مطالعه بپردازید تا آثار اختلال کننده « سوماتوتروپین» در یادگیری از بین برود. (9)
عوامل شکست در تحصیل
همان طور که رسیدن به موفقیت به شناخت عوامل آن بستگی دارد، شکست تحصیلی هم معلول عواملی است که باید برای رفع آنها اقدام کرد. اگر عوامل دخیل در این امر را نشناسیم، نمی توانیم از شکست تحصیلی فرزندانمان پیشگیری کنیم.1.بی برنامگی
یکی از دلایل عدم موفقیت و افت تحصیلی دانش آموزان، نداشتن برنامه و برنامه ریزی درست است. بدیهی است اگر دانش آموزی 24 ساعت شبانه روز خود را بر اساس برنامه ای تنظیم نکند، دچار سردرگمی و بلاتکلیفی خواهد شد؛ اوقات مفید خود را بی هدف سپری می کند و برای یک موضوع، وقت زیادی صرف می کند. بنابراین، برای موضوعات دیگر، زمان کافی نخواهد داشت.دانش آموزی که زمان استراحت، مطالعه و تفریحش مشخص نیست، اهمیت فرصت ها را درک نمی کند؛ لذا مدت زیادی از وقت خود را به دیدن تلویزیون و بازی های رایانه ای سپری می کند و وقت مناسبی برای مطالعه درس های او باقی نمی ماند.
2. حاکمیت ارزش های مادی
یکی دیگر از عوامل افت تحصیلی و عدم انگیزه دانش آموزان به تحصیل و درس، گسترش ارزش های مادی و اقتصادی در جامعه است. وقتی دانش آموز ببیند از یک سو در جامعه ملاک برتری و ارزش افراد، وضعیت مالی آنهاست و از سوی دیگر، راه های بسیار ساده تری برای ثروتمند شدن و کسب اعتبار اجتماعی وجود دارد، طبیعی است از تحصیل مأیوس و ناامید می شود و یا ترک تحصیل می نماید و یا با بی علاقگی و تحت فشار والدین به تحصیل ادامه می دهد و هر سال با افت تحصیلی روبه رو می شود.3. هیجانات دوران بلوغ
گاهی شکست و عقب ماندگی در حصیل، در اثر تشتت فکری و وضع آشفته و هیجاناتی است که با فرا رسیدن بلوغ در نوجوان ایجاد می شود. از یک سوی بحران بلوغ و مسائل مربوط به آن و از سوی دیگر بحران هویت و مسائل ارزشی، و از طرفی روابط با والدین و همسالان، نوجوان را بر سر راه های انتخاب قرار می دهد و واقعاً نوجوان نمی داند از زندگی چه می خواهد؛ لذا این سردرگمی او را نسبت به تحصیل و مطالعه درس ها بی توجه می کند و منجر به شکست او در تحصیل می شود.انتخاب رشته تحصیلی
دانش آموز هنگامی در تحصیلاتش موفق خواهد شد که علاوه بر انجام وظایف درسی، رشته تحصیلی مناسبی که با استعداد، توانایی ها و نیازهای او در زندگی هماهنگ باشد، انتخاب کند و در آن رشته به تحصیل ادامه دهد؛ در غیر این صورت با شکست روبه رو می شود و از ادامه تحصیل باز می ماند.انتخاب رشته در ایجاد انگیزه برای تحصیل و انتخاب شغل مورد علاقه، بسیار مؤثر است؛ به ویژه در کشور ما که با محدودیت پذیرش دانشجو در دانشگاه ها روبه رو هستیم؛ اما باید به خاطر داشته باشیم انتخاب رشته در سال آخر دبیرستان رخ نمی دهد؛ بلکه مبدأ تصمیم گیری هر دانش آموز پایان دوره راهنمایی تحصیلی است؛ در این سال هاست که دانش آموز- در نظام کنونی آموزشی ما- با انتخاب رشته تحصیلی خاصی، سرنوشت و کار آینده خویش را تعیین می کند. این انتخاب مهم، به چند عامل بستگی دارد.
1.نمره های تحصیلی گذشته: نمره های تحصیلی به طور چشمگیری می توانند موفقیت دانش آموز را در تحصیلات عالیه و دانشگاه پیش بینی کنند. موفقیت در تحصیلات دانشگاه را در پایان سال اول دبیرستان می توان پیش بینی کرد. نهایت آنکه اگر کوششی همه جانبه ای برای کشف استعدادهای تحصیلی در پایان سال دوم راهنمایی به کار رود، امکان ادامه تحصیل عده بیشتری از دانش آموزان در سطوح بالاتر و دانشگاه ها، به مراتب بیش از وضع کنونی مقدور خواهد بود.
دانش آموزی که در طول سال های تحصیلی، نمره های ضعیفی در درس ریاضی دارد، چگونه می تواند در رشته ریاضی ادامه تحصیل دهد؟ تحقیقات روان شناسان نشان داده است: نمره ها و کارنامه تحصیلی، یکی از وسایل معتبر پیش بینی موفقیت در کار و تحصیل است. بنابراین، اگر نمره ها با نتایج آزمون های استاندارد نیز هماهنگی و مطابقت داشته باشند، کار دانش آموز آسان می شود و دانش آموز می تواند خود تصمیم بگیرد. (10)
2. اطلاعات: متأسفانه دانش آموزان علاقه مند به تحصیل و داوطلبان تحصیلات عالیه در ایران، از امکانات تحصیلی اطلاعات کافی ندارند و انتخاب رشته تحصیلی خود را بر اساس تصادف و اتفاق و یا راهنمایی های ناقص دوستان و آشنایان انجام می دهند؛ همچنین عدم اطلاع از مدارس، آمورشگاه ها، هنرستان ها و دانشکده هایی که دانش آموزان می توانند در آنها ادامه تحصیل دهند، یکی دیگر از مشکلات انتخاب رشته دانش آموزان است؛ لذا اگر دانش آموز از مراکز آموزشی، ویژگی رشته های تحصیلی و فرصت های شغلی اطلاعات کافی داشته باشد، بهتر می تواند رشته مورد علاقه خود را انتخاب کند.
3. توجه به علاقه و انگیزه: هر دانش آموزی قبل از انتخاب رشته تحصیلی باید به علایق خود توجه کند؛ اینکه به چه رشته ای علاقه مند است و دوست دارد در آینده چه شغلی را بر اساس تحصیلات خود انتخاب کند. وقتی شغل مورد علاقه خود را مشخص کرد، بر اساس آن شغل رشته تحصیلی خود را انتخاب کند؛ در این صورت، امکان موفقیت نوجوان در آن رشته تحصیلی بیشتر خواهد شد.
4. توجه به موقعیتی شغلی- تحصیلی: بعضی از رشته های تحصیلی از نظر موقعیتی که برای انتخاب رشته های مختلف دارند، بسیار محدود هستند؛ مثلاً رشته علوم تجربی در مقایسه با ریاضی- فیزیک از موقعیت های محدود تحصیلی و شغلی برخوردار است؛ برای مثال رشته های وابسته به علوم تجربی در دانشگاه ها به ده رشته هم نمی رسند، ولی در رشته ریاضی- فیزیک برای نزدیک به دویست رشته امکان انتخاب وجود دارد؛ لذا به دنبال افزایش فرصت انتخاب رشته، امکان انتخاب شغل نیز از فرصت بیشتری برخوردار خواهد بود.
نتیجه گیری
با توجه به آنچه در این مقاله بیان شد، برای اینکه دانش آموزان از فرصت های تحصیلی خود بهره لازم را بگیرند و با مشکلات تحصیلی- که دوران نوجوانی را به کام آنها تلخ می کند- مواجه نشوند، باید آنان را به اهمیت علم و دانش و پیشرفت علمی در جهان امروز توجه داد تا جایگاه خود را بشناسند و سپس با برنامه ریزی دقیق و واقع گرا در دوران تحصیل و با استفاه از روش های صحیح مطالعه، از فرصت های پیش روی به شکل مطلوب استفاده کنند و بدین وسیله خود را به زیور علم و دانش بیارایند و پاسخ گوی نیازهای خود و جامعه باشند.عدم برنامه ریزی و دقت در فرصت های تحصیلی، مسیر زندگی را عوض می کند و نوجوان را در دسترسی به آرزوها ناکام می نماید و جز آه و افسوس چیزی برای او باقی نمی گذارد؛ پس والدین عزیز باید تا فرصت باقی است، عزیزان خود را به تلاش و جدیت در راه تحصیل رهنمون کنند، تا فرزندانشان از فرصت نوجوانی و نشاط این دوره، به خوبی استفاده کنند.
پی‌نوشت‌ها:
1. SQ4R، ار حروف اول کلمات ذیل تشکیل شده است: Survey، خواندن اجمال؛ Scan، دید زدن؛ Question، سؤال کردن؛ Read، خواندن؛ reflect، تفکر؛ recite، از حفظ گفتن؛ review، مرور کردن، چهار کلمه آخر با R شروع می شود؛ از این رو به صورت علامت اختصاری SQ4R درآمده است. در فارسی به این روش «پس ختام» گفته اند.
2. علی اکبر سیف، روش های یادگیری و مطالعه، ص 80 .
3. همان.
4. همان، ص 43 .
5. همان، ص 81 .
6. همان.
7. فتح الله شجری، یادگیری خلاق، ص 127 .
8. همان، ص 95 .
9. همان، ص 126 .
10. یوسف اردبیلی، اصول و فنون و راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش، ص 223 .
/ج